Carmen, literatur unibertsalaren euskal mitoa


2004ko otsailaren 01ean
Zure babesik gabe independetzia ezinezkoa zaigu
1845ean argitaratu zen lehenengoz Prosper Mériméek (Paris, 1803) idatzitako Carmen nobela. Hamabost urte lehenago Espainiara egindako bidaia batean Montijoko kondesak kontatu omen zion idazle frantsesari nobelaren oinarrian dagoen gertaera, alegia, bere amorantea hil zuen gaizkile jeloskorraren istorioa.

Sevillan gaude, 1830ean. Carmen ijito ederra jatorriz Etxalarkoa da eta tabako fabrikan egiten du lan. Don José Lizarrabengoa, berriz, Elizondokoa da eta lanbidez sarjentua. Istilu baten ondorioz, Carmenek labankada eman dio lankide bati eta Don Josék berau atxilotzeko agindua jasotzen du. Ijitoaren begi beltzek liluratuta, ihes egiten uzten dio sarjentuak. Ondorioz aste batzuetako kartzela zigorra jasoko du Josék.
 
Jelosiak itsututa
Carmen emakume apetatsua da eta irabaziak dakarzkioten gizonak gustuko baditu ere, bere gorputza eta maitasuna eskaintzen dizkio sarjentuari, eginiko mesedea eskertu nahian. Jelosiak itsututa, Josék bere lehenengo erailketa egiten du. Ihes egitera behartuta, mendian ezkutatzen da Carmenen lagunak diren bidelapurrekin batera. Une horretatik aurrera, lapurreta bilakatuko da bere bizimodu berriaren ardatz. Izan ere, bai baitaki horrela Carmen bere ondoan izango duela. Carmenek ordea, senarra du. Berriro ere jelosiak eta ijito ederrak eraginda, senarra labankadaz erailtzen du Josék. Ez du denbora asko behar Carmenek maitale berria aurkitzeko, oraingoan toreatzailea. Aurreko kasuetan bezala, Josék eskuak odolez bustiko ditu jelosiak itsututa. Jada ez dute erreguek eta mehatxuek balio, Carmen ez baitago Joséz maiteminduta. Bere bihotzeko ijito ederraren maitasuna atxiki asmoz, Josék bere amorantea erailtzen du.
 
Euskarazko aipuak
Prosper Mérimée idazle frantziarraren obrarik garrantzitsuena da Carmen. Jatorrizko bertsioan, hitz joko eta esaldi euskaldun ugari aurkitzen dira. Hain zuzen, euskarazko aipuak dituen literatur unibertsalaren lan nagusienetakoa da. Esaterako, "Laguna, ene bihotzarena" esaten dio Carmenek Don Joséri, ihes egiten uzteko eskatu aurretik. Don Josék, berriz, ziegan dagoela heriotzaren zain, euskara benetan hizkuntz ederra dela dio eta atzerrian entzunez gero, hunkitu egiten dela. Hain zuzen konfesore euskalduna eskatzen du hil aurretik.

Georges Bizetek 1875ean idatzi zuen operari esker, mundu osoan zehar emakume espainolaren adibide adierazgarrienetako bihurtu zen Carmen. Orduz geroztik, istorio horretan oinarrituriko opera, antzezlan eta film ugari egin dira. Paz Vega (Carmen) eta Leonardo Sbaraglia (José) aktoreak protagonista izaki, pelikula egin zuen iaz Vicente Arandak. Film horrek 2004ko Goya sarietarako zazpi izendatze lortu ditu. Urteak pasa ahala, beraz, obrak arrakastatsu izaten jarraitzen du.

 

Asun Garikano: "Carmen euskalduna den ala ez irakurleak erabaki beharko du"
Asun Garikano Iruretagoienak (Tolosa, 1962) euskaratu zuen Carmen nobela 1992an. Euskal Filologian lizentziatua eta itzulpen kontuetan autodidakta da bera. Egun, itzulpen ikastaroak ematen ditu Gasteizeko Iralen. Duela hamabi urte itzuli zuen Mériméeren nobela, baina ederki oroitzen da Carmen eta Joséren arteko amodio istorioaz.


Liburuaren hasierako orrietan aipatzen den bezala, benetan gertatutako istorioa dela al deritzozu?

Bai, noski, Mériméek behin baino gehiagotan kontatutakoa egia baldin bada. Astebetean idatzi omen zuen liburua. Egia esan, zortzi eguneko lana izan zela kosta egiten da sinestea, nobela egituraren eta hizkuntzaren aldetik zein ona den ikusita. Agian bere "nobelatxoari" gehiegi eska ez ziezaioten asmatu zuen kontu hori. "Une petite drôlerie" besterik ez zela idatzi zion lagun bati liburua argitaratu zenean. Eta begira zer bizi luzea izan duen bere "denbora-pasa txiki" horrek!


Literatur unibertsalean Mériméek euskaldunoi "txoko bat" eskaini digula esan al dezakegu?

Gehienok Carmenen pertsonaia Bizeten operaren bitartez, edo pelikularen baten bitartez ezagutu dugu, eta kontua da, opera horietan eta bertsio zinematografiko guztietan desagertu egin direla abiapuntuan, hau da, Mériméeren nobelan zeuden euskal erreferentzia guztiak. Mériméeren nobelan Don José Lizarrabengoak euskalduna dela dio, eta arabar lagun batekin pilotan liskarren bat izan zuelako alde egin zuela Euskal Herritik. Nobelan zehar pertsonaia hori Euskal Herriarekin lotzen duten beste hainbat xehetasun aurkitzen ditugu. Esan daiteke Don Joséren pertsonaia, bidelapur hori, euskaldun jator eta nobelaren prototipoaren gainean eraikia dagoela. Nobelaren protagonista nagusia den Carmenek ere euskalduna dela dio, Etxalarkoa, eta Don José eta biek euskaraz egiten dute hainbatetan.


Ez da ohikoa nazioarteko idazle baten nobelan protagonista nagusiak euskaldunak izatea...

Mérimée, lanbidez, Monumento Historikoen Ikuskari Nagusia izan zen luzaroan, eta hori zela-eta, askotan egon zen Espainian. Etnografia, hizkuntzak eta abar asko interesatzen zitzaizkion. Eta, dudarik gabe, euskarazko hitzak edo ijitoen hizkuntzakoak aipatzea ondo zetorkion, liburuari halako kolore bat emateko.
Hala ere, horregatik baino gehiago, nire ustez bi izaera guztiz desberdinen arteko lehia erakutsi nahi duelako aukeratzen du Mériméek Don José euskalduna izatea, eta Carmen, berriz buhamesa, ijitoa, araurik gabeko emakumea. Zeren eta Carmen euskalduna den ala ez irakurleak erabaki beharko du. Berak hala dio, eta euskara "lardaskatzeko" gai da, Don Josék jakinarazten digunez. Baina irakurleak badaki Carmen gezurretan dabilela beti.


Nobela honetan oinarritutako operek, filmek eta antzerki obrek jatorrizko bertsioa "kaltetu" dutela esan ohi da, "espainolada" kutsua eman ohi diotela alegia...

Operek eta filmek -itzulpenak nik ez nituzke errudunen sailean sartuko- elementu andaluza azpimarratu dute, toreroen kopurua gehitu dute, Andaluziako folklorearen beste ezaugarriak gehitu dizkiote obrari. Baina Mériméeren liburuan aipatzen den lehen pieza musikala zortziko bat da.
Nire ustez, Mériméeren obra oso nobela labur indartsua da, tragedia baten kontaketa soila, "espainolada" eta horrelako hitz gaitzesgarriekin inola ere lotuko ez nukeena. Gainera, Carmenen pertsonaia oso mito zabaldu baten abiapuntuan dago: berak irudikatzen du emakume fatalaren mitoa.

 


Azkenak
Pentsiodunen Mugimendua omenduko dute Donostiako Piratek

Abuztuaren 9tik 17ra izango da Piraten Aste Nagusia, eta aurten "Auzolanari tiraka!" ariko direla adierazi dute. Abordatzea abuztuaren 11n izango da, eta Piraten Egun "berezia", hilaren 15ean.


2025-07-16 | Ahotsa.info
“Munduko festarik onenak” herriak erabakitzen duenean amaitzen dira

Bederatzi egun eta gau luzeren ostean, Iruñeak normaltasunera itzuli nahi du Sanferminak ixten dituen azken ekitaldiarekin: Villavesako entzierroa, non gaizki tratatzen den gauza bakarra parte hartzaileen gibela eta osasuna baita. Ekitaldi herrikoi honen ondoren hasten da... [+]


Tubos Reunidoseko enplegu espedientea “azken urteetako produkzio egoerarik onenean” inposatu nahi dutela salatu du ESK sindikatuak

ESK-k azpimarratu du zuzendaritzak soldatak igo dituela, langileen prestazioak murrizten ari diren bitartean. Berez, 2020tik abiatzen duten seigarren espedientea da honakoa.


Pediatra, neurologo, psikologo eta psikiatra elkarteak batu dira, deseskalatze digitala eskatzeko

Adituen irizpideei jarraituko dien pantailekiko deseskalatzea premiazkoa da eskolan eta etxean. Osasunaren bueltako Espainiako Estatuko erakunde garrantzitsuenek sortu berri duten plataformak hala dio. Internet eta sare sozialekiko “hiperkonexioa da pandemia berria”... [+]


Xabi Alonsoren Igeldoko txaleta eraiki zuen enpresaren eta Donostiako Udalaren aurkako salaketa jarri dute talde ekologistek

Haritzalde eta Ekologistak Martxan Gipuzkoa elkarte ekologistek salaketa aurkeztu dute Gipuzkoako Fiskaltzan. "Prebarikazioa" eta "Ondasun publikoen usurpazioa" leporatzen dizkiete txaleta eraiki zuen Tavaro XXI enpresari eta Donostiako Udalari, etxearen... [+]


Hasi dira Higa Hizkuntza Gutxituetako Hiztun Gazteen topaketak, Gasteizen

Astelehenetik ostiralera bitarte, 18 eta 35 urte arteko 80 gaztek mundu osoko hizkuntza gutxituen arteko harremanak sendotuko dituzte hitzaldi, mahai inguru eta mintegien gisako jarduerekin. Guztira 68 hizkuntza gutxituk izango dute presentzia topaketan, inoizko kopuru handiena.


2025-07-15 | ARGIA
Sanferminak amaituta, Iruñerriko autobusek greba utzi dute, irailera arte

Zerbitzu minimoek eragin handia izan dute Iruñerrian jaietan. Negoziazioan aritu dira, baina ez dute akordiorik erdietsi. Normaltasunez jardungo dute udan, eta irailean berrartuko dituzte lanuzteak.


‘Geldi euskara zapaltzea!’ lelopean iganderako elkarretaratzeak antolatu ditu Euskal Herrian Euskarazek

Euskal Herrian euskara "hainbatetan ukatua edo bigarren hizkuntza bezala tratatua" dela salatu du EHEk, eta egoera hobetzeko hizkuntza politiketan jauziak egitea ezinbestekoa dela adierazi du. Hori dela eta, elkarretaratzeak egingo ditu Maulen, Donapaleun eta Baionan,... [+]


Trumpek ezarritako %30eko muga zergekin, kolokan dago EBn eta AEBen arteko merkataritza

Etxe Zuriko maizterrak larunbatean iragarri zuen EB Europako Batasunaren esportazioei %30eko muga zergak ezarriko dizkiela abuztuaren 1etik aurrera, biak merkataritza akordio batera ez iritsiz gero. Horren aurrean, AEBei muga zergak igotzeko prest dagoela adierazi du EBk... [+]


Kataluniako finantzaketa akordioa: galdera gehiago, erantzunak baino

Espainiako Gobernuaren estrategia politikoaren barruan mugitu du fitxa PSOEk: protagonista handirik gabeko irudi batekin jakinarazi dute akordioa, baina detaile gutxi emanda eta datarik ipini gabe.


“Intentsitate handiko” bi sexu eraso erregistratu dituzte Iruñeko sanferminetan

Gutxienez hamahiru sexu eraso salatu dituzte hainbat emakumek, horietatik bi "intentsitate handikoak", eta besteak "arinagoak". Mugimendu Feministak gogorarazi du salatutakoez gain "sexu eraso gehiago" egon daitezkeela, eta lanean jarraituko duela... [+]


2025-07-15 | Mikel Aramendi
ANALISIA
XXI. mendeko arma-lehiaketaren probalekua izan behar al dugu?

Eskarmentu ikaragarria –hitzaren adiera etimologikoan, besteak beste– dugu europarrok arma-lehiaketetan. Eta, paradigmatzat hartu ohi denetik, XIX. mendearen amaiera eta XX.aren hastapeneko hartatik, mende eta laurden igaro denean arma-lehiaketa kartsuenera itzuli... [+]


2025-07-15 | Angula Berria
Osasun Bidasoak salatzen du urologia-patologia duten pertsonekiko arretaren gabezia larria

Eskualdeko ospitaleko zerbitzua ixtearen ondoren, ez dira Donostiako Ospitalean ere artatzen. Haurren larrialdietako arreta gabezia ere dirau. Lehen mailako arretako pediatria kolapsatuta dago eta ez dago haur-psikiatrarik.


Etxeko langileen hitzarmenaren auzia Espainiako Auzitegi Konstituzionalera eraman du LABek

Etxeko langileek jasaten duten "prekaritateari" aurre egiteko, "neurri zehatzak" biltzen dituen dekalogo bat aurkeztu du sindikatuak, Bilbon. Auzia lehenbizi Espainiako Auzitegi Gorenera eraman zuela jakinarazi du LABek, baina auzitegi horrek ez diola... [+]


Eguneraketa berriak daude