Mikel Zarate euskararen maisu

  • Mikel Zarate apaiz lezamarra duela 25 urte hil zen. Euskarari eta literaturari egin dion ekarpena kontuan izanda, Lezamako Euskera Alkarteak omenaldia eskaini dio. Ekitaldiak urtarrilean hasi ziren eta apirilaren 4an amaituko dira. Gotzon Garatek «Mikel idazlea» izeneko mahai-inguruan hartu zuen parte eta berari eskatu diogu Zaratek euskararen alorrean egindako lanari buruz hitz egiteko.

2004ko martxoaren 21an

1979ko apirilaren 10ean Goizuetan nengoen Errero baserrian, egonaldi bat egiten. Goizean baserritik Leitzara joana nintzen. Hantxe hartu nuen albistea: "Deustutik zure anaia Mikel Zarate hil dela gaztigatu digute". Zarate eta Garate deiturak nahasi egin zituzten albiste emaileek.

Zarate Deustu unibertsitateko irakaslea genuen, sortu berria zen Euskal Filologian. Beraren ordez, beste irakasle bat aurkitu behar nuela esateko zen dei hura. Santi Onaindiak bukatu zuen Mikelek hasitako ikastaroa.

Mikel Zarateren lanak

Mikel Zaratek aldi laburrean lan nahiko handia burutu zuen: 16 bat liburu idatzi zituen, elizako liburuak, eleberriak, olerkiak, ipuinak, fabulak, literatura kritika, artikuluak eta saio lanak.

Poeta baino prosista hobea izan zen, nire ustez. "Iradokitzean dago artea" esan ohi da. Bere olerkietan ez da lirika askorik edireten. Irakatsi nahia nabariegia da eta asmo horri loturiko hizkuntzaren jokoa ere gehiegitxoa.
Bere lanik aipatuenak Haurgintza minetan eleberria eta Ipuin antzeko alegi mingotsak dira. Ipuinok 36 fabula dira, nagusientzat egindakoak.

Zarate, euskararen jabe

Ene iritzira, Zarateren meriturik handiena, bere euskaran datza; lortu zuen euskararen maisutasunean.

Aspaldi esan zuen T.S. Eliot-ek literatura, "the art of words" zela. Literatura hitzaren artea da. Eskultoreak zizela erabiltzen duen bezala, idazleak hitzak. Idazleak hor dauka hizkuntza, altxor oparoa, berak nahi duen bezala erabiltzeko.
Idazleak hitzekin musika eztia sor lezake; edo musika gabeko eta belarriak urratzeko moduko soinuak. Zaratek, biolinista onak bezala, euskararekin musika zoragarria sortu zuen. Hortxe dago bere meriturik handiena.

Euskararekin musika ona jotzeko, hiru baldintza bete behar dira: Euskara hutsik gabea, erraza eta aberatsa izan behar da. Mikelen euskarak hiru alderdiok betetzen zituen.

Hutsik gabeko euskara

Har itzazu Mikelen liburuak. Nekez aurkituko diozu huts bat. Hasieratik ohartuko zara horretaz: Haurgintza minetan eleberriaren aurreneko orrian irakurriko duzu: "hamar botila ardo indartsu sabeleratu". Egungo egunean "ardo botilak sabeleratu" esango lukete askok. Edo "bizkaitar idazlea" esango du, eta ez "idazle bizkaitarra", gaztelaniaren kalko hutsa eginez. Jentilizioa euskaraz ingelesez eta alemanez bezala egiten baita.

Hutsik gabe idazteko euskaraz asko jakin eta euskaraz pentsatu behar da. Mikelek oso ederki zekien euskaraz. Umetan ikasitakoa. Guraso euskaldunak izan zituen eta haurtzarotik euskal giroan bizia zen.

Euskara erraza

Edozeinek ulertzeko modukoa. Zaratek esaldi laburrak erabiltzen ditu. Esaldi nagusia eta menpeko gutxi. Alderdi hau eta beste batzuk Jon Kortazarrek aztertu ditu Mikel Zarateren prosa liburu jakingarrian. Esaldi laburrak erabiltzea ez da heldu Zarateren didaktikatik, hots, bere lanez irakatsi nahi zuelako. Euskaldun garbiak horrela mintzo dira. Horrela gure etxeko gurasoak eta horrela baserritarrak zazpi probintzietan.

Esaldi luzeak unibertsitatean ikasi dugunok erabiltzen ditugu. Ciceronenak antzeko esaldiak ez dituzu baserritarren ahotik entzungo. Baserritarren esaldi laburrak, umorez, bizitasunez, piperrez, gatzez, berakatzez eta olioz beteak izaten dira, molde askotara osatzen dituztelako.

Haurgintza minetan eta beste lanetan horrelako esaldi labur asko topatuko duzu. Bai elkarrizketan eta bai bestela ere.

Zarateren euskara, herriko euskara da. Etxean ikasia eta herriari lotua: Apaiza zenez gero, etengabeko harremanak zituen herritarrekin.

Euskara aberatsa

Mikel Zarate baserrian jaioa zen. Baina umetan ikasitako euskaraz gainera, etengabe euskara lantzen jardun zuen.

Idazle klasikoak ongi ezagutzen zituen eta harrapatzen zuen guztia irensten zuen, ona hautatuz eta bereganatuz. Laket zituen hitzak, esamoldeak eta atsotitzak apuntatu eta gorde egiten zituen, gero bere lanetan sartzeko.

Berak esan zidan, adibidez, Auspoa bildumaren liburuak atsegin handiz irakurtzen zituela. Bilduma horretan aurkitzen zuela, bai bertsoetan eta bai hitz lauz, herriak ahotan duen euskara.

Zarateren euskara aztertu eta berehalaxe ikusiko duzu erabiltzen duen lexikoa eta esamoldeak ez direla Bizkaikoak bakarrik. Euskalki askotakoak dituzu.

Herriko euskaratik euskara batura

Zaratek beste askok bezala haurtzaroan ikasitako euskara oinarri hartzen du, gero batura igotzeko.

Puntu hau Zarateren ezaugarritzat jo dute batzuek Bergaran (1978) izan zuen hitzaldiagatik. Teoria aldetik bera izan zen, bai, jokabide hori borobildu zuen lehenetariko bat. Ez da, baina, inola ere bere ezaugarri bat. Umetan geure etxeko euskaraz bakarrik genekienok, nahitaez horrela egin behar izan dugu. Euskara batura haurtzaroko euskaratik jo dugu.

Beste nazioetan ere gauza ber-bera gertatzen da. Suitzan, Austrian eta Alemanian, adibidez, haurrek hoch-deutch-era, hau da, aleman batura, bertako euskalkietatik jotzen dutela ikusi nuen beraien artean bizi izan nintzen sei urteetan. Eta haurtzaroan ikasitakoa ezin liteke ezkuta. Arretaz aztertuz gero, agerian gelditzen da idazlea haurtzaroan nongo euskaraz mintzatu den.

Orixek El lazarillo de Tormes (Tormes'ko itsu-mutilla, 1929) bizkaieraz itzuli zuen. Berehalaxe esan zioten, garbi ikusten zela bizkaitarra ez zela.

Mikel Zaratek bizkaiera du oinarri eta bizkaieraren egitura bikaina garbi igartzen zaio: erakusleetan (mozkortiok, aspaldion), intentsiboetan (zeuk, neuk), erreflexiboetan (nik neure, zuk zeure...).

Zarateren euskaraz idaztea jolas bat da. Atsotitzak, esamoldeak eta sinonimoak maiz erabiltzen ditu. Ez dut ezagutzen euskal literaturan beste inor, Zaratek bezala hitzekin horren sarri jokatzen duenik.

Haurgintza minetan eleberriaren aurreneko hitzak hitz joko bat dira: "Hitzaurrea ala hitzatzea?". "Izenez katolikoa, izanez katilukoa"... Horrelako jokoez brokatuak daude bere lanak. Zarate euskararen jabe zen.

Ez dut hemen bere lanaren mamiaz jardungo. Hauxe bakarrik: Mikel Zaratek bere literatura lanetan, bere bizitzan bezala, dramara edo tragediara baino, komediara askoz errazago jotzen zuen. Berarentzat bizitza alegi mingots eta umoretsu bat zen.

Bizitza eta lanak laburki (1933-1979)

20 urterekin apaiztegira. 1964an apaiz.
Gure Meza deuna (1960). Gure salbaziño Egintza (1967).
1970: Derioko Uda Eskolan hizkuntza eta euskal literatura irakasten hasi zen. Ikastaro hauetarako bost liburu idatzi zituen: Bizkaiko Euskal idazleak (1970), Euskal deklinabidea (1975), Euskal Literatura I eta II (1977,1978) eta Euskal ortografia (1978).
1970-1974: Filologia Erromanikoa ikasi zuen Deustu unibertsitatean. Bere doktore tesia: Influencias del vascuence en la Lengua Castellana.
1973: Haurgintza minetan. Txomin Agirre Saria.
1975: Ipuin antzeko alegi mingotsak. Resur. M. Azkue Saria.
1976: Bilboko Hizkuntza Eskolan irakasle: ikasleentzat Bilbo irriparrez idatzi zuen.
1977: Higidura berdez. Ciudad de Irun Saria poesian.
1978: Deustu Unibertsitateko Euskal Filologian irakasle.
Bere azken lanak: Bultzadaz (Felipe Arrese y Beitia Saria) eta Etorriaren zorabioz.


Azkenak
2024-03-31 | Julen Azpitarte
Zinearen historiako film-kontzerturik “onena”

Oscar sari andana jaso zuen The Silence of the Lambs (1991) thriller-a zuzendu zuen Jonathan Demme (1944-2017) zinegile estatubatuarrak estreinatu zuen zineak inoiz eman duen kontzerturik onena: 1970eko hamarkadaren erdialdean New Yorken eratutako Talking Heads taldearen Stop... [+]


"Enpresa pribatuen esku utzi da segurtasun publikoaren norabidea"

Ertzaintzaren azken hamarkadako bilakaera teknologikoa aztertu du bere liburu berrian Ahoztar Zelaieta ikerketa kazetari, kriminologo eta ARGIAko kolaboratzaileak. Segurtasunaren industria ikertu eta Ertzaintzarekin duen lotura plazaratu du, La Ertzaintza que viene... [+]


Campi Bisenzioko GKN fabrikan batu dituzte langile borroka eta ekologismoa

2021eko uztailaren 9an jaso zuten kanporatze abisua Campi Bisenzioko GKN lantegiko 422 langileek. Biharamunean berean abiatu zuten fabrikaren okupazioa eta orduz geroztik bertatik dabiltza borrokan, deslokalizazioaren aurkako borroka zena bestelako industria eredu baten aldeko... [+]


Judith Bilelo Biachó
"Erakundeek ez digute lagunduko, guk geure hizkuntzan hitz egitea lortzen ez badugu"

Judith Bilelo Biachó gure artean izan zen iragan udazkenean, Garabideren Aditu programaren karietara. Ekuatore Ginean jaioa (Malabo, Bioko, 1975), bubi etniako kide da, bubiera hiztun eta hizkuntzaren aldeko militantea. Iraganaz bezainbat mintzo da orainaz, geroari... [+]


Eguneraketa berriak daude