Euskal literatura modernoa ekimen aski berria da, ondorioz kritika ere gutxi landu da. Kritikaren zirkuituak eta generoak daude, kritika lekune ezberdinetan egiten da, unibertsitatean eta hedabideetan, kasu. Idazlea, editorea, irakurlea eta kritikariak osatzen dute kritikaren zirkulua. Euskal literaturaren kritikaren egoera zehatza ezagutzea zaila izanagatik, solasaldi honek bere egoera amiñi bat gehiago ezagutzen lagunduko dizulakoan gaude.

FELIPE JUARISTI: Jakina baietz. Unibertsitatean lantzen dena, batetik. Bertako irakasleek landutako kritika modua dago, honen barruan kritika asko izaki. Kritika hori -Espainian egiten dena- oso formala da, nahiko barroko eta aspergarria (unibertsitateko irakasleak diren Jon eta Mari Joseren irribarre eta begirada zolien artean). Espainian egiten dena, esan dut. Bestalde, badago beste kritika modu bat, idazleak egindakoa; idazleak bere irakurketatik eta sentsibilitatetik egiten duena. Kritika hori batzutan argitaratzen da eta beste batzutan ez. Gero, iritzi-emaileena -kritikariak- eta irakurlearena dago.
JON KORTAZAR: Oro har, ados. Unibertsitatean kritika mota asko dago, baina banaketa horrekin guztiz apurtzeko beharra dagoela esango nuke. Halaber, kritika askoz gehiago da. Idazle bat idazten hasten den mementotik bere buruari buruzko kritika egiten hasten da. Bestalde, editoreek edo saileko zuzendariek ere -gauzak ezberdinak baitira- kritika egiten dute, beharbada kritika garrantzitsuena: esaldiak aldatzen dituzte, euskara zuzentzen dute... Badago ere lagunen arteko kritika. Idazle batek badu inguru babesle bat, lagungarria, inguru horrek ere kritika egiten du.
Bestalde, egunkarietako kritikak edo aipamenak dira, orrialde batekoak. Artean, aldizkarietakoak gutxitu egin dira, ziur asko, literatur aldizkariak ere desagertu direlako. Kritika mota asko dago, kritika irakurzaletasunaren ariketa bat da, irakurle zale asko dago eta ezberdinak. Nik, adibidez, kritika egiten dudanean irakurketa publiko bat egiten dut, baina, irakurzaletasunik ez badago ez dago kritikarik.
F. JUARISTI: Nik hori ez daukat oso garbi.
MARI JOSE OLAZIREGI: Nik ere ez. Hasteko kritikaz zer ulertzen dugun galdetu beharko genuke. Nik hainbat kritika bereiziko nuke. Esaterako, zuen planteamenduak oso oinarrizkoak izan dira: irakurtzen duen orok kritika egiten du hausnartu egiten duelako hori, alegia. Jakina, irakurleak testu hori bere egiten du eta nolabait, sortu egiten du. Kritika horri helburu sortzailea egozten badiozu (Joni zuzendua), noski badagoela beti kritika bat. Editoreek ere kritika egiten dute, baina kaleratu baino lehenagoko kritika da.
F. JUARISTI: Hori kritika ere ez da.
M.J. OLAZIREGI: Beno ez da kritika. Aukeratzea, moztea, egokitzea, zuzentzea edota zentsuratzea da. Kritika aztertzeko modu asko dago. Askotan azterketa horrek duen helburua hartzen da kontuan. Epaiketa bat baldin badago, kritika batek epaitu egin behar duela esaten da. Hori da jendeak kritikaz ulertzen duena eta «kritika publikoa» deitu izan zaio, hau da, dibulgazio edo orientazioa helburu duen kritika. Bestalde, kritika akademikoa delakoa ere izango genuke: helburuz testu batzuen baliabide literarioak eta eurek baldintzatzen dituzten irakurketak aztertzen dituena. Zuek esandakoari jarraituz, kritika irakurketa-ariketa sinpleena bezala ulertzen bada, ariketa hermeneutiko gisara, hartara, edozer izan daiteke kritika.
F. JUARISTI: Normalean, aldizkarietan agertzen dena jotzen da kritikatzat. Eta kontua ez da liburu bat gustatzea, baizik eta liburu bat elementu arrazionalekin edo literarioekin aztertzea. Kritikatzat jotzen dugu liburu bat ona edo txarra den esatea, balorazioa egitea, alegia. Hori da egunkarietako edo aldizkarietako iruzkinetan egiten dena, baina, zuek badakizue beste kritika bat dagoela, eta hori gabe ez dago literaturarik. Badago kritika bat oso inportantea, unibertsitatean egiten dena.
M.J. OLAZIREGI: Ados. Unibertsitatean kritika egiten dugu, «Literatur kritika» izeneko irakasgaia ere badugu. Estrategia batzuk deskribatzen ditugu, baliabide literarioak aztertu, analisia landu, eta hori ere kritika da, noski. Unibertsitateko kritikaren helburua ez da epaitzea, ez didaktikoa izatea ere. Ez du esan behar zer den ona, zer den txarra. Aztertu egiten du. Bestalde, prentsan kaleratzen diren kritikak, nahiz eta orrialde batekoak izan, badaude ia-ia helburu akademikoaz egindakoak, deskribapen hutsa egiten baitute. Beraz, hor nahaste-borraste bat dago. Kritika egiteko darabilgun metodologiak eta helburuek desberdintzen dituzte kritika desberdinak. Zirkuitu desberdinak daudela ere esan genezake.
F. JUARISTI: Edo literatur generoak.
J. KORTAZAR: Nik aspaldi galdu nuen juzkatzearen kontu hori. Ez dut uste kritika batek idazle bati hemendik edo handik joateko esan behar dionik.
M. J. OLAZIREGI: Baina kritika oro irakurketa den heinean, argibiderik eman diezaioke idazleari. Edonola ere, gauza jakina da kritikaz gain, lagunek ere eman diezaioketela iritzi eta iradokizunik idazleari, baita okerreko bidetik eraman ere.
F. JUARISTI: Egia da zuk esaten duzuna Jon. Izan ere, zer esan behar da? Liburu hau ona da edo txarra da. Hori azkenean irakurleak esan behar du. Zuk irakurleari pista batzuk eman behar dizkiozu.
J. KORTAZAR: Badira erreferentzia bi, oso inportanteak: bat, informatiboa. Hau da, liburuaren ezaugarriak agertzen dituena...

...ez bakarrik, batzutan gehiago ere agertzen du. Eta beste bat da, diskurtso kultural bat sortzen duena. Neurri batean, idazleari lagungarri gertatzen zaion kritika ere bada hori. Lehen (Mari Joseri zuzendurik) zirkuituak daudela aipatu duzu: liburua publikatu, irakurri eta elkarri komentatzean osatzen den zirkulua. Memento honetan ibilbide handiko idazleak ditugu Euskal Herrian, ez da lehenagoko kontua. Hau da, lehendabiziko liburua argitaratzen zuen, kritikak oso txarto jartzen zuen eta idazlea desanimatzen zen. Gaur egun gauzek ez dute horrela funtzionatzen, zorionez.
M. J. OLAZIREGI: Hori da. Beraz, kritikak ez du eraginkortasunik. Orduan, zertaz ari gara hitz egiten? Salmenta kontuez...? Liburuaren oihartzunaz...?
F. JUARISTI: Hori beste kontu bat da. Hedabideen funtzioa dago, kontu mediatikoa. Kritikaz aparte funtzionatzen duena.
M. J. OLAZIREGI: Hori da. Irakurzaleek, literaturaren instituzio- arekin harremana dutenek (idazleak, irakasleak, argitaratzaileak...) irakurtzen dituzte kritikak. Kritika gutxiengana iristen da, berez.
Honek kritika egokia edo ona zein den galdetzera garamatza. Zuek esan duzue, oso ondo esan ere, ez direla bakarrik erreseinak egiten, hau da, beste informazioak ere ematen direla. Bada, kritika on batek, edozein mailatakoa izanda ere, akademikoa izan edo ez, funtsezko gauza bati erantzun behar dio: ez du itzali behar testu horrek eragin dizun emozio estetikoa. Kritika bat ona bada, liburua irakurtzeko gogoa piztu behar dizu. Hori da kritika on bat, ez du emozioa zapuztu behar. Kritika on batek liburuarengana hurbildu behar zaitu, irakurtzeko desioa piztu, horrek ez du esan nahi liburua saldu behar duzunik.

M. J. OLAZIREGI: Bai. Ez dago ondo esatea baina, nik Felipek poesia liburu bati buruz argitaraturiko kritika laburtxo bat erabili dut klasean. Berau irakurrita «liburu honetan zerbait badago», esaten diozu zure buruari. Hori da kritika on bat. Nahiz eta Felipek aspergarri adjektiboa erabili duen unibertsitatean egiten den kritikaz.
F. JUARISTI: Aspergarria erabili badut, unibertsitatean ere generoak eta eskolak daudelako da. Eta bada eskola bat oso pedantea. Esaldi bakoitzean hamabost aipamen ezartzen ez badira ez da kritika ona, liburu bat juzkatzeko erabiltzen dituen elementu batzuk nik ez nituzke harrapatuko. Aspergarri hitza testuinguru horretan hartu behar da. Aspergarria da «Barthesek esaten zuen bezala...» kritika idazten hastea. Eskola hori oso zabaldua da. Nik mania pixka bat diot. Badira beste eskola batzuk, zorionez. Edonola ere, unibertsitatean egiten den kritika hor dago, eta ziur aski hori da irakurleak gutxien ezagutzen duen kritika mota. Unibertsitateak gauza on bat dauka: medioa ezagututa, literaturaren baliabideak ezagututa, batzutan behintzat, bertan egiten den kritika askoz aseptikoagoa da idazle batek egin dezakeena baino. Idazle batek bere praktikatik egiten du, bere sentimendu eta intuizioetatik batez ere, eta nik kritika hori ere eskertzen dut. Baina, unibertsitateko kritikan ere -irakasleak eta idazleak tartekoak izanik- kritika hori ematen da.
M. J. OLAZIREGI: Unibertsitatean, behiala terminologian erabiltzen zen gehiegikeria ari da gainditzen azken urteotan; aipuen gehiegikeria, alegia. Horrek ikaslea eta irakurlea aldendu egin baititu.

J. KORTAZAR: Literatur aldizkariak desagertzen joan dira.
F. JUARISTI: Euskarazkoak batez ere, erdarazkoak badaude.
J. KORTAZAR: Aldizkari horietan agertu beharko litzatekeen kritika ez du Barthesen eskolakoena izan behar, noski. Nahiz nik Barthesena oraindik ere defendituko nukeen, Felipe ez baita inoiz lehen orrialdetik pasatzen...
F. JUARISTI: «...Con Barthes ni te cases ni te embarques» hor dago (irriak).
J. KORTAZAR: Ez da esaldi bat, zorionez poema bat da (irriak). Badago aipatu ez dugun kontu inportante bat: hausnarketarena. Badago informazio bat, analisi bat, badaude baliabideak, baina ez dago hausnarketa. Hau da, testua hausnartzen duzu edo ez. Batzutan gogotsu zaude eta beste batzutan ez. Liburua ez zait asko gustatu, baina aipamena egin behar dut, aipamena esan dut. Baina beste puntu bat dago, zuk esan behar duzu zuri zer iruditu zaizun liburua. Eta horretarako espazio bat behar da, batzutan orri bat edo bizpahiru nahikoak dira, beste batzutan ez. Batzutan, 9-10 orri inguru behar dira. Atletismoan ere, adibidez, neurriak eta probak badaude: 100, 200, 400, 800 edo 1.500 metro.
F. JUARISTI: Hori egia da.
J. KORTAZAR: Bada, hori gurean desagertu da. Gure artean, kritika luzeak daude edo orritxoak, tartekorik ez dago.
M. J. OLAZIREGI: Erabat ados. Argi utz dezagun, kritikaren luzerak zenbait lekutan -komunikabideetan, kasu- duen garrantzi funtsezkoa. Gauza bat dago argi: kritikek eraginkortasunik izango badute hartzen duten espazioaren arabera ere izango dutela. Alegia, gehigarrietako orri osoak betetzen dituzten kritika horiek saltzen dutela frogatuta dago.

... (Hiruek aho batez) baina nork irakurtzen du «Egan»? Inor gutxik.
J. KORTAZAR: Hori ukaezina da. Aldizkariak liburutegi publikoei oparitu egiten zaizkie.

... (Hiruek aho batez) ez dago dudarik.
M. J. OLAZIREGI: Ez dago literaturarenganako pasiorik. Euskal literatura ez dago euskal gizartean errotuta. Zenbat jende entzuten duzu eleberri edo poema bati buruz hitz egiten autobus batean?
F. JUARISTI: Nik joan den batean emakume bat ikusi nuen Kirmen Uriberen «Bitartean heldu eskutik» poesia liburua autobusean irakurtzen. Beste behin, Iruñeko autobus geltokian, hamar liburu kontatu nituen, baina bakar bat zen euskarazkoa. Eta irakurleak euskaldunak ziren.

JUARISTI eta OLAZIREGI: oso gutxi.
J. KORTAZAR: Idazleek segitzen dute.
M. J. OLAZIREGI: Idazleak nahi du bere lanaz hitz egitea. Bera da hori eskertzen lehena, nahiz eta publikoki ez duen -ez aurka ez alde- ezer esaten. Baina, kritika irakurtzen du, bera da interesatuena. Baina, prentsa eta hedabideetako kritikak, benetan, ez du segimendu handirik.
J. KORTAZAR: Eraginez hitz egin beharko genuke, baina ez dut uste eragiten duenik.
F. JUARISTI: Egunkarietako kritikak idazleengan eragiten du, irakurleengan eragina izatea zailagoa da. Herri honetan bitartekari asko dago eta horiek eragin gehiago dute. Batzutan, harrigarria egiten zait liburu batek sekulako arrakasta izatea eta beste batek, batere ez. Ahoz ahoko kritika bat dago, horrek funtzionatzen du gure artean, baina politikan ere horrela funtzionatzen du herri honek, pasilloetan funtzionatzen du politikak, horren eragina agertzen da parlamentuan. Literaturan ere, batek esaten dio beste bati: «Irakur ezak liburu hau eta ez zaik damutuko». Eta ziur aski ez da kritikari literarioa, baina gustatu zaio eta bultzatu nahi du liburua. Nahiz egunkarietako kritika sailean agertu izan diren, liburu oso on batzuk pena gehiagorekin pasa dira gloriarekin baino, hori da tristeena.
M. J. OLAZIREGI: Izan ere, egunkarietako kritika batek irakurle arruntengan eraginkortasuna eduki dezan interes handia dago. Jonek aipatu duenez, espazioa da inportanteena: orri oso bat, argazki batekin. Gainera, jakina eta neurtua da horrek irakurlearengan eraginkortasun zuzena duela, nahiz eta irakurlea literatura gutxi irakurtzen duen pertsona izan. Orduan, aztertzen badugu euskal hedabideetan zer espazio daukan kritikak, bada, apurra da, xumea. Ez da serio hartzen kritikaren atala, marjinala da erabat. Salbuespenak salbuespen, ez zaio garrantzirik eman nahi. Felipek esan du, euskal literaturaren kritikak ahoz aho funtzionatzen duela. Bada, zein gaizki gauden!... Nik dakidala, gutxi irakurtzen baita, ahoz ahoko kontu hori oso jende gutxiren arteko kontua da.
J. KORTAZAR: Presa puntu bat dagoela uste dut. Berritasunarena. Gure kulturan «gazte» izatea plus bat da, mendebaldeko kulturan, alegia. Egunkari bateko iruzkin batek ematen duena presazko flash txiki bat da. Baina zer geratzen da liburu dendatan? Nobedadeak berehala joaten dira. Orain gutxi nire herriko (Mungia) liburudenda bateko erakusleihoan erreparatu nuen eta ehun liburuetatik bost ziren euskaraz. Jabea laguna denez: «Zergatik bost bakarrik euskaraz?», esan nion. Erantzuna: «Jendeak ez du euskaraz irakurtzen». Ez dakit liburuaren industriak goia jo duen edo ez, baina, memoria falta duen kultura batean ari garela iruditzen zait. Nahiz eta kritikak onak izan, liburua desagertu egin da eskaparatetik, ez da aipatzen, ez da berriz irakurtzen. Hori beste irizpide bat da, berriz irakurtzen den edo ez jakitea. Argitaratzeko erritmoa handia da, baina...
M. J. OLAZIREGI: Kritikaren lekua argi dago zeinek hartu duen, hemen benetako epaileak kazetariak dira. Beraiek dira liburuak gehien saltzen dituztenak: elkarrizketen eta argazkien bidez. Horregatik pasatzen dira gauzak hain arin. Adibidez, urteko azokan, Durangon, zenbat izenburu bultzatzen dira eta zenbat liburu on pasatzen dira oharkabean? Berdin dio kritikarik izan ala ez. Jendeari hedabideen oihartzuna iristen zaio. Egunkariek dena berdindu egiten dute.
F. JUARISTI: Argitaletxeek liburua ateratzea nahi dute, argazki eta guzti, eta azalean bada hobe. Azalean agertzen bada, pozik daude. Esaterako, idazle hasi berri bati leku gehiago ematen zaio, hasi berria delako batez ere. Baina, normalki, idazleak beste gauza bat eskatzen du.
M. J. OLAZIREGI: Horretan erortzen ari dira egunkariak. Izugarria da. Azkenaldion hainbat idazle berri ezagutu ditut, eta elkarrizketa luze eta argazki pare batekin konformatu egiten dira. Eta kito!

M. J. OLAZIREGI: Egunkari batean behin galdetu zidaten ea nola egingo nukeen kritika gehigarri bat. Argi eta garbi azaldu nien: hainbat orri, hainbat jende inplikatuz eta abar. «Uf! Hori gehiegi da», erantzun zidaten.

Bestalde, EHUn orain hogei urte hasi zen euskal filologia erakusten. Euskarari -hizkuntza gisara- literaturari baino leku gehiago eman zaio, apika?

F. JUARISTI: Baietz uste dut. Gehiago saiatu gara hizkuntza -euskara- aztertzen literatura baino. Unibertsitateko tesi gehienak, ez dakit nongo bailarako ergatiboa aztertzeko dira, baina literaturari buruz gutxi egin da, beharbada, egiten zailagoa delako. Haran bateko euskara aztertzea errazagoa da. Literatura ordea, gauza aldakorra da, eta gainera euskal literatura berria da, ez dezagun hori ahaztu. Zenbat urte dauka euskal literatura modernoak? 40 urte? Ez gehiago. Alcalako Unibertsitatea XVI. mendean hasi zen sortzen filologoak eta literatur espezialistak. EHUk nola sortuko ditu ez badago oraindik corpus literario bat aztertzeko?. Hori da arazoa.
J. KORTAZAR: Bada ere beste kontu bat. Gizarte batek legitimitatea behar duenean literatura «erosi» egiten du. Gurean ez du zertan erosi, hizkuntzak ematen dio legitimitatea. Guk erdaraz esan dezakegu «euskaldunak gara eta hizkuntza berezi bat hitz egiten dugu». Gizartearen legitimitatea, nolabait, hizkuntzatik sortzen da. Ez da corpus problema bakarrik.
JUARISTI eta OLAZIREGI: Bada ere.
J. KORTAZAR: Bada, baina askoz sakonagoa da legitimitatearena. Literatura ez da ezertarako behar.
F. JUARISTI: Hori da. Baina zergatik xahutzen da horrenbeste indar bailaretako euskararen berezitasunak aztertzen?
OLAZIREGI eta KORTAZAR: Hori botere kontua da!
M. J. OLAZIREGI: Gauzak erabakitzeko aukera eta boterea duzunean, irakaskuntzarako programak nahi bezala antolatu ditzakezu eta nahi duzunari lehentasuna eman. Gurean, ikerketa filologikoek eta linguistikoek lehentasuna izan dute eta literatur ikerketek leku marjinala izan dute irakaskuntzan. Hori da gure errealitatea eta etorkizuneko erronka: euskal literatur ikerketak berritu eta bultzatzea.
F. JUARISTI: Kontua da indar gehiago xahutu dugula euskararen eta bere berezitasunen inguruan egitura paraleloak sortzen bestelakoetan baino. Baina, adi, hizkuntza batek ez du ezer balio literatura bat ez baldin badauka.
J. KORTAZAR: Hizkuntza batek bai.
F. JUARISTI: Hizkuntza moderno batek, ez.
J. KORTAZAR: Konforme. Baina, gure gizartea beharbada ez da modernoa, gure gizarteak ez du euskal literaturarik behar. Hizkuntzarekin nahikoa du bere identitatea eta legitimitatea markatzeko.
M. J. OLAZIREGI: Felipe, arrazoia duzu esaten duzunarekin. Kontu hauek guztiak euskal literatur ikerketek izan duten gutxiespenarekin lotuta daude. Jonek eta nik oso argi daukagu irakasten dugunaren garrantzia zein den, zein lan garrantzitsua egin dezakegun klaseetan. Guk, oraindik ere, unibertsitatean, ikasleei testuak «irakurtzen» edota «aztertzen» erakusten diegu, testuetan barneratzen. Gure lana oinarrizkoa da oraindik. Aukera urria duzunean ahal duzuna egiten duzu. Dena den, egoera aldatzen hasia da.

F. JUARISTI: Jaso beharko haserretu gabe!
J. KORTAZAR: Baina ez du egiten.
F. JUARISTI: Hitzez ari gara hitz egiten. Kritikari batek hitzekin jokatzen du eta idazle bati gustatuko zaio esaten duena edo ez, baina ez du zertan haserretu behar. Kritikari batek eskubidea du liburu bat gustagarria ez izateko. Idazle batek idazten duen guztia zoragarria dela pentsa dezake, idatzi den onena dela, baina kritikari batek ez. Eta eskubidea du hori esateko.

F. JUARISTI: Gertatzen da hori ere.
M. J. OLAZIREGI: Batez ere, idazlea emakumezkoa denean. Horren adibide batzuk badira. Hala ere, ez dut uste gurean haserraldi itzelak izaten direnik, kritika txarrak ere ez baitira ugariak. Bestalde, batzuetan idazle-kritikarien arteko feed-back-a ez da ematen. Alegia, kritikarien lanak, idazleen lanak bezala, oharkabean pasatzen dira gehiegitan.
J. KORTAZAR: Galdera inportantea da. Pare bat gauza: batetik, gurean, ez da sexu arazoa bakarrik, baizik eta txikiak izatea ere bai, biak dira inportanteak. Eta, ondorioz-edo, inportanteak dira ere lotura afektiboak eta ideologikoak. Zaila da distantzia neurtzea. Esaterako, Iratxe Gutierrezek 1990eko hamarkadan ipuina eta narratibari buruzko sail bat burutu zuen, bada, hamar urte haietan ez zen kritika bat agertu. Hau benetan kezkagarria da.
F. JUARISTI: Ez zuen ondo begiratu.
J. KORTAZAR: Ondo begiratu zuen.
M. J. OLAZIREGI: Gauza bat ez duzu esan. Ibilbide berriko idazleen testuak aztertu zituen -idazle gazteenak, alegia- ez ibilbide luzekoen testuak.
J. KORTAZAR: Baina kritikarik ez. Ez da Iratxeren kontu bat. Ni urrutitik nator literaturaren ibilbidean. Une batez, pixka bat urruntzea erabaki nuen, lasai bizitzea. Zeren eta niri eztabaida gogorrak tokatu zaizkit pasilloetan barrena.
Bestalde, sariak jasotzen dituzten liburuak daude. Sariek liburua laguntzen edo zapuzten al dute?
F. JUARISTI: Laguntzen dute.
J. KORTAZAR: Bai? Zuk uste?
M. J. OLAZIREGI: Lehen liburu sarituek gehiago saltzen zuten, orain ere, ezta?
J. KORTAZAR: Uste dut laguntzen dutela argitaratzen. Baina saltzen ere bai?
JUARISTI eta OLAZIREGI: Bai. Saltzen ere bai.
F. JUARISTI: Editorea izan nintzen garai batean. Nire nagusiak bere liburuen arrakasta egunkarian hartzen zuen espazioaren arabera neurtzen zuen: «Orrialde laurdena hartu du, orrialde laurden hori nik ordaindu izan banu...», honenbeste diru kalkulatzen zuen. Horrela neurtzen zuen, ez zuen beste ezertan erreparatzen. Berdin zitzaion liburuaz esaten zena.
J. KORTAZAR: Eta nahikoa ote da horrekin?
F. JUARISTI: Jakina ezetz