Meatzari herriak, burdinazko fosilak

  • Ihesi honetan Enkarterrietako Galdames herriko Udalak argitaratu berri duen ibilbide sorta aurkeztuko dugu. Hamar ibilbideetatik, «Meatzarien herrixkak eta meatzaritzako azpiegiturak» deitzen dena egingo dugu. Meatzen sasoiko Galdames, eta gaur egungoa ezagutzeko aukera ematen du, baserri auzoz osatzen den herri txikia, sakan berdean ezkutatzen den herria.

Galdamesen daude Rolls Royce autoen munduko bilduma partikularrik handiena, Sauco edo Elvira meatzari herriak, baita Antonio Trueba jaio zen etxea eta Flandesko gobernadore izan zen Mateo de Layaren orubea ere. Ondoko koadroan dituzue horiek ikusteko aukera ematen duten ibilbideak. Antonio Trueba Galdamesko semea zenak adierazi zuenez, "Galdames benetako liburu batean jasotzeko moduko bitxikeria historiko, arkeologiko eta naturalez osatuta dago".

Bilbotik 25 bat kilometrora dago Galdames. Balmasedarako bidea hartu behar da eta Güeñesko bidegurutzean Güeñesera jo; han dago Galdameserako bidegurutzea. Autoz joan gura ez duenak, trenez heltzerik ere badauka, Bilbotik.

Behin herrira iritsita, Galdames San Pedro auzoko plazarantz, udaletxerantz, jo. Galdamesko San Pedro erreferentzi gunea izan zen hango burdina ustiatu zuten garaian, 1860tik aurrera. Ibarra eta Martinez Rivas familiek monopolizatzen zuten, beren bazkide ingelesekin batera, Trianoko mendietan ateratzen zen mineral guztia.

Plazan bertan ikusiko dugu 10 ibilbideak erakusten dituen panela. Bertatik hasten da aukeratu dugun ibilbidea »hamar proposamenetatik seigarrena»: garai bateko meatzaritzako azpiegituren aztarnaz jositako ibilbidea.

Bi ordu eta erdiko ibilbidea da. Hasiera gogor samarra du, ordu erdiz aldapa gora egin behar delako. Baina bidearen eskumarantz ikusiko dugu Pico de la Cruz gailurra: mendi bitxi, zuri-grisa. Kareharrizkoa, inguru guztia bezalatsu. 803 metro ditu eta tontorrean Gorbeia mendian dagoenaren antzeko gurutzea eta Larreinetako funikularraren formako gutunontzia.

Hala ere, ibilbide honi jarraiki, ez dugu gailurra zanpatuko, aldiz, Laia eta Ledo auzoak ezagutuko ditugu eta garai bateko La Elvira meatzari herrixka zegoen lekua bisitatuko. Horrela bada, zementuzko bidea alde batera utzi aurretik, Laia auzora iritsiko gara.

Laiarien auzoa

Goldea erabili ezin zen lur malkartsuetan laia erabiltzen zuten baserritarrek eta Laia auzoan dagoen kartel batek jasotzen duenez, "gure aldean ezinbestekoa zen laiaren erabilera". Amaia Yarto Mendinuetaren hormirudi batean irakurgai dago laiaren historia, Joxemartin Apalategi eta Ander Manterola antropologoek jasotako datuak batu ditu-eta Amaia Yartok. Laiaren jatorria azaltzeaz batera, Galdamesko 26 laiariren izenak jasotzen dira. Han dioenez, laiaririk onenak Ismael eta Angel Saratxaga Yartu anaiak eta Manuel Alvarez Alvarez izan ziren.

Elvira, herrixka meatzaria

Hemendik aurrera, Ledo auzora iritsi aurretik, ezkerretara dagoen lur bidea hartuko dugu. Ez dago bide markarik bidegurutze horretan, beraz, adi. Sasoi bateko Elvira herrixkara doan bidea da hori.

Hemendik aurrerakoa askoz ere lasaiagoa da eta oraindik ere aldapa gora izan arren, oso inklinazio gutxi dauka bideak.

Galdames herri meatzaria zeneko herrixka da Elvira eta gaur egun arrasto gutxi batzuk bakarrik geratzen diren arren, ikusgarria da Elvira herrixkaren kokalekua eta bertara iristean oraindik ikusten den azpiegitura: meatzetatik ateratzen zen burdina jaisteko erabiltzen zuten sistema. Gaur egun, zaldiak, behiak eta ardiak dira paraje karstiko honetan ibili ziren beharginen joan-etorrien testigu eta lagun bakarrak.

Elvira inguru karstikoan dago. Kareharriak ingurua berezi egiten du. Bidexkatik joan ezean, kontuz ibili zeren, zulo itzelak topatuko dituzue: zulo beltz, amaigabeak. Horrez gain, meatokien ustiapenak harri multzo ikusgarriak eragin ditu, asko orratz formakoak.

Ledo, meatzariek eraikitako auzoa

Elviratik beherako bidea ere markaturik dago. Eta Ledo auzotik pasarazten digu. Meatzariek eraiki zituzten auzo honetako etxeak XX. mende hasieran. Buztina, harria eta egurra izan ziren erabilitako materialak. Auzoa meatzeak egon ziren lekutik oso hurbil dago eta bidexka eder batetik igarotzeko aukera izango dugu, beti ere, paraje karstikotik baina arbola artetik eta gainera, goialdeko zuhaitz bakarretatik igaroko gara.

Ledotik beherako bidea hartuta, Laia auzora iritsiko gara eta handik behera, berriz ere, lehen ekarri dugun harrizko bidea erabiliko dugu Galdamesko plazaraino.

Aukerako beste bederatzi ibilbide
Galdamesko Udalak proposatutako hamar ibilbideek aukera ematen dute naturaz gozatzeko, antzinako lanbideak ezagutzeko eta sasoi bateko aberatsen eraikuntza zibilak ikusteko. Ibilbideak hasi eta amaitu leku berean egiten dira. Bi ordu eta erdi-hiru orduko ibilbideak dira, guztientzako aproposak, gehienak. Gaurkoan egin dugun ibilbideaz gain, beste bederatzi hauek dituzue aukeran:

1/ Gailurretatik ibilbidea. Peñas Negraseko interpretazio zentrotik hasten da. Funikularrez iritsi daiteke bertara, beraz, ez da batere neketsua. Eskualde osoaren ikuspegia jasotzeko aukera ematen digu ibilbideak; baita Burgos eta Kantabria aldeko mendilerroa eta Bilboko itsasadarraren ikuspegia izateko ere. Zeharkatzen dituen mendiak: Peñas Negras, Pico gailurrak, Cuadro, Mayor, Menor, Ganeran, Gasteran eta La Cruz.

2/ Burdinaren bidea. Galdames, Triano legez, industriaren aitzindari da. Galdamesko mendietatik atera zen urte luzez gero industrializazioa ekarri zuen burdina. Erromatarrek ere esaten zuten, I. mendean, erabat burdinazkoa zen mendia zegoela Galdamesen. Ibilbide honetan horren arrastoak ikusten dira: meatzeak, meatzera eta itsasora jaisteko azpiegitura eta Sauco meatzarien herrixkaren aztarnak.

3/ Burdin gorrixkatik larre berderaino. Mayor ibaiak eta bere inguruak eskaintzen duten paraje naturalez gozatzeko ibilbidea. La Cadenilla, Mayor ibaia, La Ventana gailurra, Galdames bidea eta zubi erromanikotik El Pobaleko burdinolara.

4/Antonio Truebaren bizilekua eta Barbadun ibaiaren ertzeko bidezidorrak.
Aukera bi eskaintzen ditu ibilbide honek:
- Barbadun ibaiaren eskumaldetik doana, meatzariek eta burdinoletako langileek erabiltzen zuten joan-etorriko bidea: El Ventorro auzotik hasita, La Olla XVII. mendeko burdinolaren aztarnak ikusiko ditugu, eta azkenik El Pobal burdinolara iritsiko gara. Errepidea jarraituta Olakua begi bakarreko eta 14 metro zabalera dituen zubia dago.
- Montellano auzora garamatzan bidea: Antonio Trueba idazlea jaio eta bizi izan zeneko etxea ikusiko dugu, Montellano eta San Jinesen etxea, bai eta La Vinagre eta La Pesquera lakuen inguruak ere.

5/ Natura eta erlijioa. La Peña auzotik hasten da ibilbidea eta Uraiaga auzoa eta Madalena kobazulo-ermita bisitatzen dira. 30 metro zabal eta 15 luze ditu kobazuloko ateak. Hortxe egon zen Pepita meatzea eta horren barruan dago ermita. Uztailaren 22an, Madalena egunez, erromeria egiten da bertan.

6/ Jauregiak, herrixkak eta baselizak. Ganboatarren sasoian jauntxo asko bizi zen Galdames inguruan. Horren adibide dira Allende eta Ibarruri jauregiak eta Akendibar eta Los Molinos auzoan egon ziren bost errotak »gaur egun bakarra geratzen da».

7/ Bi dorreak. San Esteban espirituala eta Loizaga luxuzkoa: Rolls Royce autoen munduko erakusketarik garrantzitsuena dago Loizaga dorrean. Igande eta jai egunetan bisitatu daiteke (946 504 491 telefonoa). Ibilbideak El Escobal auzoa zeharkatzen du, meatzeak garrantzia hartu aurretik baserri auzorik garrantzitsuena zena, Galdamesen.

8/ La Galdames trenbidea. Oinez eta bizikletaz egin daiteke bidea, Atxuriaga parketik Los Castaños auzoraino (Abanto-Zierbenan). Burdina eramateko erabiltzen zen trenbidetik doa bidea.

9/ Galdames lau gurpilen gainean. Autoz egiteko bidea da, geraleku zehatzak bisitatzeko ibilbidea oinez egin barik.


Azkenak
2024-03-31 | Julen Azpitarte
Zinearen historiako film-kontzerturik “onena”

Oscar sari andana jaso zuen The Silence of the Lambs (1991) thriller-a zuzendu zuen Jonathan Demme (1944-2017) zinegile estatubatuarrak estreinatu zuen zineak inoiz eman duen kontzerturik onena: 1970eko hamarkadaren erdialdean New Yorken eratutako Talking Heads taldearen Stop... [+]


"Enpresa pribatuen esku utzi da segurtasun publikoaren norabidea"

Ertzaintzaren azken hamarkadako bilakaera teknologikoa aztertu du bere liburu berrian Ahoztar Zelaieta ikerketa kazetari, kriminologo eta ARGIAko kolaboratzaileak. Segurtasunaren industria ikertu eta Ertzaintzarekin duen lotura plazaratu du, La Ertzaintza que viene... [+]


Campi Bisenzioko GKN fabrikan batu dituzte langile borroka eta ekologismoa

2021eko uztailaren 9an jaso zuten kanporatze abisua Campi Bisenzioko GKN lantegiko 422 langileek. Biharamunean berean abiatu zuten fabrikaren okupazioa eta orduz geroztik bertatik dabiltza borrokan, deslokalizazioaren aurkako borroka zena bestelako industria eredu baten aldeko... [+]


Judith Bilelo Biachó
"Erakundeek ez digute lagunduko, guk geure hizkuntzan hitz egitea lortzen ez badugu"

Judith Bilelo Biachó gure artean izan zen iragan udazkenean, Garabideren Aditu programaren karietara. Ekuatore Ginean jaioa (Malabo, Bioko, 1975), bubi etniako kide da, bubiera hiztun eta hizkuntzaren aldeko militantea. Iraganaz bezainbat mintzo da orainaz, geroari... [+]


Eguneraketa berriak daude