«HILETEK BIZITZAREN EXALTAZIOAN BUKATZEN ZUTEN, PARRANDAN»

Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Una Noble Señora: Herio Anderea. Actitudes ante la muerte en el País Vasco, siglos XVIII y XIX» izenburupean, Juan Madariagak ia 500 orriko liburua argitaratu zuen duela bizpahiru urte. Liburua berez 1.300 orrialdeko tesiaren laburpena baino ez zen, ordea. 5 urte eman zituen tesi hori prestatzen eta beste iturri askoren artean 600 bat testamenturen hustuketa egin zuen. Umorea beharko da seguruenik hainbeste ordu gai honetan murgilduta aritzeko, umore beltza.

Barkatu baina, nolatan okurritu zitzaizun zure doktore tesirako heriotzaren gaia aukeratzea?
Beste edozein gai bezalaxe. Annales eskola historiografikoa hasi zen horrelako gaiak aztertzen. Ekonomia, demografia, soziologia... betiko gai hauetaz gain, gai antropologikoak ikuspegi historikotik aztertzen hasi ziren. Ariés eta horrelakoak irakurtzen hasi nintzen. Euskal Herrian Barandiaranek edo Douglasek heriotzaren gaia jorratua zeukaten ikuspegi etnografikotik, baina ez historikotik.

Zergatik hautatu zenuen Oñatiren adibidea zure ikerketa lanerako?
Bi aukera nituen. Eremu zabala aztertzea edo eredu lokal bat aukeratzea. Lehen kasuan ikerketak oso azalekoa behar du. Alderantziz, toki konkretu bat hartuta sakontzeko aukera duzu. Neu Oñatin bizi nintzen eta inguru hori oso ondo ezagutzen nuen. Gainera, Gipuzkoako Protokoloen Artxiboaren zatirik handiena Oñatin dago. Bestalde, euskal kulturari orokorrean begiratuta, Oñati oso adierazgarria da.

Eta zergatik garai hori, XVIII. eta XIX. mendeak?
Mentalitateko ikerketan, aldaketak epe luzean ikusi ohi dira. Mentalitateak mantentzeko joera baitu eta oso astiro aldatzen baita. Hala ere, une batzuetan aldaketak arinagoak dira, XVIII. mende amaiera eta XIX.eko amaieran adibidez. Oso momentu egokia zen ikuspegia gehiegi luzatu gabe aldaketak ikusteko. XVIII. mende hasiera hartu eta oso ikuspegi barroko eta tradizionala ikusten duzu. XIX. mende erdialdera, Gerra Karlista amaituta, gizarte «moderno» bat duzu aurrean.

Heriotzarekiko jarrera aldaketa horretan, Elizak zein eragin izan zuen? Ordutik hona gizartea gero eta laikoagoa bihurtu dela kontuan izanda...
Gizartea oraindik ez da erabat laikotu, baina, bai, prozesu horretan hasi zen. Elizak garai batean bizitzaren alor guztiak kutsatzen zituen, baita heriotza ere. Baina, beste alde batetik heriotz praktika «pagano»ak hor ziren, kutsu mitiko edo magikoa zutenak, erlijio katolikoari lotuta ez zeudenak. Objektuak hilobian edo zerraldoan sartzea, esaterako, ez da batere ortodoxoa. Baina Elizak nolabait toleratu egin behar zuen.

Animalien eskaintzak ere egiten omen ziren...
Zikiroak eta idiak batez ere. Eliz barruraino sartu ere egiten zituzten! Baina Carlos III.aren garaian, Ilustrazio garaian, ofentsiba arrazionalistari ekin zitzaion. Garaiko dokumentuetan ohitura hauen «jentil kiratsa» aipatzen da. Eskaintza hauek debekatuz hainbat lege egin zen orduan. Esaterako, idia eskaini ordez, Elizari bi dukado ematea ezartzen zen lege batean -diru truk, noski, Eliza tartean denean, badakizu...-. Hala ere, oso berandu arte, XIX. mendera arte mantendu ziren. Txomin Agirreren testuetan ere horrelakoak agertzen dira.
Argia eta ogia eskaintzea ere mantendu egin da. Gerra Zibilera arte leku guztietan gordetzen zen ohitura hori.

Ohitura «pagano»ekin jarraituta, egia al da elizkizunen ondoren sekulako parrandak egiten zirela?
Noski. Komunitateko kide bat hiltzearen trauma gainditu behar zen. Gainditzeko modurik onena bazkari eder bat zen. Kultu domestikoaren barruan zeuden. Etxekoek, senitartekoak, lagunak eta batzutan herri guztia gonbidatzen zuten. Garai horietan okela ez zen askotan jaten. Bada, bazkari horietan okela jaten zen, arkume edo ahariarena, eta ardoa ere edaten zen. Baita aguardientea ere! Azkenean, bizitzaren exaltazioan bukatzen zuen, parrandan, azken finean. Euskal Herrian horren arrastoak baditugu eta, batez ere, Iparraldean mantendu da ohitura hau. Arazo ugari ekarri zituen, ordea, bazkariak izugarri garestiak zirelako. Gipuzkoa eta Nafarroan oso goiz konturatu ziren arazoaz, XVI. mendean, eta agintea ohitura hau murrizten eta debekatzen hasi zen. XVIII.eko ofentsiba ilustratuak honen aurka ere egin zuen. Gipuzkoako Batzar Nagusiek testu ikaragarri bat dute «en Gipuzkoa es verdad que los muertos se comen a los vivos» dioena. Zor handitan sartzen ziren eta hiletak ordaintzeko etxea hipotekatzen zutenak ere baziren.

Dena ez zuten, ordea, bazkaritan gastatuko, ezta?
Zati handiena hor joango zitzaien seguruenik. Baina elizgizonek diru asko jasotzen zuten hiletetatik. Botere ekonomiko eta sozialaren arabera maila desberdinetako hiletak egitea derrigorrezkoa zen gainera: lehen mailakoak, bigarrenekoak, hirugarrenekoak... Kategoria bat egokitu eta beheragoko maila bateko hiletak eskatuta ere, ez zuten aukerarik ematen. Epaiketa mordoa egin zen horren inguruan.

Baina hiletak soilik derrigortuta edo ohituraz egiten ziren ala benetan sinesten zuten horrela hildakoaren arima salbatuko zela?
Neurri batean derrigortuta zelako egiten zen. Baina ohiturak ere eragin handia du. Zure arbaso guztiak bigarren mailako hileta izan badute zuk nola aldatuko duzu hori? Egia da ideologia ere oso sartuta zegoela eta kondenatzeari beldur izugarria ziotela. Infernua, purgatorioa... mehatxu horiek denak gainean zituzten eta, neurri batean, fedea testamentuan utzitako mezen arabera neur zitekeen.

Hil ondorengo kontuetaz aritu gara, baina hiltzeko unea ere ezin ahaztu. Zer zen ondo edo gaizki hiltzea?
Helburua salbatzea zen. Eta horretarako eredu egoki bat agertzen da behin eta berriro: kontziente hil behar da, damutzeko astiarekin, bekatuak konfesatzeko eta sakramentuak hartzeko denborarekin, ohean eta senitartekoz inguratua. Heriotz txarra, bat-batekoa da, istripuan hiltzea edo bihotzekoak jota, damutzeko eta sakramentua hartzeko astirik gabe. Sekulako desgrazia zen hura. Garaiko literatura erlijiosoak oso garbi deskribatzen ditu eredu hauek. Oso gauza bitxia da. Gaur heriotza ezkutatu egiten da, hilzorian dagoenaren aurrean disimulatu egin behar da. Orduan guztiz alderantziz egin behar zen.

Haurren heriotz portzentajeak izugarriak dira zuk aztertutako garaian. Nola hartzen ziren heriotza horiek?
Gaur egun haurra hiltzea gerta litekeen zoritxarrik handiena da. Garai hartan gauza arrunta zen, ordea. 6 haur izan eta horietatik erdia-edo hiltzea zen normalena. Oso onartuta zegoen eta askoz larriagoa zen heldu bat hiltzea.

Jarrera eta ohitura hauek guztiak Europako beste herrialdeetan ere ematen al ziren? Zein berezitasun zuen Euskal Herriak?
Bilakaera erritmo desberdinak daude. Frantzian, esaterako, Probentzan eta Parisen aldaketak, oso goiztiarrak dira. Euskal Herrian, berriz, Galizian bezala, oso berandu eman ziren aldaketak.
Bestelako berezitasunak badaude, bai ikonografian, bai kulturan... Euskal Herrian bertsoak kantatzeko ohitura zegoen, adibidez. Hor dira Milia Lasturkoarenak eta beste erromantze zahar batzuk. Horiek galdu egin ziren. Erromatarren libazio ohitura, gorpuaren gainean ura, esnea edo ardoa botatzearena, Europako toki batzuetan mantendu zen, beste batzuetan ez. Euskal Herrian garai batean ere egiten zen. Baina azkenean, orokorrean hileta guztiak oso antzekoak dira. Gorpua beste mundura joan eta hona itzul ez dadin egiten den zeremonia da toki guztietan. Ezaugarri bereziak gaur egun salbuespenak dira.

Lehen hilzorian zegoenari hil behar zuela esaten zitzaiola aipatu duzu. Badirudi lehen gertuagotik bizi zutela heriotza. Egun ezkutatu egiten da, tabu bihurtu da...
Mentalitate aldaketan du horrek oinarria. Hain zuzen, aldaketa hori ikustea bilatzen nuen nik nere lanean. Gero eta gehiago erretzen dira gorpuak, zeremonia erlijiosorik ez da zertan egin behar, tanatorioak... aldaketa izugarria bizitzen ari gara. Baina aldaketa hori XVIII. eta XIX. mendetik dator. Aldaketa kultural izugarriaren aurrean gaude eta hori faktore jakin batzuetan islatzen da. Heriotzarekiko jarrera da horietako bat.

Azken finean, ez al ziren orduan naturalagoak heriotzaren aurrean?
Ez dago ezer naturalik. Dena da artifiziala, kulturala. Gizarteak heriotzaren aurrean erantzun egiten du; XVI. mendean modu batera eta egun beste batera. Zein da egokia ala desegokia? Memento produktibo, kultural eta mentalera egokitzen da. Gure mementoa hori da: heriotza mozorrotu egiten da, ezkutatu, edo modu tribializatuan erakusten zaigu, filmetan-eta.

Dorre bikietan milaka hildako egon da eta ez dugu batere ikusi...
Eta ez dugu ikusiko. Milaka argazki egongo dira, baina ez dira argitaratuko. Gerretan ere berdin. Badirudi Golkoko gerran ez zela hildakorik egon. Benetako hildakorik ez dugu ikusten. Istripu batean hildakoren bat baldin bada, berehala izaraz estaltzen da. Gorpua desagertu egiten da: asko eta asko ospitalean hiltzen dira, berehala beilatokira eramaten da, eta makilatu egiten dira!

Ezkutatu bai, baina negozio bezala ez da desagertu...
Negozio handia izan da beti eta oraindik ere bada. Hiltzea garestia da oso


Azkenak
11 urteko mutil bat hil da, igandean Bilboko igerileku batean bero kolpea jasan eta gero

Bilboko Errekalde auzoko igerileku batean gertatu zen ezbeharra. Larrialdi zerbitzuek erreanimazio lanak egin zizkioten adin txikikoari, eta Gurutzetako ospitalera eraman zuten; hiru egunetara hil egin da.


Ostiraleko bileran Putinek su-etena onartu ezean, Trumpek dio “ondorio larriak” izango direla Errusiarentzat

Ostiralean Alaskan izango duten bileraren bezperan heldu da mehatxua. Friedrich Merz Alemaniako kantzillerrak deituta, gailur birtual bat egin dute asteazkenean Zelenskik, Trumpek eta Europako hainbat agintarik. Ukrainako presidenteak adierazi du Trumpen eta Putinen arteko... [+]


50 maliar inguru ari dira kale egoeran bizitzen Gasteizen asilo eskaera ebazten duten bitartean

Ostegunean eman dituzte asilo eskaera tramitatzeko lehen txandak: bederatzik lortu dute, irailerako. Eusko Jaurlaritzak ebazpena arintzea, eta migiratzaileak ostatzeko zentroetara mugitzea eskatu dio Espainiako Gobernuari.


Alberto Alonso (Gogora): “Txiki eta Otaegi ez dira erreferente; indarkeria, beldurra eta terrorea erabili zuten”

Aurten Txiki eta Otaegi fusilatu zituztela 50 urteko beteko direnean, Alonsok adierazi du ETAko bi kideek ez zutela nahi Franco osteko gizarte demokratiko bat: "Diktaduraren aurka borrokatzen ziren, baina diktadurak erabilitako tresna berberekin".


Jai eredua neurodibergentziatik aztertzen

Bilboko Aste Nagusia pertsona autistentzat irisgarriagoa izateko zenbait gako dakartzate Oihan Iriarte Eletxigerrak eta Iker Boveda Martinek, euren esperientziatik.


Ostiraletik aurrera berriz debekatuko dituzte nekazaritza jarduerak Nafarroan

Tenperatura igoera dago aurreikusita datozen egunetarako, eta, sute arriskuak ekiditeko, ostegun iluntzeko 20:00etatik aurrera debekatuta egongo da uzta lanak egitea. Aurretiaz ere neurriak hartuta zituen gobernuak, baina Zarrakazteluko sutea kontrolpean izanda, neurriak malgutu... [+]


Auzo ibilbideak
Atzoko eta gaurko borrokak gogoan

Ezagutu dezakezu Euskal Herria gure txoko eder eta famatuenak bisitatuta, Instagramerako edo postal baterako argazkiak aterata zure buruari, kostaldeko paisaietan edo monumentu bisitatuenetan irri eginez. Baina ez duzu Euskal Herria guztiz ezagutuko. Horretarako, hobe zenuke... [+]


Ipar Euskal Herriko 158 herritan ur murrizketak ezarriko dituzte, alerta egoeraren ondorioz

Ostiraletik aurrera ur murrizketak ezarriko dituzte Euskal Hirigune Elkargoak barne hartzen dituen eta alerta egoeran dauden 158 herritan, eta metereologia zerbitzuek abisu horia ezarri dute trumoien arriskuagatik. Hego Euskal Herrian, berriz, leku ugaritako termometroek 40... [+]


Jaurlaritzak Bailen Energia enpresari Oionen bi parke fotovoltaiko eraikitzeko baimena eman dio

Bakoitzak 1.680 eguzki panel izango ditu, eta megawatt bateko potentzia. Enpresak hiru urteko epea izango du Muga eta Val izeneko instalazio fotovoltaikoak eraikitzeko. 


Delitugile migratzaileak zuzenean deportatzea proposatuko du Erresuma Batuko Gobernuak

Erresuma Batuko gobernuak proposatu du delituak dituzten migratzaileak berehalakotasunez deportatzea, ekainean onartutako legearen bide beretik. Lege horrek baimentzen du sententzien %30 beteta dutenak deportatzea; igandeko proposamenarekin ez dute zigorrik bete beharko... [+]


7 urteko ume bizkaitar bat hil da Errioxako kanpin batean, zehaztu gabeko arrazoiengatik

7 urteko umea oporretan zegoen Fuenmayorren (Errioxa). Logroñoko San Pedro ospitaletik Nafarroako ospitalera eraman zuten eta bertan hil zen. 


Israelek gutxienez ehun palestinar hil ditu azken bi egunetan, eta Gaza hiriaren aurkako erasoak gogortzen ari da

Astelehenetik asteazkenera bitarte eginiko aire erasoetan gutxienez ehun palestinar hil ditu Israelek, horietatik gehienak Gaza hirian, hura osorik okupatzeko asmotan. Gazako Osasun Ministerioaren arabera, 2023ko urriaren 7az geroztik 227 lagun hil dira elikagai eskasiagatik... [+]


Txikik eta Otaegik Zarauzko Udalaren aitortza behar dutela aldarrikatu du Sortuk

Txiki eta Otaegiren fusilamenduen 50. urteurrenaren harira jarritako olana kendu du Zarauzko Udalak. Sortuk salatu du udalak, EAJ eta PSE-EEk osatuta, "zaborra izango balitz bezala" tratatu zuela olana. Zenbait herritarrek berreskuratu eta Azken Portuko plazan ireki dute.


Piano bikaina, Biarritzen

Zer: Biarritz Piano Festival. Amaierako errezitaldia. Benjamin Grosvenor, pianoa. 

Egitaraua: Schumann eta Moussorgskyren lanak

Lekua: Biarritzeko ‘Espace Bellevue’.

Data: abuztuaren 8a.

-------------------------

Biarritz Piano Festival... [+]


2025-08-13 | Nagore Legarreta
Ibaiak begirada itzuli zigunekoa

Munduko hainbat txoko zeharkartzen dituzten ibaiek, bizirik dauden heinean, euren begirada propioa dute mundua bera ikusteko. Gizakiaren garapenaren testigu isilak dira: hirigintza, gerra, kutsadura, uholdeak... dituzte ikusmiran, baita euren bazterretan etengabe ernetzen diren... [+]


Eguneraketa berriak daude