IPARRALDEKO INMIGRANTEEN HIRIBURUA
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Baina euskal desbertebrazioa hagitz ongi erakusten duen adibide hau, hala ere, ez da betidanik finkaturik zegoen zerbait. Lehenago Iparraldeko euskal jende batek bertze aukera bat zuen. ARGIAn, bertze artikulu batean erakutsi genuenez (97-9-28ko 1640.zbk), XVI. mendearen erdi aldean, gaztelarren errepresio bortitza eta debeku ikaragarria nagusi baziren ere, hots, nahiz eta bertan izaitea zilegi ez izan, zuberoar familia anitz Tutererrian bizi zen.
Mugetan ere bai, jakina. Ez baita harritzekoa, bertze adibide bat eskaintzearren, hainbat zuberoar Izabarat, Erronkaribarreko iparraldeko hirirat joan izana, XX. mendeko errepide sarea antolatu aurretik Izaba haien "hiria" zelakotz. Iñaki Kaminoren «Aezkoako euskararen azterketa dialektologikoa» lanean honen berri izaiten ahal dugu. Nola ahantzi, bertzalde, Mauleko lantegietara joaiten ziren Erronkaribarreko kalesak?
Iparraldeko jende anitz mendez mende Iruñerrirat bizitzera joaiten ohi zela erraitea ez da ahuntzaren gauerdiko eztula. Ondorio handiak eragiten zituen ohitura baizik. Ez zen bat edo bertze Iruñerrirat, orduko "eskualdunon hiribururat" hurbiltzen ziren "nafarrak", "baskoak", "frantsesak". Den-denak Iruñerriko "uskaldun" bihurtzeko. Sanferminetara gonbidaturik, sanferminak hagitzez euskaldunagoak zirelakotz.
XVIII. mendearen amaieran, hots, duela berrehun bat urte, Iruñerriko jendea euskaraz bizi zen, komunikatiboki euskara erabiltzen zuten, gazteleraren mota guzietako nagusitasun ofiziala itogarria zen arren. Bada, hizkuntz egoera horretan, euskal mundu kultural horretan Iparraldetik Iruñerrirat joaiteko ohitura zaharra kokatu beharra dugu, bere testuinguruan. Egun hagitz zaila izaiten ahal dena, gaur gauza hauek nahikoa ulertezinak suertatzen baitzaizkio Iruñerriko jendeari, egia erran, hemengo euskaraz "txoriharrapazaleak" goitizena jasotzen zuten iruindarrei barne.
Baina benetako errealitatea horrela ulertu eta azaldu beharra dugu. Ildo beretik, hiria tikia zen. Hau da, Iruñerriko herriek hiriburuarekin alderaturik zuten pisua eta egungoa ez dira gauza bera, bertzelako oreka zegoelakotz. Herri horiek euskal mundu sakonean bizi ziren, herri horietako nolabaiteko parekoa egun gure artean hain sakratu bihurtu den "baserri mundu itxia" zela ohartaraziko da irakurlea.
Duela ehun urteko Zeanuri, Ataun, Bedaio edo Orexa bezalakoak ziren, Iruñea eta Tafalla artean bizi arren. Basoa, arnoa, txakolina, abelzaintza, garia, fruitondoak, txistua, bertsolariak, dantzariak, mezak eta eskolak erdaraz bertako jauntxoen pozerako eta nekazari xumeen desesperaziorako...
Beranduagoko Madrilzaleek mesfidantzaz beterik begiratuko zieten herri horietako biztanleei, hots, karlistei, XIX. mendean sozioekonomiko zein kulturalki mundu orekatu hori armaz desegin zutenean. "Amerikara noa", baina ez "nire borondatez". Noizbait genozidio basati hura behar den legez argituren da? Egun batean, apika.
Errepublika garaian Barañaingo esnesaltzaileak Iruñerat joaiten ziren, esnea partitzerat. Beranduagoko Barañain Iruñeko auzo bilakatu zen eta orain Nafarroako hiri handi bat da, Iruñeari itsatsirik dagoena. 1837ko toki izen bat: "Lur gorria peña gaña". Iruñean bertan, bistan da. Kasu, "peñagaña" hura 1585eko "Ayzgayña" baitzen. Euskara beti galtzaile. Honelako bertze herri bat, hiri bilakatu dena, Zizur Nagusi dugu. 1837ko toki izen bat: "Ardoy ondoa Gazolaz videpea".
Herri tikiagoei begira diezaiegun. Eriete, egun herri basamortua, Iruñea eta Gares artean kokaturik. 1880ko etxe izen bat: "Baratzea". Gero, "casa de la huerta". Bertze toki izen batzuk, 1837koak: "Errico Uncea" edo "Larraya vide burua". Inguruko bertze herri bat, Gazolatz, azken urte bereko (1837, hain zuzen) toki izenak: "Ardance aundi zocoa", "Carretera pea", "Emeseneco erreca", "Guesala erreca", "Inchaur motza", "Itur zar barrena", "Salbide ondoa", "Urrutico alorra", "Zizur vide gaña" , eta bertze anitz.
Ez dugu uste datu gehiagoren egarriz izanen zaretenik. Honela nahi izanez gero ordea, eta besteren artean, Jose Maria Jimeno Jurioren lanak irakurri, bertzerik ez dago, gertaturiko genozidio kulturala osotasunean ulertzeko. Izan ere, inguru hauetan entzuten den euskara ikastola eta D ereduko gazte batzuena zein gau-eskoletakoa dela oroitarazi beharra dago.
Hala ere, etxe izenen bat aipatzekotan, hori "Franzesarena" (Otxobi) edo "Francesena" (Saratsa) da, hauetako izen batzuek gibelean dagoenaren berri iradokitzen baitigute. Hau da, Iparraldetik morroi gisa etorririko jende anitz. Jakina, horien artean etxea eraiki edo bereganatu zuena izan zen, gutienekoa betiere, morroi izaitetik etxekojaun edo etxekoandre izaitera pasa zena. Ezkontzaren bidez, lana, adiskidetasuna... Intxauspek berak dioenez, «
Iruñea hurbilago dago Baiona baino»
Iruñerriko euskararen onerako, nola bertzenaz! Iparraldeko jendea euskal odol berria baitzen, gaztelerak ez hain kutsaturik. Halaber, Iruñerriko eta Iparraldeko euskara, berez, hain ezberdinak ez zirela erran behar. Nork daki, beharbada orduko espainiar "pentsalariek" horregatik erraiten ohi zuten nafarrak ez ginela batere fidagarriak, haien hitzetan "frantsesegiak" ginelakoan. Ez litzateke gauza makala, ez, oraindik kopuru handian sanferminetara hurbiltzen zaizkigun behenafartarrak Iruñerriko herrietan finkatzea. Lizarra-Garazi delako zerbait aditu duzue?
Gizona Bilorian (Araba) hil dute, ustezko hiltzailea atxilotu dute Añanan (Araba).
Hildako kazetarietako bat Anas al-Sharif da, palestinarren genozidioa zerrendatik kontatzen dutenen artean ezagunenetako bat. Al Jazeera hedabideak adierazi du Israel errudun dela Gazako sarraskia barnetik azaleratzen duten kazetariak nahita hiltzeagatik, eta horrela sarraskia... [+]
Larunbat gauean hasi zen sutea Zarrakaztelu eta Figerol lotzen dituen errepideko pinudi batean. Herritarrentzat arriskurik ez dago momentuz, gobernuak adierazi duenez. Gizakiek eragindako sutea dela jakinarazi du gobernuak.
Ostiral goizeko albisteak erreakzio ugari piztu ditu Israelen zein nazioartean. Aurka agertu dira Israelgo bahituen familiak eta NBE. Alemaniak, Israelen aliatu tradizionalak, armak saltzeari utziko diola jakinarazi du.
25,6 eguneko batez besteko itxaron zerrendak daude Osakidetzako Osasun Mentaleko Zentruetan. Larrialdi kasuetan, aldiz, 24 eta 72 ordu arteko itxaronaldiak daude.
Lau hilabete daramatzagu greba mugagabean, hitzarmen propio baten eta lan-baldintza duinen alde. Lau hilabeteko greba honetan, udaltzainek piketeetan bortizkeriaz zapaldu gaituzte, hirian jarraitzen gaituzten eta mobilizazio bakoitzean zelatatzen gaituzten polizia... [+]
Gipuzkoako Foru Aldundiak eta Donostiako Udalak Oñatiko Arantzazu egoitza eskaini dute maliar migratzaileentzat. Bertan geldituko dira Espainiako Gobernuak haien asilo eskariak ebazten dituen bitartean.
Mugimendu Feministak azaldu duenez, Fermin Muguruzaren kontzertuaren aurretik gertatu ziren erasoak. Horiez gain, beste hiru eraso zenbatu dituzte: hiru gizonak atxilotu ditu poliziak.
Ostiral goizaldean eman du erabakiaren berri Israelgo Gobernuak, hamar orduz luzatu den bilera baten ondoren. Dena den, okupazioa gauzatzeko, gobernu osoaren baiezkoa behar du Netanyahuk: igandean izan daiteke bilera. Segurtasun Kontseiluak, halaber, mugak jarri dizkio... [+]
Sorkuntzarako, gozamenerako eta aldarrikapenerako espazio moduan dute oholtza musikari askok, baina bere ingurumarietan katramilatzen dira sarri, eta espazio "bortitz" bihurtzen da hegemonikoak ez diren gorputz askorentzat. Presio estetikoa, egiteko modu deserosoak,... [+]
Lautadako mamua
Xabier Montoia
Elkar, 2024
112 orrialde
Eleberri labur honetan egileak XIX. mendeko Euskal Herrira garamatza, sekulako sona hartu zuen Juan Diaz de Garaio hiltzailea duela protagonista. Arabako landa guneko jendarte tradizional eta giro hotzean barneratzen... [+]
Joan den astean Trumpek ohartarazi zion Putini hamar eguneko epean Ukrainarekin su-eten akordio bat sinatu ezean, zigor ekonomikoak ezarriko dizkiola. Zelenskik sare sozialetan adierazi du ezinbestekoa dela Errusiako presidentearekin bildu aurretik lehenbizi su-etena... [+]
Manteroekin Bat plataformak eta Mbolo Moye Doole elkarteak elkarretaratzea egin zuten astelehenean Bilbon, azken asteetan poliziak manteroen aurka eginiko eraso "arrazistak" salatzeko. Izan ere, Boubacar Diouf kale saltzailearen arabera, poliziaren jazarpena... [+]
338 hektarea erre ditu astearteko suteak. Nekazarien sindikatuak haserre agertu dira Nafarroako Gobernuak suteak saihesteko ezarritako murrizketekin. Asteazkenean beste sute bat piztu da Artaxoa eta Añorbe artean, baina hura ere kontrolpean dute suhiltzaileek.
Ohartarazi du ChatGPT lanketa emozional “sakonak” egiteko erabiltzea “arriskutsua” izan daitekeela ez duelako erabiltzailearen testuingurua ezagutzen eta “gehiago biktimizatu” dezakeelako.