Espainiako errege Juan Carlos Iak, iazko maiatzean, 2000ko Cervantes sariak banatzeko ekitaldiko diskurtsoan, gaztelera ez dela inoiz inposaketa hizkuntza izan esan zuen. Inguru hauetan erregearen esaldiak tripak nahastu zizkion gehiengoari. Sanzen gobernuaren hizkuntza politika gogoan izatea besterik ez dago erregeak botatako zentzugabekeria agerian uzteko. Baina bereziki mindurik sentitu zirenak Francoren garaiak bizi behar izan zituztenak izan ziren. Ez ziren isilik geratu eta haien testigantzak Sabino Arana Fundaziora ere iritsi ziren. Orduan, aurtengoa Hizkuntzen Urte Europarra dela-eta antolatutako ekintzen artean, euskarak jasandako eraso eta zapalkuntzaren inguruko erakusketa antolatzea erabaki zuten. Urtarrilaren 6a bitarte zabalik izango den erakusketari izen aski esanguratsua ipini diote gainera: «Habla en cristiano». Bertan euskararen aurkako dokumentazio idatzia eta aurikularren bidez entzun daitekeen hainbat ahozko testigantza jaso dute. Bilboko Foru Agiritegiko aretora sartzen denak, ordea, berehala ikusiko du ez dela paper bilketa hutsa egin. Antolatzaileek ederki asmatu dute dokumentuak girotzeko orduan.

Erakusketaren gune nagusira sartu eta berehala elizan dagoela ikusiko du bisitariak. Eta zehazki Gerra Zibil garaiko eliza dela konturatuko da 1937ko abenduaren 17an Gipuzkoako Ordena Publikoko delegatuak Guardia Zibilaren Komandantziaren buruari igorritako agindua irakurtzen duenean: «Ruego a V. se sirva ordenar a las fuerzas a sus ordenes que no toleren al clero de esta provincia el empleo de otro idioma que no sea el español en las platicas y sermones que dirijan a sus feligreses, denunciando a mi Autoridad las infracciones que se observen».
Elizaren ondoan, nola ez, hilerria topatu dugu. Hildakoak ere bakean uzten ez zituztela, honako testua lekuko: «Se requiere a los familiares y propietarios de las tumbas o panteones donde figuran inscripciones en vascuence para que sean retiradas las losas y sustituidas las citadas inscripciones por otras en castellano». Gernika-Lumoko biztanleei egin zitzaien «eskakizun» hau 1949ko azaroan.
Herrixka berezi honetan, tren geltokia hilerriaren ondoan dago, eta bertan jakin dugu Ramon Pagolaren berri. Urolako treneko zuzendaria zen bera, harik eta 1938ko udazkenean, tren txartelak euskarazko testua zutelako, bere kargutik bota zuten arte.
Iritsi gara herriko plazara. Balkoitik zintzilik bandera espainol frankista dago, distiratsu. Fatxadan, aldiz, falangearen ikur geziduna eta horren azpian 1936ko abenduaren Gipuzkoako gobernadorearen agindua: «Se advierte a todos los guipuzcoanos que en un plazo de 48 horas han de suprimirse de los rótulos, carteles o anuncios de k, tx, b etc. con que han violado los nacionalistas el glorioso idioma español, bajo la multa de 500 pesetas por primera sanción».
Ea eskolan uzten diguten euskaraz egiten... bai zera! Eraztun famatuarekin egin dugu topo han: «Que no permita que los niños hablen dentro ni fuera dela escuela otro idioma que el castellano y entregue el anillo para que vaya circulando entre ellos en las faltas en las que incurrieran; y al último que llevare el tal anillo a la escuela le aplique la pena de azotes». Gregorio de Landaribar irakasleari Elgoibarko Udalak eginiko kontratuaren 2. klausula genuen hau. Frankisten kontuak, pentsatuko du batek baino gehiagok. Baina ez bakarrik frankistenak, dagoeneko 1900. urtean Martinez irakasleari gaztelera bakarrik erabiltzea («por ser el único que nos conviene») eskatu baitzioten Iturengo eskolan.
Eskolatik tunel beltzera goaz. Bertan argiune batzuk badaude, urte ilunetan argitaratutako euskarazko aldizkari, liburu eta diskoak agerian uzten dituztenak. Tunel beltza pasa eta oraina eta etorkizuna ditugu parez pare. Erakusketaren azken gelan euskarazko web orriak eta bideo muntaiak ikus baitaitezke, etorkizuneko itxaropenaz iraganeko mamuak uxatzeko nahian-edo. Erakusketan ikusitakoak aurrerantzean erakusketa pieza besterik izan ez daitezen