Koldo Zuazo: «Bonaparteri iruzurra egin zion itzultzaile batek»


2004ko otsailaren 22an
Euskararen sendabelarrak du izenburu euskalkien garrantzia aztertzen duen zure lanetako batek. Zer moduzko osasuna antzeman diezu sendabelar horiei zure azken lan honetan?
Esango nuke bere osasuna hobetu egin dela azken aldi honetan, baina izan da bolada bat… Gipuzkoan gauzak nahiko normal joan dira, baina Bizkaia aldean, Nafarroan eta Iparraldean pentsatu izan dugu geurea txarra zela, euskara batua zela ona. Eta euskara batua zela leku guztietan eta jardun jaso guztietan erabili behar zena. Orain hasi gara konturatzen euskara batua beharrezkoa dela, baina hizkuntza hori baino zabalagoa dela. Hizkuntza bat ez baita bakarrik gai jasoen gainean jarduteko. Hizkuntza batek lagunartean jarduteko ere balio behar du, edo herri barruko harremanetarako, eta horrelakoetarako euskalkiak hobeto daude. Hurbiltasun bat, jendearen arteko gertutasun bat sortzen dute. Eta horregatik diot azkenaldi honetan hobera egin duela euskalkien osasuna.

Zein izan da Euskalkiak. Herriaren lekukoak lanaren helburua?
Bere oinarria lehendik neukan argitaratua, artikuluetan-eta. Baina lau katurentzako izan barik pixka bat kontu zabalagoa izatea nahi nuen, uste baitut kultura demokratizatu egin behar dela. Eta lau katurentzako izate horren errudunak geu gara, batzuetan modu arraro batean idazten dugulako, geure arterako-edo. Eta ondo dago adituentzat idaztea, baina jendearentzat ere idatzi behar dugulakoan nago, jendeak ere jakin egin behar baitu. Gainera, institutuetan eta ikastoletan euskara ikasgaian euskalkien gainean informazioa ematen da, eta nola askotan irakasleek ez daukaten horretarako lanabesik, pentsatu nuen jende horrentzat ere lagungarri gerta zitekeela nire lan hau. Baina horretaz aparte, hizkuntza ez da gainerako gauzekin zerikusirik ez daukan zerbait. Hizkuntza oso lotuta dago bere hiztunekin, herri batekin, herri horren historiarekin eta herri horren bilakaerarekin. Eta hor ere lotura batzuk ikusten nituen nik. Zergatik joan dira euskalkiak garai batzuetan galduz eta beste garai batzuetan batuz? Moda batzuk egon direlako.

Zein modetaz ari zara?
Bada, esate baterako, XVIII. mendean Gipuzkoan egon zen euskararen aldeko susperraldia, eta Gipuzkoako euskarak halako prestigio bat lortu zuen, horrek euskalkiak biltzea ekarri zuen eta Gipuzkoako euskara horrek prestigio hori izatea baita bertsolaritzan, Elizan edo dena delakoan ere. Eta nik lotura horiek erakutsi nahi nituen, ez baitago horretarako ohiturarik.


Gipuzkoako euskalkiak hartu zuen prestigioa ez al zen izan kaltegarri beste euskalki batzuentzat?
Bai. Batzuetan hala gertatzen da. Nik baditut liburuan lekukotasun batzuk, eta haietako bat Kardaberazena da. Kardaberaz jatorriz hernaniarra zen, baina Bizkaian eta Araban sermoiak egiten ibiltzen zen, eta konturatu zen Bizkaian eta Araban jendea lotsatu egiten zela euren hizkerarekin eta nahiago zuela Gipuzkoakoa erabili. Hori da prestigioaren alde txarra. Baina beste alde batetik ona da erreferentzia batzuk izatea, euskaldunok ere behar ditugu bilguneak. Ohiz, herri normalizatuetan ere hiri handietako hizkerak izaten dira hedatzen direnak »eman dezagun Katalunian Bartzelonakoa, edo Frantzian Parisekoa». Bai, beti egoten dira galtzaileak, baina hori ezinbestekoa da, ordaindu beharreko kontu bat.

Dena den, Gipuzkoan ez dirudi hori hala gertatu zenik. Donostiako euskalkiaren eragina hain handia izan al zen, bada?
Ez. Ibon Sarasolak berak esaten du Gipuzkoa bere osotasunean dela hiri handi bat, eta beraz eragina izan zuena ez zen izan Donostiako euskara baizik Gipuzkoako hizkera, Tolosaldekoa eta Beterrikoa. Badago hor ardatz bat »liburuan asko aipatzen dut hori», bide zahar bat Iruñetik kostaldera antzina egindakoa, historian zehar oso inportantea izan dena. Bide horren inguruan herri handiak eraiki ziren eta herri horietatik eratu ziren hizkuntza-modak.

Guztiaren abiapuntu Iruñea izango zen?
Hala ematen du. Badaude ezaugarri batzuk Erronkarin hasi eta Lezoraino edo Oiartzuneraino iristen direnak, eta berrikuntzak dira. Orduan esaten duzu: hain eremu zabalean berrikuntza berberak egoteko, non sortu dira berrikuntza horiek? Eta ez duzu beste azalpenik Iruñea baino. Gertatzen dena da gero Iruñea erdaldundu egin zela eta haren indarra hor gelditu zela. Hori da euskaldunok daukagun gauza txar bat: Bilbo, Baiona, Iruñea, gure hiri nagusiak erdaldunak izan direla. Gauzak horrela, hutsune hori bete zuena Tolosa izan zen. Tolosa eta Tolosa ondoko Andoain, Hernani eta ardatz horretako herriak.

Sei euskalki nagusi bereiztu dituzu lan honetan. Baduzu alderik Louis-Lucien Bonaparteren ikuspegiarekin…
Bonaparte beti da erreferentzia gure artean. Eta ezusteko bat izan zen nirea. Arabako euskara aztertzen ari nintzen ni, hango lanabesak-edo agortu egin ziren, eta orduan Araba ondoko herri euskaldunetan begiratzea pentsatu nuen, ea zerbait aurkitzen nuen lagungarri. Hala joan nintzen Burundara: Altsasu, Urdiain-eta alderdi horretara. Kontua da alderdi horretan Bonaparterentzat euskara giputza hitz egiten zela. Baina hango euskara entzun, eta ez zeukan batere zerikusirik Idiazabalen, Seguran edo Zegaman egiten zenarekin. Joan nintzen hurrengo herrira, Etxarri Aranazera, eta ohartu nintzen Burundako euskaratik oso diferentea zela hangoa. Baina Etxarri Aranazekoa ere ez da euskara giputza, hark ere Nafarroakoarekin antza handiagoa dauka! Beno, Arbizu da ondorengo herria, eta hor Bonaparterentzat euskara nafarra egiten zen. Beraz, Bonaparterentzat Etxarri eta Arbizuren artean zegoen euskalki biren arteko muga. Niretzat, ordea, bi herri horietako euskarak oso antzekoak dira, eta galdetu nion neure buruari zergatik izango ote zen desadostasuna. Eta konturatu nintzen Bonaparteri iruzurra egin ziola itzultzaile batek. Bonapartek agindu apaiz bati itzultzeko doktrina bat Etxarri Aranazeko euskarara eta beste bat Urdiaingora, eta apaiz horrek Beterriko euskarara itzuli zituen! Beno, handik gutxira Nafarroako Unibertsitateko irakasle baten tesia agertu zen, Orreaga Ibarrarena. Tesi horretan Ultzama inguruko euskara aztertzen zen. Hor Bonapartek sartu zituen multzo berean zenbait haran, baina Orreaga Ibarra konturatu zen haran batzuetan egiten dela mota bateko euskara, baina Basaburuan, Imotzen eta Larraunen oso diferentea dela. Orduan poztu egin nintzen, konturatu bainintzen ez nenbilela guztiz burua galduta, beste batzuek ere bazituztela desadostasunak Bonaparterekin.

Horretarako baten iritzia nahikoa izan al zitzaizun?
Ez zen hala izan, ordea. Gero Donostiako Iñaki Caminoren tesia etorri zen, eta horrek ere erakutsi zuen Aezkoako euskarak Iparraldekoarekin baino gehiago Nafarroakoarekin zeukala lotura. Beraz, denbora gutxian, tesiak egiten hasi eta konturatu ginen Bonaparteren lanak huts egiten zuela. Arrazoi metodologikoengatik, edo hizkuntza bera aldatuz joan delako, mende eta erdi pasa baita. Edo Bonaparteri egin zizkioten iruzurrengatik, baina halaxe zen. Leku batzuetan arazoak zirela ikusirik, beste batzuetan ere beharbada egongo zirela pentsatu nuen eta Euskal Herria osoan begiratzen hasi nintzen.

Zein irizpiderekin egin duzu azterketa?
Ezaugarri batzuk zehaztu behar izan nituen, zeren Bonapartek izan zuen beste akatsetako bat horixe da, ezaugarri gutxi batzuekin bakarrik ibiltzea, bere helburua ez baitzen euskara azaltzea, mapa bat egitea baizik. Eta oro har bere sailkapena ondo dago, baina mugetako euskarak zorrotzago aztertu behar izaten dira. Hortaz, nire ahalegina hizkuntza bere osotasunean hartzea izan da. Fonologia, morfologia, sintaxia… begiratzea. Eta lexikoa ere. Agian lexikoari buruz hanka-sartzeak egongo dira neure liburuan, lexikoa kontrolatzea oso zaila izaten baita. Joaten zara herri batera, galdetzen diezu hango hiztunei hitz bat erabiltzen den ala ez, eta batek esaten dizu baietz eta besteak ezetz… Baina ezin dugu beti gai hori saihestu, eta hanka-sartzeak badaude, etorriko dira beste batzuek zuzenduko dituztenak!


Azkenak
2024-03-31 | Julen Azpitarte
Zinearen historiako film-kontzerturik “onena”

Oscar sari andana jaso zuen The Silence of the Lambs (1991) thriller-a zuzendu zuen Jonathan Demme (1944-2017) zinegile estatubatuarrak estreinatu zuen zineak inoiz eman duen kontzerturik onena: 1970eko hamarkadaren erdialdean New Yorken eratutako Talking Heads taldearen Stop... [+]


"Enpresa pribatuen esku utzi da segurtasun publikoaren norabidea"

Ertzaintzaren azken hamarkadako bilakaera teknologikoa aztertu du bere liburu berrian Ahoztar Zelaieta ikerketa kazetari, kriminologo eta ARGIAko kolaboratzaileak. Segurtasunaren industria ikertu eta Ertzaintzarekin duen lotura plazaratu du, La Ertzaintza que viene... [+]


Campi Bisenzioko GKN fabrikan batu dituzte langile borroka eta ekologismoa

2021eko uztailaren 9an jaso zuten kanporatze abisua Campi Bisenzioko GKN lantegiko 422 langileek. Biharamunean berean abiatu zuten fabrikaren okupazioa eta orduz geroztik bertatik dabiltza borrokan, deslokalizazioaren aurkako borroka zena bestelako industria eredu baten aldeko... [+]


Judith Bilelo Biachó
"Erakundeek ez digute lagunduko, guk geure hizkuntzan hitz egitea lortzen ez badugu"

Judith Bilelo Biachó gure artean izan zen iragan udazkenean, Garabideren Aditu programaren karietara. Ekuatore Ginean jaioa (Malabo, Bioko, 1975), bubi etniako kide da, bubiera hiztun eta hizkuntzaren aldeko militantea. Iraganaz bezainbat mintzo da orainaz, geroari... [+]


Eguneraketa berriak daude