Uztaritzetik kanbora jarraituz, zentrua baino 1 km. lehenago Arnaga Etxea dugu. Iparraldeko ohiko arkitekturan oinarrituz, baserrietan, euskal estilo berria (Euskal Txaleta) sortu zen, eta etxe hau lehen adibideetakoa da.
"Cyrano de Bergerac"en egileak, Edmond Rostand poetak eraikiarazi zuen; uharka, lorategia, etxea bera, museoa... dena oso zainduta eta ederki apainduta dago. Ordutegia: 10:00etatik 12:30etara eta 14:30etatik 19:00ak arte. Otsail-martxoan asteburu arratsaldeetan. Apiril-iraila bitartean egunero. Urritik Santu Guztien egunera arte ere asteburu arratsaldez.
Kanbo Erdi Arotik jada oso ezaguna da bere urberoengatik, eta horrek XIX.etik batik bat, pertsonaia garrantzitsu askok bisitatzea eta pertsona nagusien turismo-gunea bihurtzea ekarri dute. Jatorrizkorik ospetsuena Bernard J. Apeztegi (1881-1950) "Kanboko Txikito" pilotaria dute.
Kanbo Garaian (gaur egungo erdialdea) Errobiren gaineko San Lorenzo eliza bisitatu eta Rue de les Terrases-etik ibilera panoramiko polita egin dezakegu. Errobi ibaia igaroz Kanbo Behea nekazal auzo atsegina dugu, edo bestela ibaia gure ezkerrean dugula zuzen segituz, Urberoen auzora iritsiko gara.
Ezpeleta "piperraren aberria" da (begira bestela Euzkadi Hotelaren aurrealdea). Piperraren Jaia urriko azken igandean ospatzen da, eta egun horretarako etxe guztiak piperrez dekoratuak ikusiko ditugu, eguzkiari begira lehortzeko. Urtarrileko azken asteazkenaren inguruan berriz, Pottoken Azoka garrantzitsua ospatzen da. Azoka bera jada oso ikusgarria izateaz gain, nekazal giro polita eta jatetxeetan menu berezi eta tipikoa izan ohi da.
Herriko sarreran dagoen Ezpeletako Baroien gaztelua, egungo udaletxea, bere dorre zirkularrarengatik nabarmentzen da, herriko etxe handi eta ederrak dominatuz. Behealdean St. Esteban eliza dugu, bere kanpandorre handi, aintzinako hilerri eta Lapurdin gizonezkoak meza entzuteko jartzen diren egurrezko galeriekin.
Ezpeletan ezkerrera egin, eta aerodromoaren albotik pasa ostean Itsasuko enparantzara iritsiko gara. Hemen, Udaletxe, pilotaleku eta inguruko ostatuek lapurtar estiloko plaza atsegina sortzen digute, baserri edo etxe zuri-gorri tipikoez osatua.
Atekagaitz edo Pas de Roland-erako bidean eskumara, Itsasuko bigarren herrigunea dugu San Fructuosoren elizaldea, haizpitarte baten sarreran. Elizaren alboan, parketxo batean Itsasuko Gutuna dugu, euskal nazio-eskubideak gogoratzen dituen monolitoa.
Errobiren haizpitarterantz errepidetxo oso estu batetik abiatuz, bi km.ra Atekagaitzera, haitzean egindako arku bitxira, iritsiko gara. Bide bera jarraituz, Laxia auzunetxoa igaroko dugu. Hemendik bidetxo estu baina asfaltatutik igotzen hasiko gara. Bidexkak 10 bat km. ditu Artzamendiraino, eta ikusten den paisaia hain zoragarria ez balitz astuna bihurtuko litzateke; baina erradarrak dauden tontorreraino gidatu eta ez zarete damutuko, inguruak edonor txunditzeko modukoak baitira.

Itsasu bi gunetan banatuta dago eta paisaje ederrek inguratzen dute. Bestalde, laborantzaz eta turismoaz arduratzen den Itsasu Ipar Euskal Herrian eragin handia izan duen Enbata mugimendu abertzalearen sehaska ere bada, eliza ondoko hilarri moduko monolitoak gogoratu bezala.

Lehenbiziko gunea, hau da, Herriko Etxe eta frontoia dauden enparantzaldea, txikia bezain ederra da, lapurtar estiloko etxe eta ostatuek inguratua. Herriaren beste aldean berriz, San Fruktuoso eliza geratzen da, XVII. mendean egina.
Haizpitarte baten sarreran kokatua, estilo lapurtarreko eraikina da. kanpoaldean kolore txuridun kanpandorrea nabarmentzen da, eta barrualdean herrialde honetan ohikoak diren gizonezkoentzako galeriak nabe bakarrean kokatuak.
Eliza inguratuz hilerria daukagu, hilarri diskoidalez zipriztindurik. Hilerriaren sarreran euskaldunon nazio eskubideak gogorarazten dituen monolitoa altxatzen da. Izan ere, 1963ko Aberri Egunean, Gernikako Arbolaren adaska bat landatuz, leku honetan Enbata mugimendua sortu zen, eta monolitoaren inskripzioa orduko Itsasuko Ageriaren zati bat da.

Atekagaitz edo Pas de Roland-era eliza ondotik igarotzen den eta kotxea doi-doi sartzen den bide estu batetik iritsi gaitezke. Errobiren haizpitarte izugarriaren erdian eta ibaiaren alboan haitzean zulatutako arku bitxi hau daukagu, pertsona bat pasatzeko moduko zuloa hain zuzen.
Herri-kondairak dioenez, zuloa Karlomagnoren loktenentearen Duranbal ezpata mitikoak sortutakoa da, Zaragozarako bidean gudarostea pasatu ahal izateko egindako irekiunea. Halere, Laxia eta Itsasu arteko bidezidorra oztopatzen zuen haitza apurtzearen ideia bertako baserritarrena izan zen, bidea erraztu asmoz.
Batera edo bestera izan, gaur egun arku enigmatiko hau osotasun bitxi eta politaren azken elementua dugu: haizpitarte ikusgarriaren erdian, atzean mendi, zelai eta baserri paisaia dugula, haitz handiaren ondoan ibaiak bere bidea segitzen duela...

Lapurdiko mendirik altuena (926 metro) eta hainbat kondaira mitologikoren kokaleku den mendi hau Hegoaldean behintzat merezi duena baino askoz gutxiago ezagutzen da, eta askorentzat, aurkikuntza izugarria gerta daiteke. Gainera, kontutan izanda gailurreraino kotxez iritsi daitekeela, jada ez dago nekearen aitzakiarik.
Goian dauden antena eta erradar itsusiak ahazten baditugu, gure aurrean agertuko zaizkigun parajeak benetan zoragarriak direla esan beharrean egongo gara. Horrez guztiaz gain, Itsasutik eta Atekagaitzetik bidean pasako dugun Veaux Gainaren ondoan, Meatzeko Lepoan harrespila edo kromletx ugari bisita ditzakegu.