Bi herriek 1965. urtean bat egin bitartean, Ezkiok eta Itsasok bakoitzak bere historia izan zuten. Lehena, herri txiki bat izanik, 1385ean Urretxuko hiriari gehitu zitzaion, baina geroago eta zenbait auzien ondoren, 1441ean Segurari gehitu zitzaion. XVI. mendean dagoeneko Ezkio herri independiente gisa agertzen da. Itsaso izena lehendabiziko aldiz XIV. mendean azaltzen da Enrique III. erregeari zuzendutako zedula batean.

Ezkio izena denen ahotan ibili zen 36ko Gerra Zibilaren aurreko urtetan, bertako zenbait biztanlek ikusi zituzten Ama Birjinaren balizko agerpenengatik. 1931tik aurrera milaka lagunek bisitatu zuten Anduagako zelaian, espasmoak, histeri erasoak eta konorte-galtze pasarteak etengabe eman ziren. Eskuindarrek gertakariok erabili nahi izan zituzten gobernu errepublikanoaren aurka, eta afera honek hartzen zuen itxura ikusita elizak berak 1933an gaitzetsi eta debekatu zituen bertan ematen ziren fededunen kontzentrazioak.

Azkenik, 1968. urtean, Ezkio eta Itsaso elkartu ziren, Ezkio-Itsasoko udalerria sortuz. 1977.eko martxoaren 8an aldiz, gertakari latza gertatu zen Itsasoko lurretan, Sebastian Goikoetxea eta Nikolas Mendizabal guardia zibilen kontrol batean tirokatu eta hil zituztenean.
Bertako seme ilustreen artean Fernando Etxaluze nabarmentzen da, armada nazionaleko mariskala, guda eta itsas auzitegi ministraria izan zena.

Gure ibilbideari hasiera emango diogu GI-632 errepide ondoan gelditzen den Alegi auzoan geldiunetxo bat eginez, Armagindegi baserriaren aurrean Gipuzkoan osoki mantentzen den pikota bakarra aurkituko dugulako, Itsasoko gurutzea deitzen dena, hain zuzen ere. Anduaga auzoan beste pikota bat badago, baina hura osagabe dago. Gogora dezagun pikota hauek Erdi Aroan tortura tresna gisa edo gaizkileak zigortzeko erabiltzen zirela, bertan zigortua lotzen zelarik auzokideen irainak eta laidoak pairatzeko asmoz.

Alegi auzoko Madalena eliza erromesen ospitale izan zen eta inguruko neska gazteak eta ez hain gazteak bertara joaten ziren amabirjinari senargaia topatzeko eskatzera. Eliza alboan utzita, Itsasorako igoerari ekingo diogu errepideko bihurgune zorrotzak eginez. Herrira sartu baino lehen latsagia ikusiko dugu bidearen eskuinaldean.

San Bartolome elizatik Aizkorri aldeko ikusmira ederra izango da, bertako atari erromanikoa bezain zoragarria. Erretabloa aldiz XVI. mendekoa da eta dorrea XVII.eko amaierakoa. Itsasoko elizak beste sekretu zenbait gordetzen ditu bere barnean, hala nola atearen aurreko paretan aurkituko dugun zortzi puntako gurutze bitxia, elizan sartu baino lehen neska-mutilek ukitzen zutena, babesa sentituko balute bezala. Kanpandorreko burdinazko erlojua 1763. urtean jarri zen eta geroztik urtero arazoak eman zituen gaizki funtzionatzen zuelako; hala ere mirari txiki bat da gaur egun ere oraindik martxan ibiltzea. Itsason eguzki erloju eder bat ere badago eta hilerria pasatu ondoren bidezidor batek Kizkitzako ermitaraino eramango gaitu. Bitxia da kostaldean eta itsas gizonen artean barnealdeko ermita honek duen ospea. Agian itsasontziak eraikitzeko bertako basoetako egurraren kalitate onagatik izango zen edo beste batzuek esaten duten bezala eta sinestezina bada ere,(itsasotik urruti dago), ermita hau itsasargi gisa erabiltzen zelako. Edozein modutan ere, gaur egun ikusten dugu Kizkitzako Andra Maria itsasontzi zahar baten erreprodukzioaren gainean. Hala ere, Andra Mariaren irudi zaharra Gerra Karlistetan desagertu zen.

Kizkitzako ermitan erromeria ospatzen da irailaren 8an eta irailaren 7ko gauean itsasotik ikusten omen den argia pizten da.
Ezkio-Itsason ere beste ermitak badira, Santa Marina ermita Ezkion eta San Lorentzokoa Itsason adibidez.
Azkenik, Itsasoko plazaneta udalaren beheko aldean topatuko dugun ostatuan hamaiketakoa edo bazkari bikainak hartzeko aukera paregabea daukagu bertatik bista ederrez gozatzen dugun bitartean.

Itsaso bisitatu ondoren itzuliko gara etorri garen bidetik eta errepide nagusitik Anduaga auzora iritsiko gara. Gaur egungo kultur etxea Santaluzizar izeneko benta zaharra izan zen eta honen aurrean Ezkio-Itsasoko bigarren pikota altxatzen da, Alegikoa ez bezala hau osorik ez badago ere. Anduagan jarraituz Santa Luzia eliza topatuko dugu, oso ospetsua bere inguruan, XVIII. mendera arte Santa Luziako feria ospatzen zelako. Geroago feria Urretxura eraman zen hiri babestua zelako eta gaur egun ezagutzen dugun jai girotsuan bilakatu zen.

Ezkiora iritsiko gara Igartubeiti baserri zoragarria bisitatu ondoren. Ezkion San Migel eliza daukagu ikusteko, XVI. mendeko erretaula platereskoa eta gotiko estiloko ataria dituena. Herriko kale bakarraren beste aldean Andra Mariren gurutzeak Urola bailararako antzinako bidea erakusten digu.

Itsaso eta Ezkiok ibilbide interesgarriak egiteko parada eskaintzen dizkigute bi herri hauek magala eman eta babesten dituzten mendietan zehar. Gure mendi ibilbideak bai Ezkio eta bai Itsasotik has baditzakegu ere, Azpeitirako bidean topatuko dugun Mandubiko Benta izango da abiapunturik erakargarriena Izazpiraino eramango gaituen mendilerroa zeharkatzeko. Mandubiko lepoa antzinatik famatua da, inguruko basoetan bertatik pasatzen ziren erromesak erasotzeko gordetzen baitziren lapurrak. Gerra Karlistetan borroka gogorren lekuko izan zen.

Lepotik mendebalderako bidea hartuta pistatik, Mandubi Zelaiako trikuharria pinuen basoan gordeta utziko dugu ezkerrean. Pixka bat aurrerago Kizkitzako ermitarako igoerari ekingo diogu. Kizkitzak eskaintzen digun atsedenaldirako parada ustiatu ondoren, Iparmendebaldera joz Arrobiazpiko lepoa iragan ondoren, Arrobiaga mendira igoko gara. Jarraian, aukera badugu, Berotegi mendiko tontorrera ere helduko gara edo bestela, eskuineko bidetik zeharkatuko dugu.
Edozein modutan Atxurzagako lepora iritsiko gara. Inguruko biztanleek lepo honetan ospatzen zituzten behialeko batzarrak eta Gerra Karlistetan bataila gogor bat gertatu zen leku honetan, karlistentzat galera handiak eragin zituena. Lepo honetatik Izazpirako igoera gogorra ere hasiko dugu, 330 metroko desnibela gainditu behar dugu-eta. Hala ere, igoerak merezi du, bertatik eskaintzen zaigun ikusmira paregabea baita. Urola bailara osoa menperatuko dugu, baita Aizkorri eta Aralar aldekoa ere edota itsasaldeko bista