Euskarazko lehen joko idatziak 1883koak dira, Euskal-Erria aldizkarian argitaratutakoak, hain zuzen. Koldo Mitxelenaren aburuz, 1936ko gerraren ondoko urteetan kartzelan egin ziren euskarazko lehenengo hitz gurutzatuak. Hitz joko xume haiek Francoren urteetan argitaratu ziren. 60ko hamarkadatik aurrera berriz, Zeruko ARGIA eta Anaitasuna agerkarietan argitaratu ziren jokoak; geroago (1977tik aurrera) Deia egunkarian. Ordutik hona, normalizaziorantz urratsak eman nahian, hainbat hedabidetan denbora-pasak euskaraz argitaratu badira ere, euskal hitz gurutzatu zaleentzako bereziki sorturiko aldizkari bakarra dugu egun: Luma. Euskaldunok merkatuan dugun hutsune hori betetzeko sortu zen orain bi urte euskarazko hitz-joko, letra zopa eta denbora-pasen Luma hilabetekaria.

Bagabiga S.L enpresak sortu zuen hilabetekaria eta baita orain arte argitaratu ere. 2004ko urtarriletik aurrera, ordea, ARGIA astekaria argitaratzen duen Komunikazio Biziagoa S.A.L. elkarteak izango du Lumaren argitalpenaren ardura. Edukiak sortzeko ardura, berriz, orain arte bezala, Joxan Elosegi, Iñaki Agirresarobe eta Prexen Gastearena egileena izango da (Antton Duesok Lumtxo egiten jarraituko du). Elkarlanerako akordio honekin, eskaintza komunikatiboa zabaldu eta sendotu gura du Komunikazio Biziagoak.

Euskal argitaldari eta komunikabideen munduan eskarmentu itzela du Bagabiga enpresak. 1991 urteaz geroztik euskarazko hitzen tratamendu ludikoaren alorrean aritu den enpresa bakarra da. Lehen aipatu legez, Zeruko ARGIAn argitaratu zituen lehen lanak. Ondoren, berriz, Egin egunkarirako jardun zuen. Hasierako lanen kalitatea hain ona izan ez bazen ere, denbora-pasak eta hitz-jokoak euskaraz egiteko aukeraz jabetu eta lanari ekin zion. Ahalegin horien ondorioz sortu zen Enbido aldizkaria eta ondoren etorri ziren kazeta eta agerkari askorentzat edukiak sortzeko lanak, besteak beste, ARGIA, Euskaldunon Egunkaria, Aizu!, Zabalik, Goienkaria, Irutxulo, Administrazioa euskaraz eta abarrentzat.


Adin nahiz maila guztietako euskaldunei zuzendutako hitz gezidunak, hitz gurutzatuak, hitz kateatuak, poema presoak, hieroglifikoak, letra zopak, zortziko txikian, zaldiko maldiko, goitibeherak, kontrapasak eta abar eskaintzen ditu Luma aldizkariak. Guztira 30 bat joko mota. Aldizkaria edukiz berritu eta aberasteko asmoz, inguruko herrialdeetan egiten diren mota horretako argitalpenak dituzte oinarri Bagabigako kideek.

Jende heldu askok dauka denbora-pasak egiteko ohitura. Egunkarietakoak direla, propio erositako denbora-pasa liburuxketakoak direla... Baina, ohitura erdaraz egitearena izaten da.

Minutu atseginak pasatzen dira letra dantza horiek deszifratzen eta gaztelerazko eta frantsesezko hitzak ederki ikasten ditugu. Agian, denbora-pasak euskaraz egiteko ahalegina ez da oso atsegina izango, baina letra zopa horiek bi helburuak lortzeko balio dezakete. Batetik, gustura asko letra dantzan ibiltzeko aukera emango digute Lumak (helduei) eta Lumtxok (haur eta gazteei). Bestetik, uste baino euskara gehiago ikasiko dugu, euskaraz pentsatu beharko dugu, eta horrela idatzi koadrotxo guztiak zuzen bete nahi baditugu.


Haurrek ere denbora-pasekin dibertitu eta ikasteko aukera dute Lumarekin batera banatzen den Lumtxo aldizkariarekin. Beraz, produktua familiari zuzenduriko hilabetekaria da. Haur eta gaztetxoentzako denbora-pasa eta hitz-jokoen gehigarri hori ikastetxeetan eredu gisa erabili ohi dute ikasleek ariketak landu ditzaten. Euskaltegietako ikasleen artean ere funtzio hezigarria dute bai Lumak eta baita Lumtxok ere. Ikasleei baliagarri eta onuragarri izaten zaie denbora-pasak euskaraz lantzea. Izan ere, aldi berean hainbat gairi buruzko informazioa barneratu eta euskarazko hitzak ikasten dituzte.


Lumak eta Lumtxok lehiaketak antolatu ohi dituzte hilero. Zaletuek denbora-pasak zuzen egin eta postaz bidaltzen dituzte, aldizkarietan adierazten zaien helbidera. Opariak hilero ezberdinak izan ohi dira eta irabazleen izenak hilabetekarian agertzen dira.


Internet erabiltzaileek ere badute denbora-pasetan on-line aritzeko parada. Bagabiga taldeak gaietan sailkatutako euskal hitz gurutzatu eta hitz gezidunak egiteko aukera eskaintzen du www.xedera.com web gunean. Jolasteko nahikoa da Macromedia Shockwave Player instalatuta izatea. Dena den, web gunean bertan ere aplikazio hori jaisteko aukera eskaintzen da. SAREKO ARGIAko jokoen kanalean ere, Bagabigako kideek eginiko gurutzegrama eta letra zopekin jolasteko aukera dago, www.argia.eus/jokoak helbidean.