Ehundaka pertsonaia, kolore, musika soinu eta dantza topatu ditzakegu Euskal Herrian ihauteri garaian. Batzuk, errege egunaz geroztik ihauteri egunak arte ospatzen diren festa ugariak ihauteri giroan kokatzen dituzte; beste batzuentzat, aldiz, ihauterietako egunak bakarrik dira festa horien funtsa. Zehatz mehatz ihauteriak noizdanik ospatzen diren eta nondik abiatzen diren esango digunik ez dago; horregatik, ikerketa eta azterketa adina hipotesi dago ihauterien jatorriaren inguruan.
Benetako jatorria inork ezagutzen ez duen arren, askok ezagutu zuten amaiera izan zitekeena. Frankoren diktadura garaian debekatuta zegoen ihauteriak ospatzea, eta ohitura zahar askoren gainbehera etorri zen urte horietan. 1975. urtetik hona, ia galduta zeuden ihauteri zahar asko berreskuratzen hasi dira. Etenik jasan ez zuten ihauteri bakarrak Nafarroakoak izan ziren. Altsasukoak izan ezik, gainontzeko ospakizunak udaberriko jaiak edota beste izenekin mantendu ziren. Kontuak kontu, zenbaitzuetan berreskuratuta eta beste batzuetan eraberrituta, euskal ihauteri zaharrak milurteko berrian tradizioa sortu eta sustraitzeko ahaleginean dabiltza.

Gipuzkoan ihauteri hiritarraren bi adibiderik garbienetakoak ospatzen dira, Tolosa eta Donostian, baina horiez gain topa daitezke herri ihauterien zenbait erakustaldi. Horietako bat Donostian bertan egiten da, gainera: inude eta artzaien konpartsa. XIX. mendean du jatorria konpartsa honek. Mende horren hasieran, Donostian, inguruetako artzainak Alderdi-Ederrera joaten ziren haurrak zaintzen zituzten inudeak ikustera eta ohitura horretan oinarritzen da gaur egungo inude eta artzaien konpartsa. 1869. urtean Sarriegik inude konpartsa baterako konposatu zuen karrika dantza deiturikoa, baina 1885 arte inude eta artzaiak ez ziren kaleratu konpartsa osatu moduan. Garai hartan, irteteko aukeratu zuten eguna otsailaren 2a izan zen –Kandelariako eguna–. 1912. urtean, ordea, Pio X.ak egun hau lanerako egun bihurtu zuenetik konpartsaren ohitura galtzen joan zen, eta 1950. urtera arte inor gutxi oroitu zen inude eta artzaiekin. Urte horretan, Lezo, Pasaia, Hernani eta Antiguako zenbait ekimen saiatu zen konpartsak berriro ateratzen. 1977an, berriz, Kresala Elkartea hasi zen, otsaileko lehenengo igandeetan, inude eta artzaien konpartsarekin eta ordutik ohitura bihurtu zaigu data honetan konpartsa eraberritu hau Donostiako kaleetan ikustea.
Errenterian ikastolako ikasleak ere hasi dira azken bi urteetan, inude eta artzaien bidez, ihauteria aurreratzen. Alta, ostegun gizenean burutzen da ihauterietako ekitaldi nagusia. 1979an berreskuratu zuen Ereintza Dantza Taldeak axeri dantzaren ohitura. Neska eta mutilak kontrako sexuaren jazkiekin mozorrotzen dira, eta garai batean herriko baserrietara joaten ziren eskean. Orain, berriz, herrian zehar aritzen dira kalejiran herriko plazara heldu aurretik, gero bertan dantza egiteko. Ihauteriaren amaiera, berriz, sardinaren ehorzketarekin egiten dute asteartean. Ondoko herrian, Lezon, trapujalea eta Jaizkibel mendian bizi den sorgina dira pertsonaiak eta. Nafarroako hainbat herritan gertatzen den moduan, asteartean trapujalea epaitu eta erre egiten dute herriko plazan. Errenterian bezalaxe, Hernanin ere mantentzen da axeri dantza; beste tankera batean, ordea, eta ihauterien debekua gertatu zenetik, San Juanetan egin ohi dute dantza hau.
Gizonezkoak emakumeen gisa jazten dira baita Antzuola eta Lasarten ere, sorgin dantzan aritzeko. Bergararrek sorgin dantzak jatorria euren herrian duela diote. Izan ere, aurreko mendean Bergarako langile piloa Lasartera joan zen bertako ohialgintza lantegian lan egitera, eta orduan hasi zen Lasarten sorgin dantza egiten. Berreskuratu ere han egin dute, baina 1989an Antzuolan ere hasi ziren sorgin dantzan. Herriko zaharrenek diotenez, gainera, sorgin dantzaren jatorria Antzuolan egon liteke, haurtzarotik oroitzen baitute ohitura hau. Antzuolatik oso gertu, Aretxabaletan, txino dantza berreskuratu dute orain hamar urte inguru. Gertutasun geografikoa eta koreografiaren antzekotasuna kontuan hartuta, aurretik aipatutako dantza beraren aurrean gaudela pentsa daiteke. Alkandora zuri eta aurpegi belztuarekin aritzen dira gazteak txino dantzan. Hala ere, sorgin dantzak eta txino dantzak ez dute berreskuratu eskerako ohitura. Amezketa eta Abaltzisketako txantxoek, aldiz, eskean egiten jarraitzen dute ihauterietako igandean. Herriko gazteak, baserriz baserri joaten dira eskean, bidean makil txikiekin eginiko dantza sinple batzuk eskainiz.

Zuberoako maskaradak euskal ihauterien baitan topa daitezkeen agerraldirik ospetsuenetakoak dira, zalantzarik gabe. Hauen jatorria ezezaguna da, Grezia Zaharreko beste maskarada batzuekin alderatu izan den arren. Hala ere, argi dago kristautasuna aurretiko garaietan duela jatorria; gizakiak sinesmen erlijiosoak unibertsoaren indarraren baitan zituen hartakoa. Maskaradako pertsonaia zenbaitzuk naturako zenbait elementu irudikatzen dute –kathusaina katuarena, zamaltzaina zaldiarena...–. Garai batean, partehartzaileak herriko mutil ezkongabeak bakarrik izan zitezkeen. Gaur egun, aldiz, neska zein mutil oso gazteak izan ohi dira partehartzaileak. Aurten, Atharratzeko herriari egokitu zaio maskarada antolatzea. Izan ere, urtero herri ezberdin bati egokitzen zaio antolaketa lanak egitea, eta herriko dantzariek Zuberoako beste herrietara egiten dute bisita urtarriletik apirila bitartean. Hastapeneko eta amaierako maskarada, berriz, herri antolatzailean bertan egiten dute.
Egun osoko ekitaldia da maskarada. Goizean, pertsonaiak herriko jendeak jarritako barrikadak gainditzen saiatzen dira, bertan dantza eginez. Ondoren, herriko pertsonaia ezagun eta ilustreei egiten diete bisitaldia eta, azkenik, Branlia dantzatu, pertsonaia bakoitzak bere funtzioa egin eta azken dantza egiten dute. Bost atal ditu, beraz. Konpartsa, aldiz, bitan banatzen da: maskarada gorria eta maskarada beltza. Gorriak dantzari finenak dira; ordenaren ordezkariak, eta pertsonaia finko batzuk osatuta dago: txerreroa, kantiniersa, kathusaina eta zamaltzainak dira aipagarrienak. Maskarada beltzak, ordea, orden eza, zikinkeria eta zitalkeria ordezkatzen ditu. Pertsonaia finkorik ez duen arren, buhamiak, xorrotzak, kuterak, eskaleak, errumesak... osatzen dute. Euren helburua, beti ere, maskarada gorria zirikatzea da.

Kaskarotak izeneko dantzariak etxez etxe aritzen dira eskean, bitartean dantza erraz batzuek egiten dituztelarik. Uztaritze, Larresoro, Hazparne, Ezpeleta, Beskoitze, Lekorne eta beste zenbait herritan egiten dute eskea kaskarotek. Uztaritzen, ihauterietako asteartean, zanpantzar eguna berreskuratu dute. Berreskuratu ez ezik eraberritu eta birmoldatu ere egin dute. Garai batean, dantzariak hiletajantziak soinean zituztela zanpantzarra –Lantzeko ziripotaren antzekoa– kalez kale lagundu, eta enparantzan epaitu eta erre egiten zuten. Oraindik ere mantentzen da ohitura hau, baina zanpantzarrari euskal mitologiako beste zenbait elementu ere batu dizkio Uztaritzeko dantza taldeak. Lamiak, abereak, ilargia... pertsonaia berriek zanpantzarra laguntzen dute, eta hau erretakoan dantza egiten dute bere inguruan. Ohitura zaharraren osagarri berria sortu dute, beraz.

Araban, ondoen mantendu eta gehien ezagutzen den ihauteria Zalduondokoa da. Bertan, Markitos da pertsonaia nagusia, eta haren inguruan antolatzen da festa. Garai batean, asteartean ateratzen zen Markitos kalera, baina aurretik zenbait erritual egiten zen herrian: ohorezko «mozo»a aukeratu, «mozo»en etxea izendatu... Ihauteria galdu zenetik hona, ordea, gauzak aldatu dira. 1972an berreskuratu zen ohitura, baina ordutik igandean egiten dira ospakizunak. Goizean gazteek Markitos herrian zehar eramaten dute, txistulariek lagunduta. Eguerdi partean, herriko plazan, sei bat metrotara zintzilikatzen dute, eta arratsaldean porreroz –ziripoten oso antzekoa– jantzita Markitos eskegi eta berriz ere herrian zehar eramaten dute idiek tiratako gurdi batean, epaitu eta hil baino lehen.
Saratsun, porreteroa kalean zehar ibili eta gero, jendeak jo eta arratsaldean epaitu egiten du. Gero teilatura botatzen dute putreek jan dezaten. Kanpezun, aldiz, pertsonaia errekara botatzen dute, eta Laudion Leizagako sorgina erretzen dute.

Bizkaian, Gipuzkoan bezalaxe, Bilbon antolatzen den ihauteri handiaren itzalean ospatzen dira herri-ihauteriak. Hala ere, urteetako segida dute, eta mantetzearekin batera sendotu egiten dute ohitura. Bizkaiko hiru ihauteri nagusiak igandez ospatzen dira Markina, Mundaka eta Gernikan. Markinan bi zatitan egiten dute festa. Goizean dantzariek, hartzaz lagunduta, saragi dantza egiten dute herrian zehar. Galtza eta praka zuriekin, eta txapel eta gerriko gorriekin dantzariek makil dantzak egiten dituzte saragiduna euren artean dutela. Arratsaldean, berriz, antzar jokoa egiten da Markinan. Antzarra kalean jartzen dute soka batetik zintzilik, eta gazteek zaldi baten gainetik saiatu behar dute jasotzen. Antzarren ordez oilarrekin egiten dute jokoa Gernikan. Jantzi zehatzik gabe, jendea nahi duen mozorroarekin elkartzen da plazan. Bertan, soka dantza bat egin eta oilar jokoan aritzen dira. Begiak estalita, atabalari batek gidari lana egiten du, lurpean eta burua agerian duen oilarrari hurbiltzen edo urruntzen ari diren abisatzeko. Orain helburua oilarraren burua ukitzea da, baina lehen burua mozten saiatzen ziren. Mundakan, berriz, atorrak –lehengo emakumeek jazten zituzten alkandorak– dira ihauterien edo aratusten protagonistak. Atorrak jantzita gazteak doinu ezagun bat lagun dutela aritzen dira herrian zehar.

Zalantzarik gabe, Nafarroako ihauteriak dira interes gehien pizten dutenak eta sustraietan errotuen daudenak. Interes etnografiko zein antropologiko handikoak dira batzuk; eta Euskal Herriko ihauteri ezagunenetakoak bertan ospatzen dira: Ituren-Zubieta, Lantz, Luzaide, Altsasu... Guztietan lehena, Zubieta eta Iturengoak izaten dira. Egun, urtarrileko azken igandearen ondorengo astelehen eta asteartean ateratzen dira joaldunak edo zanpantzarrak. Ariketa izpiritual sakona da. Berezko sinbolismoak dioenez, joaldunek joareen zaratarekin izpiritu txarrak uxatu eta lurrean dauden indarrak iratzartzea bilatzen dute. Lehen egunean, Zubietakoak Iturena joaten dira, eta bigarrenean, berriz, alderantziz. Binakako iladan, une ikusgarriak sortzen dituzte erdi bidean bi herrietako joaldunak elkartu eta elkarrekin abiatzen direnean.
Zanpantzarren tankera oso ezberdina dute Luzaideko bolantek. Izan ere, Nafarroa Behereko lurraldean jada, ihauteriek dotoretasunaren zentzua hartzen dute. Maskarada bat antolatzen dute bertan, pertsonaia eta dantza sail zehatz eta betea dutela. Maskaradako pertsonaia nagusiak bolantak edo dantzariak dira, baina horiez gain zapurrak, gorriak, makilaria, erraldoixkak... joaten dira herria zeharkatuz. Dantza jauzi, bolant dantza edota polkak egiten dituzte; garai batean ihauterietan eta orain Bazko egunean.
Ihauterien aniztasunaren adibide garbiak dira Nafarroan ospatzen direnak. Luzaiden dotoretasuna bazen ezaugarri, Altsasu, Lesaka edota Goizuetan pertsonaia zatarragoak nagusitzen dira festan. Lesakan esate baterako, zakuzarrak dira protagonista. Zakuak ondo bete, prestatu eta soinean jarrita, aurpegia estalita eta maskuria eskutan dutela igande arratsaldean irteten dira zakuzar izeneko lodikote horiek. Ostatuetan ardoa ematen diete, eta hauek tabernaz taberna aritzen dira herrian zehar. Hala ere, ez dira Lesakako ihauterien pertsonaia bakarrak. Eurekin joaten dira mairuak deiturikoak, eta beste talde batean goitiarrak. Azken hauek, San Anton auzoko baserritarrak izan ohi dira, eta eskusoinuaren laguntzaz eskean aritzen dira baserriz baserri. Euren egun handia astelehena izan ohi da.
Altsasuko momorrotxoak ere, ezagun bezain bereziak dira. 1930.eko hamarkadan desagertu ostean, 70.eko hamarkadan berreskuratu ziren Galdakaoko Andra Mari dantza taldeak egin zuen datu bilketa eta herriko zenbait ilustreren lanari esker. Gaur egun, nekazari giroko festa hau hiritartasunean girotuta dago, musika eta koreografia aldetik egitura egokia emanez. Artile eta adarrak jantzita, eta eskuak eta aurretik daramaten ohiala animali odolez zikinduta dituztela herria zeharkatzen dute. Momorrotxoen eta haien inguruan irtetzen diren pertsonaien agerraldi hau goldatze erritual baten irudikapena da. Trama honen bidez, lurraren oparotasuna eta azienden eritasunak galerazi nahi dituzte. Altsasuko zortzikoa eta ingurutxoa dantzatzen dute pertsonaia adardun hauek.
Goizuetan ustekabea da nagusi ihauterietan. Zomorroak eta mozorroak irteten dira ihauteetako asteartean. Zomorroak zahagi bat darama bizkarrean, eta aurpegia belztuta. Kaleetan barna, zomorroek herriko neskak jarraitzen dituzte hauei aurpegia zikintzeko asmoz. Mozorroak, aldiz, ibilbide bera egiten dute, eta bidegurutzeetan denek elkarrekin zahagi dantza egiten dute. Nafarroan badira beste ihauteri garrantzitsu batzuk ere, baina aipatutakoak dira ezagunenetakoak. Arizkuneko sagar dantza eta hartza, Tuterako zipoteroak, Cintruenigoko zarramuskeroak... Beste hamaika ihauteri aipa genitzakeen Nafarroan, debekurik ezean iraupen gehiena eta historia sakonena dutenak baitira.
Hamaika pertsonaia, jazki, musika eta ohitura. Ihauteri mordoa ihauteri bakar batean. Horrela dira Euskal Herriko herri ihauteriak. Batzuk ezagutu ditugu orain, beste mordo bat ere badago, baina ezinezkoa da guztiak paperera ekartzea. Hamaika koloreko lurraldea eta garaia dira Euskal Herria eta ihauteriak