Esango nuke, Frankismo garaian erbestean egin den euskal kulturaren produkzioa nahiko gutxi ezagutzen dela, eta gutxi estimatua dela gainera. Baina azterketa kuantitatiboa eta kualitatiboa eginez gero, ohartuko gara, oro har, badela gutxienik barruan egindakoaren mailakoa edota agian hobea. Ehun eta laurogeitik gora aldizkari argitaratu ziren erbestean orduan. Nik horietatik bi aukeratu ditut, euskarazkoak eta sinbolikoenak-edo, "Euzko-Gogoa" eta "Zabal". Nire lan honetan, batez ere azpimarratu nahi izan dut zer-nolako aldaketak ikusten diren, pentsamendu mailan, batetik bestera.

Bai, egiazko etena ematen da. Baina antzekotasun asko ere badituzte. Adibidez, "Zabal"ek Euskal Herria euskalduna nahi zuen, eta pentsatu izan da hori ETA eta bere ingurukoen, 60ko belaunaldiaren, aurkikuntza ikaragarria dela. Ez horixe! Irakurri "Euzko-Gogoa", haiek ez zuten euskararik gabeko Euskal Herririk nahi! Nire ustez gertatu dena da belaunaldi bien artean ez dela egiazko transmisiorik egon, ezta egiazko loturarik, eta hori egun ere bizi dugu, horrela jarraitzen du izaten.

Batzuek diote, erbeste ia bakarra egon dela. Poliki-poliki! Ez dezagun nahas barruko bizitza erbestekoarekin! Barruko euskaltzaleak eta erbestekoak normalean gaizki konpondu izan dira, bizi baldintza erabat ezberdinak zituztelako. Izan ere, barruko argitalpenak, Frankismo garaian ere, erakundeen babesa eta diruarekin eginak izan dira, eta erbestean horrelakorik ez da egon.