Nori oparitu behar diot nik «Bat-bateko bertsolaritza. Gakoak eta azterbideak» liburua? Egileek idatzi, behintzat, bi irakurle motengan pentsatuta idatzi dute.
«A» motako irakurlea litzateke hemen bizi dena, baina hemengoa bizi gabe. Euskaraz ez dakiena, eta zurrumurrua iristen zaionean «Zer da bertso saio bat?» galdetzen dizularik, erantzunik gabe uzten zaituena.
«B» irakurlea akademikoagoa litzateke, hemengoa bizi duena, hemen zer dagoen jakin gabe.
Izan ere, ahozkotasuna oso modan dago, batez ere Estatu Batuetako doktore tesietan. Baina bere teoria orokor denak ipuin kontalari balkaniko eta afrikarretatik bakarrik ateratzen dituzte. Ahozkotasuna ikertzen badute ere, ez dute bertsoa ezagutu ere egiten.
Bertsozale Elkarteak liburuaren ingelesezko eta frantsesezko itzulpenak ahozkotasunean aditu diren pertsona jakin batzuei bidaliko dizkie. Liburuaren egileetako bat den Joxerra Garziak ziurtatzen duenez, «konfiantza dugu, irakurtzen badute etorriko direla kasu hau ezagutu eta ikertzera». Eta zera gaineratzen du mingots: «Kanpoko adituak ikertzera badatoz, bertako erakunde batzuek, unibertsitatea esaterako, hasiko dira bertsolaritza ikergai gisa kontuan hartzen».
PUZZLEAREN PIEZAK.
Bertsolaritzaren argazki konplexua osatzeko, funtsezko hiru pieza lotu ditu liburuak.
Jon Sarasuak enigma handienetako bati erantzuna aurkitu dio: «Hementxe gaude, hementxe gaude» hasten dira lau bertsotatik zortzi, eta behingoan non arraio gauden aztertu du. Alegia, bertsolaritza gizartean zer den. Denon bistan dagoenez, badirudi berea dela lanik errazena. Baina sarri ohituraren ohituraz ikusi ere egiten ez ditugun gauzak azaltzea egiten da zailen. Bertsolaritzak mugimendu gisa zer apustu egin duen, zer bidetatik jo duen ere azaltzen du.
Andoni Egañak erantzun dio bigarren enigma handi bati: «Ari naizela, ari naizela» kantatzen duelarik, entzule denen jakinmina izaten da, «Zer demontre ari ote da pentsatzen?». Egañak txapela erantzi, eta burua ireki du bertsolari baten burmuinetan zer egosten den ikus dezagun. Gaia entzuten duenetik bertsoa kantatu arte zer gertatzen den azaltzen du.
Joxerra Garziaren lana izan da bertsoa zer marko teorikotik aztertu daitekeen tajuzkoen azaltzea. Erretorika klasikotik, alajaina.
MAPA PUZZLEA.
Bertsolaritzaren puzzlea osatuta, irudiak agertzen du bertsolaritzaren mapa orokor bat. Baina orain arte mapa horretako txoko bakoitzari buruz oso gutxi ikertu izan da.
Bertsozale Elkartea ari da bertsolaritzaren mapa osatu nahian. Joxerra Garziak iragarri duenez, «orain arte esan diren gauza guztiak kokatu nahi ditugu mapa horretan. Bakoitzak lantzen duen ikergaia zer eremutan kokatzen den ikusi, eta lan horren pasarte interesgarrienak gehitu. Horrela, gai zehatz bati buruz gehiago jakin nahi duenak jakingo du nora jo».
Etorkizuneko Livingstonek izango dute, beraz, bertsolaritza ikertu eta deskubritzeko maparik.
ITZULPENA OINARRI.
Harrigarria bada ere, gazteleraz idatzi zuten lehenengo liburua, eta ondoren euskarara itzuli. Bi arrazoi bota ditu Joxerra Garziak. «Hasteko, arrazoi praktikoagatik: itzulpenak gazteleratik egingo zirelako, eta berandu genbiltzan. Bestetik, ikusten genuelako gazteleraz idazte hutsak eskatzen zigula urruntzea barrutik bizi dugun egoeratik. Hori oso ondo etorri zaigu, eta uste dut denbora faltarik ez bagenu ere, hala egin beharrekoa zela».
Eskizofrenia horrek, ordea, bere ordaina dakar: «Aitortu behar da, euskarazkoa egiterakoan agian gehiegi lotu gatzaizkiola gaztelerazko testuari».
HIZKUNTZA SORTZEN.
Nola esaten duzu «bertso saio» erdaraz? Ez da, ez, lan makala izan beste hizkuntzetako hitz baliokideak aurkitzea. Horrela aukeratu du erdal terminologia bertsolaritzako «Euskaltzaindiak»: erdarazko hitza badagoenean, hura hartu eta kito. Esaterako, errima «rima» da besterik gabe.
Beste hitz batzuek, talka egiten dute une honetan bertsolariek ematen dioten zentzuaren eta literaturan duen zentzuaren artean. «Puntua» hitza, esaterako, gazteleraz errimaren parekoa da, baina bertsolarientzat silaba jakin batzuez osatutako unitate bat. Talka horretan beti egin dute hemen ematen zaion zentzuaren alde, ohar baten bidez azalduz hitz horrek bertsolaritzan zer esanahi berezi duen.
Gaztelerazko inprobisadoreek, trobadoreek, erabilitako terminologiatik ere hartu dituzte hitzak: "punto corrido" puntukako saioaren kide izan daiteke.
Eta erdal hizkuntzei ere egin die ekarpenik liburuak: ‘poto’ hitza, esaterako, euskal label eta guzti sartu dute