Behingoz bada ere, ez nuke Nemesio Etxanizen erradiografia ordena logiko batean plazaratu nahi. Egia da, gaztaroko joan-etorriek bizitza osorako markatu zutela baina heldutasunean izan zuen jokaerak eta hartu zuen bideak berebiziko garrantzia izan zuen bai euskaran, baita euskal kulturan ere. Horregatik beharbada atzekoz aurrera eta handik hona ibiltzeko lizentzia nire kabuz hartuko dut.
Nemesio Etxaniz Azkoitiako Kale Nagusian jaiotzen bada ere, munduratu Bergaran munduratzen da, Santa Marina parrokiara apaiz-laguntzaile kargura bidaltzen dutenean. Gaztaroan jasandako hezkuntza zorrotzaren ondorioz, integrismora iritsi zenik ere esan daiteke, moral puritanoa aldarrikatzen saiatzen da herritarren artean, baita pulpitutik gogor aritu ere. Baina denborak aurrera egin ahala jarrera trinko hauek alboratu eta moral kontuan lasaitze-bideari ekingo dio eta Comillaseko seminarioan ikasitako dotrina auzitan jartzen hasiko da.

Moral kontuetan gurdibidea utzi eta errepidea hartu aurretik, izango du Nemesiok aldaketarik bere barruan. Euskal kontzientziadun familian hezi bada ere, ez du oraindik euskalzaletasun hitza ondoegi barneratu. Seminariora iritsi arte ez du jakingo benetan hitz honen guztizko esanahia. Eraldaketa honetan, Aitzolek zerikusi handia izan zuen, ikaskide eta lagun izan baitzuen Comillasen.
Jokin Zaitegi eta Andima Ibiñagabeitiaren kasuan euskaltzaletasuna errebelazio modura agertu bazitzaien ere, Nemesiori, apaizgaitegiko hizkuntza-aldaketak eraginda sortu zitzaion euskaltzaletasuna. Eraldaketa honek fruitu ugari emango ditu, lehena «Arraldea» izeneko elezaharra, non aitari entzundako istorio bat paperera eramaten duen 1923. urtean. Lana ARGIAk argitaratuko dio.

Gerraurrean Eliza Katolikoa eta moral kristaua zainduz euskaltzaletasuna suspertzea eta euskal aberriaren alde ezer egitea osagarriak ziren, ez ahaztu garai hartan, nazioalista jeltzaleen indarrak gorantz egitearekin bat herrietako indar karlista eta integrista monarkiko espainolak atzera zetozela. Sozialistak berriz hiri eta industri-herrietan errotzen ari ziren.
Gerrarekin batera ordea indar espainolek bultzaturik Burgosera aldegin beharrean izango da Nemesio Etxaniz. Han,

, funtzio sakraturik ez ematera zigortzen dute eta batetik bestera ibili ondoren Erromara joko du laguntza eske. Hangoak ere kale egin eta apaiz jarraitzen badu ere Gotzaitegiarekiko harremanak eten egiten ditu. Honen ondorioz herri txikietan mezak ematetik biziko da.
Momentuan jakin ez arren izugarrizko garrantzia izango du Nemesioren erabaki honek aurrerantzean. Kristau izatearen garrantzia barnean baldin badarama ere, euskalgintzari eta gerratean zanpatutako euskaldunen eskubideak aldezteari ekingo dio handik aurrera. Nemesio Etxaniz, letra gutxiko euskaldunak, euskaldun iraunarazteko eginkizunari lotuko zaio.

1950eko hamarkadan inork baino hobeto adierazten du euskal kontzientziaren krisia literatura bidez, batez ere Olerki eta «Izotz-Kandelak» eleberriaren bitartez. Nemesio Etxanizek Euskal Herrian bizi arren hanka erbestean du, Guatemalan baitira adiskide dituen Andima Ibiñagabeitia, Jon Mirande eta Jokin Zaitegi. 60ko hamarkadan ordea, eta batez ere Jose Antonio Agirreren heriotzaren ondorioz, erbesteak garrantzia galtzen du, euskal idazle asko bertaratu egiten da eta gerora ezagunena egingo den lana hasiko du Nemesio Etxanizek, Gobernadoreari gutunak bidaltzen hasiko zatzaio.
Ez da, ordea, politikara dedikatuko. Euskal Herriaren etorkizuna, iragana ezagutuz bakarrik eraiki zitekeela pentsatzen zuen eta gogor salatzen hasten da herrietako jauntxokeria eta gizarte-auzietan ohi den atzerapena; halaber, apaizkeria, apaizen gehiegizko aginpidea eta puritanismoa gaitzesten, baina era berean kristautasun osoko gizartea du miresten eta etorkizunerako ere horixe opa dio Euskal Herriari. Uste sendo honexek zuzenduko du denbora luzez Valencia Remon Gobernadorearekin izango duen gutungintza politikoa, eta halaber jardun literario guztia.

Nolabait zehaztearren, oso lan polifazetikoa egin zuela esan daiteke. Beharrak horrela eraginda eta bizitzea egokitu zitzaion garaia zela eta, denetik egin beharra izan zuen. Batetik enkarguzko lanak aipa daitezke, benetan egiteko agintzen dizkiotenak, irratiko gidoiak eta euskara ikasteko metodoak. Arrate, Segura eta Loiola irratiak langai eskasean dabiltzala eta, haientzat gidoi laburrak prestatuko ditu. Edota hasi berriak ziren ikastoletarako abestiak egiten ditu.
Beste batzuetan, Jarrai antzerki taldeak horrela eskatzen diola eta, O'Neill dramagile amerikarraren obraren bat euskaratzen du. Dituen eskaerak gainezka egin arte pilatzen badira ere, mahai gainean badu gogokoak dituen literatur bideak jorratzeko astirik. Langintza honetan jorratuko ditu bai olerkigintza zein narrazioa. Halaber, modan ziren runba, fostrop, tango musika letrak euskaratuko ditu.

Nemesioren lanak behin eta berriz adierazten du euskararekiko duen jarrera. Abestiak euskaratzeak, «Ez dok Amairu» taldearekin lan egiteak, antzerki lanak egokitzeak edota haurrentzako kantutegia sortzeak gizartearekiko zuen begirunea azaltzen dute. Herritarrei begira egiten zuen lan.
Garaikideak ziren askok, Biñagabeitia, Zaitegi eta Orixek kasu, garrantzitsuena kultura egitea zela irizten zioten, goi mailako kultura, eta horretan ahalegindu behar zela bereziki. Nemesio Etxaniz eta Aita Lekuonaren ustez berriz, euskal hiztunengana iritsi beharra zegoen, hauek euskarari tinko eutsi ziezaioten. Horretarako eleberri modernoen beharra zegoen, antzerkien beharra...
Euskara literarioaren batasunak nonahi liskar asko sortu ditu eta Nemesiok ere izan zituen bereak. Azkuezale eta gipuzkera osotuaren aldeko azaltzen zen. Ez zuen uste euskal ikastolak indartu arte batasuna ezartzea komeni zenik, eta Arantzazuko erabakiek, eta guztien gainetik Don Manuel Lekuona lagun eta irakaslea Euskaltzaindiaren burutzatik baztertzeak berebiziko atsekabea sortu zion. Jainkozale eta abertzale-euskaltzale, 1982ko urtarrilaren 27an hil zen Donostian, azken 30 urtetan bizi izan zen hirian