Maule aldetik etortzean, Sorholüzeko sarreran bertan kokatuak diren hilerrien ingurutik hasiko da gure txangoa. Gune hau aurkitzea erraza da oso, Atharratze-Sorholüzen dagoen gasolindegi bakarra hantxe baita. Hilerrien albotik alde eginda, bide nagusiari jarraituko diogu apur bat gorantz eginda. Berehala egingo dugu topo ezkerraldeko bide ertzean bertan eraikitako etxe handi eta dotore batekin. Honek bai oroigarri bat mereziko lukeela, hementxe egon baitzen, 1909. eta 1920. urteen bitartean, Ipar Euskal Herriko lehendabiziko esnetegi kooperatiba. Dominique Iribarne (1874-1933) pertsonaia guztiz aipagarria eta goresgarria izan zuen sortzaile. Gaur egun, tamalez, erabat ahaztuta dagoen Dominique Iribarne Zuberoako ekonomiaren bultzatzaileetan aurrendaria izan zen.

Ingeniari lanbidea utzirik, Atharratze-Sorholüze eta Basabürüko baserritarren bizipide nagusitzat jotzen zuen ardi esne ekoizpena bultzatzeari ekin zion. Iseya euskal izena eman zion gazta ekoitzi zuen, baita ardi esnearekiko jogurta ere. Sorholüzeko esnetegi kooperatibak ekoitzitako gazta hark zaukan kalitatearen lekuko argi, urrezko domina eman zioten 1929. urteko Parisko nekazal lehiaketa nagusian. Ardi esne ekoizpenarekin guztiz bateragarria zela jakinda, arkume salmenta ere antolatzen jardun zuen Iribarnek.

Euskarari eta euskal nortasunari errotik atxikia zela nabari dago, zeren eta, ardi esnedun hazkuntzara laborariak akuilatzeko asmoz idatzi zituen esku-orriak euskaraz egin baitzituen. Euskararen gutxiespena eta euskaldun izatearen lotsa nagusi ziren garai haietan, ausartu behar zen horretara… Atharratze-Sorholüzeri eta oro har Zuberoari asko ekarri zuen Dominique Iribarnek, eta are gehiago ekarriko zukeen, gazterik hil ez bazen –59 urtetan– Wall Streeteko astearte beltzak (1929eko urriaren 29ak) dirurik gabe utzirik eta garuneko gaixoaldi batek ezindurik. Etxe horren albotik igarotzean, garaiaz aurretik Euskal Herriaren zaintzale eta garazale izan zena gogoratzea komeni izango da.

Dominique Iribarneren etxea izan zenetik berehala, Atharratzeko ospitalea deitzea ohi zaionaren aitzinetik iraganen gara. Azken urteotan handizki zaharberritu egin den eraikin zuri hau, baina, Sorholüzen kokatua da eta Padovako San Antonio babesle duen erietxe pribatua da. Alabaina, Basabürüa eskualdeko erietxe eta zahar-etxe bakarra da. Atharratzeko auzapez Arnaud Villeneuve du, 2009. urte honetatik, bertako zuzendari gaztea. Ospitaletik berrehun bat metrora soilik, Atharratze-Sorholüzeko Dona Maria Madalena eliza topatuko dugu. XIX. mendeko eraikin hau ez da beraz guztiz zaharra, baina dotorea bai asko. Eliza honen gainaldean nonbait aurkitzen zen, aldiz, Lukuzeko Jaunaren jauregia. Euskal historia ezezagunean ospetsua geratu da, haatik, jauregi honen oroitzapena, hain zuzen Atharratze Jauregian kantuarekin. Abesti hau, Zuberoa euren ustez ezagutzen duten ezjakin batzuek oker izendatu dute Ozaze Jaurgainean.

Constantin, euskaltzale argituarengan

Elizaren inguruan dauden etxe ederki zaharberritu batzuk miresteko denbora hartu ondoren aurrera jarraituko dugu eta 30 bat metro eskas egin ondoren, ikusiko dugu, eskuinaldean, Atharratze-Sorholüzeko udaletxe polita. Etxe hau Albert Constantin (1873-1957) euskaltzale suhar eta Basabürüko politika gizon garrantzi handikoarena izan zen. Constantin sendiaren erroak Santa Grazi herrian topaturik ere, Albert Constantin Izpuran jaio zen, bere aita Jean-Baptiste Constantin asko ezagun egin zelarik Joanes Garaztarra euskal idazle izengoitiarekin. Albertek bere aitaren euskaltzaletasun ildoari jarraitu zion eta hazi ere egin zuen, euskararen sustatzaile suharra izan baitzen. Alabaina, bere lanbideak –medikua zen eta ia 60 urtez jardun zuen ofizio horretan– eta politika jardunek – Atharratzeko kontseilari nagusi geratu zen kasik 40 urtez – denbora gutxi utzi zizkioten euskarari atxikitzen zion maitasun sakona hazteko. Haatik, Dominique Iribarne bere lagun minarekin batera, Kepa Altonaga adiskideak deitu egin duen Atharratzeko taldea gogoeta eta lan multzoko bultzatzaile nagusietatik izan zen. Constantinek eta Iribarnek handizki sustatu zuten Basabürüko eta inguru zabalago bateko gizartea… baina ez zuten maila bereko jarraitzailerik izan, ezta hurrenik ere. Constantin euskaltzale sutsuak bere sendian bertan ere ez zuen segizalerik izan eta hark hazitako eta bildutako euskara eta euskal kulturako ondasunak nonbait galdu egin dira… agian ez betiko.

Albert Constantinen etxearen ia-ia parean ikusiko dugun bastiza handi eta dotorea Atharratzeko Posta eta Zerga Etxea dira gaur egun. Atharratzekoa bai, leku honetara iritsirik Sorholüze atzean utzia baitugu. 30 bat metro aurrera egin eta gero, Atharratzeko merkatu plazara helduko gara eta orduan dugu argi ikusiko Mauleko Oier III.a bizkondeak 1299. urtean eraikitzeko agindua eman zuen herri hau bastida dela. Orain dela zenbait urte, udalak etxe aitzinaldeen edertze lan bat bideratu zuen eta, honezkero, koloreak lehia polit batean dabiltza plaza honetan. Atharratzen, tamalez baina, euskara oso gutxi ematen dute saltokietako jabeek. Nonbaiten trago bat hartzeko edo ostatatzeko, dena den, plaza honen saihets batean dagoen Piellenea ostatua aholkatzekoa da.

Xahoren bizibide joriaren sorburura

Erdiko plaza ere deitzen zaion leku xarmagarri honetatik bide nagusian aurrera jarraituz, une batean eskuin aldetik oinezkoen pasabide hertsia ikusiko dugu, behera seko sartzen den eskalera batekin. Honek Ühaitzandia ibaiaren bazterrera eraman gintzake, baina buelta egitean handik igaroko gara, hain zuzen. Anartean, aitzina joko dugu eta hortxe berehala, ezker alderat apur bat gure ibilbidetik saihestuz gero, Atharratzeko leheneko udaletxea zen Dagerre jauretxea miresteko aukera izango dugu. Bide nagusian egonda edo honetara bueltatuta ehun bat metro egin ondoren topatuko dugu Atharratzeko beste seme ospetsu baten sorlekua izan zen etxe zaharra. Gaur egun Trinketearen taberna den bastiza zabal honetan 1811ko urriaren 10ean jaio zen Agosti Xaho pertsonaia guztiz aipagarria. Nola laburbildu, bada, Xaho izan zen guztia? Idazle, kazetari, euskararen eta euskal kulturaren bultzatzaile, abertzaletasunaren aitzindari, ezkertiar sutsua, demokrata suharra, errepublikano erne eta kementsua, pentsalari askea, erlijio egitura eta dogmen aurkari bizia baina sinesleen errespetazalea, olerkari ezagutuenen adiskidea… Ororen buru, aberastasun handi-handiko norbait izan zen Agosti Xaho. Eta bizi-ibilbide jori hori tarte nahiko laburrean eraman zuen, Baionan, 1858ko urriaren 23an, hots 47 urtetan, hil baitzen Atharratzeko seme argia. 2008. urteaz geroztik, lagun talde batek lanean dihardu, haren jaiotzaren 200. urtemugan Xahok merezi duen omenaldi handi eta aberatsa antolatzeko asmoz. Hain seguru ere, etxe honen aitzinean omenaldi horretatik zer edo zer egongo da.

Tranbiaren iraganeko bidetik buelta

Anartean, gure ibilbidean aurrera jarraitzearren, trinketa xume, txiki, eta, egia erran, traza nahiko txarrekoaren albo-albotik behera sartzen den bide txikia –Etxebarrerako bidea!– hartuko dugu. 200 metro eskas egin ondoren, eskuinaldetik datorren bide are txikiago bat ikusiko dugu eta horretatik ekinen diogu buelta emateari. Ühaitzandia gure ibaitxoa bidelagun duen bidexka honi “tranbidea” deitzen diogu Basabürüan. Izan ere, hau izan zen 1905. eta 1931. urteen bitartean Paue, Olorue eta Maule lotzen zituen burdinbidearen zati bat. P.O.M  izena zeraman linea honetako bidaiariek ez zuten prisa handiegirik izan behar, tren xume honek, gehienetik jota, orduko 30 edo 40 kilometro egiten baitzuen… Beste denborak ziren haiek! Nostalgiaren gazi-gozo artean, tranbide honen lasaitasuna gozatuko dugu, etxe batzuen –hala nola Barnetxenea edo Lhandenea– gibelalde ederrak miretsita. Une batean ikusiko dugu tranbidea eta karrika nagusiaren artean lotura egiten duen oinezkoen harrizko eskaler ederraren beheko sarrera ere.

Alozeko zubiaren punta batera iritsirik, Altzai eta Lakarrirako bidea zeiharkatu eta gero, zuzen joko dugu. 200 bat metro eskasera, eskuinaldean eraikin arrosa koloreko bat ikusiko dugu eta hori Atharratze-Sorholüzeko tren geltoki ohia zela pentsatuko ere, saihetseko borobil batean “Heltü niz” hitz grabatuak irakurtzean! Norbaitek izpiriturik izango zuen geltoki ohi bat horrela deitzeko… Beste berrehun bat metro egin eta gero, gure abiapuntuarekin egingo dugu topo, Iribarne, Constantin eta Xahori agur eta ohoreak zuzentzeko ordua iritsia izango dugularik.