Erriberako hiriburuan ez duzue Tuterako Argia Ikastola kausituko. Izan ere, ikastetxea eraikitzeko gunerik egokiena bilatu eta Ebrotik hegoalderantz kokaturik dagoen Fontellas herri ttikian ezin toki ederragoa ediren baitzuten. Bada, Fontellas zein inguruko herriak eta nafar hizkuntza lotzen dituen pasadizo bat edo bertze kontatzerik badago. Kondairaren testuinguru historikoa, bertzalde, nafar erresuma independentea dugu.

Koldo Mitxelenaren hitzak dira (1964): "Forma arrazoiengatik, ‘aldaka» hitza (Fontellaseko mairuek beren jabeari ordaintzen zioten zerga) ere euskarazkoa dela esango litzateke. Ahariaren bizkarra zen zerga (euskaraz ‘aldaka’, alboa, saihetsa), baina Fontellasen egoera kontuan hartuta eta zergalarien jatorria ezagututa engainagarria izan daiteke».
Itxuraz, Fontellasko lagun batzuek ordaintzen zuten zerga euskaraz jaso zen agirietan. Haatik, bi argudio erabili dira azterketa filologiko batek agintzen omen duena deusezteko: kokalekua eta giza taldea. Hots, antza denez hitza, "aldaca", euskara da, baina nola izanen ziren euskaldunak Tutererriko herritar batzuk? Eta are gehiago, nola izanen ziren euskaldunak haien erlijioa musulmana baldin bazen? Alta, aipatu bi arrazoiek hasiera bateko azterketa filologikoa baino balio handiagoa dute. Hitz batez, erraiterako, "aldaca" zerga izena Lizarran edo agertu izan balitz, eta hura ordaintzen zutenak kristauak izan balira, euskara zela onartuko litzateke aho batez.
Gure aldetik, lehenik eta behin horrenbertze miresten dugun Koldo Mitxelenaren hitzak zalantzan jartzeko inongo asmorik ez dugula erran dezagun. Bertze gauza da, baina, bere hausnarketa horrek berrogei urte izana, eta denbora luzean hainbat kontzeptu erlatibizatu dela ezin ukatu. Adibidez, Fontellasko lagunei "moros" deitu zien, egun beharbada erabiliko ez genuen begirune gutiko hitza, alegia. Bertzaldetik, musulmanak ziren, bai, baina hori erlijio kontua zen, ez etnikoa ez linguistikoa. Edota gure gogoeta hau bertze era batera azal dezagun, bertakoak ziren, ez urrutiko hegoaldeko herrialdetakoak, ekialdeari begirat otoitz egin arren.
Ildo honetatik, hagitz argigarria izaten ahal zaigu Fontellasko egoera herri basamortu bilakatu zen "Almuza-Almunza" populazio gunearekin. Herri hori Mendabia, Sesma eta Lodosa artean zegoen kokaturik, aurreko "Nafarroa Oinez" inguruko lurraldean, Ebro ondoan, eta bere izena arabiera hizkuntzarekin harremanetan jarri da frankotan, balizko "Al-Muza" bailitzan. Horrela da, apika, baina axola zaiguna da bere biztanleak musulmanak izan zirela mende luzez, agiri bildumetan arakatu diren eta herri horri dagozkion toki izen guziak ondorengo hauek izan arren: "Arbingorria", "Aranlucea", "Gurpideta" eta "Gayneco Zabala". Hortaz, Nafarroan aspaldiko topiko hura, hain zuzen ere euskalduna izateko menditar kristaua izatearen beharra kolokan gelditzen da. Era berean, eta ezaguna denez, juduak euskaraz mintzo ziren Baiona, Gasteiz, Gebara, Elo, Lizarra, edota Iruñean, eta, horren ondorioz, Ebro alderdian bizi ziren judu ugarien artean euskara nahitaez arrotza izaiteak ez luke, ez definizioz bederen, zentzu handirik ukan behar.
Labur erranda, Fontellas Tuteratik hegoekialderantz kokaturik egoteagatik edo auzi honetan musulmanez mintzatzeagatik ere, "aldaca" hitzaren balizko euskalduntasuna ez litzateke, berez, baztertu behar izanen. Eta kontua da arazo hau biziki korapilatzen duela Koldo Mitxelenak, zoritxarrez laurogeiko hamarkadan hil zenak, erabili ez zituen datuak kontuan hartzen baditugu.
Horrela, frogatutzat hartzen ahal dugu 1512ko konkistaren ondoren Tuterako hainbat bizilagun erromantzez nahiz euskaraz mintzatzeko gai zela, baita euskaldun elebakarren lagun multzo nabarmena ere bazegoela, bertan erromantzea ikasteko beharrik gabe bizi zirenak, agirietan irakurtzen ahal den "la lengua extraña a la tierra", gaztelania, erabiltzeke bizi izaten ahal zutenak.


Berpasa ditzagun, bertzenaz, Mitxelena, Lakarra edota Utrilla egileek kausituriko nafar zergak, erromantzezko azalpena eta euskal hitza alderatzeko. Arnoa eta ogia ordaintzeari "opilarinçada" deitzen zioten; afari bat zenari "on bazendu avaria", ironikoak; "açaguerrico" auskalo zer zen, gerriarekin harremanetan edo; soldaduei "ozterate" emaiten ohi zitzaien; gaueko baten izena "guirissellu çorr" edota "ilumbe çorr" zen; emakume bat zirikatzeagatik zegoen isunak "daucari" zuen izena; heriotzengatik ordaindu beharreko findantzei "gayces berme" eta "ones berme"; bertze isun bati "gauca aari" edo "gauca harri"; Antsoainen "babaçorra" zuten, elikagaiei loturik; heredentzia bat zela medio "baturratu"; Ultzamako larri bati "beraurdea"; erregearen mendietan txerriak izatearenari "eyreurdea", eta Larraunen edota Burundan "gaillurdirua", teilatu eta diruaren inguruan ziurrenik. Egungo euskaldunoi, zenbaitetan behinik behin, erromantzez hitzen erranahia ulertzea errazagoa zaigu euskal bertsio soila irakurtzea baino. Eta, zakuto berean agian, "aldaca". Baina, noski, hau onartuz gero Ebro eta Bardenako euskaraz arituko ginateke, ahuntzaren gauerdiko eztula ez litzatekeena, jakina.


Hau guzia bere osotasunean uler dezagun aspaldiko nafarron logikan kokatu behar baitugu geure burua. Artaxoan, ordainduriko zergen zerrendaren arabera, betiere, bizilagun baten izena "arnogrina" zen ("arno" eta "grina"). Ez dakigu arnoa ikaragarri gustukoa zuen, ea alkoholik edaten ez zuen, gure umorean sudur handikoa "txato" deitu ohi baita, baina zalantzarik ez duena "arnogrina" hitzak mahaigainerarazten duen euskal giroa da. Arno garraiolaria zitekeen, tabernaria, upelegilea, mahastiak ote zituen, nork daki. Zerga ordaindu zuen bertze bat "eztigrina" zen. Lerinen, Ebrotik hurbil, "çerrena" bizi zen, hau da, "oihalak erasotzen ohi zituen sitsa" delakoaren, euskal goitizen horrezaz pertsona bat jantzi zen. Galde egin diezaiegun, halaber, Ebroko Carcarreko "gutia" andreari, Milagroko "gayzco" zenari, Azagrako "gogorro" izenekoari edota Mirandako "sandia dorraça" bertze adibideari. Irudimena nagusi.
Hondarrekoz, 1997. urtean Beran jazoriko pasadizoa oroitu nahi dugu. Bertsolari Txapelketaren kanporaketa bat egin eta, azken urteotan ohikoa denez, gazteek puntu anitz erdietsi zuten. Bada, eta "Euskaldunon Egunkaria"n hitzez hitz jaso zenez, kazetari batek pilotalekuan ziren Bera inguruko bi aitatxiren arteko solasaldia entzun zuen. Horrelako zerbait erran zion batek bertzeari gazteen puntuaketa entzundakoan: "Hagitz ongi aritu dira gazteak, baina erdara anitz jakin behar da haiei ulertu ahal izateko". Bertsolari gazteak euskaraz aritu ziren, jakina, baina aitatxien hizkuntza eta gazteena euskara bera zen? Aukeran, antzeko hitz jokorik eginen zuten? Antzeko izena jarriko zioten zerga bati?