Os dispositivos e plataformas dixitais teñen unha gran presenza entre os mozos. Varios centros educativos están a ampliar a súa dixitalización e nos últimos anos asináronse acordos con xigantes tecnolóxicos. Durante o curso 2023-24, Ikusiker realizou enquisas entre 1.524 alumnos e alumnas de entre 11 e 17 anos de Educación Secundaria do País Vasco, e entre 2.804 estudantes da Universidade do País Vasco (UPV/EHU) e da Universidade Pública de Navarra (UPNA) de entre 18 e 23 anos. Pregúntalles sobre o consumo audiovisual.

En canto aos dispositivos tecnolóxicos a disposición dos mozos, case todos os enquisados dispoñen de teléfono móbil (94,8% na ESO e 99,1% na universidade), os que dispoñen de computador portátil son maioría (80,2% na ESO e 97% na universidade) e máis da metade teñen videoconsolas e tabletas. Miren Ros, promotora do proxecto Bidelagun, explícanos que os dispositivos tecnolóxicos proporciónanselles cando o cerebro novo está “sen desenvolver” e “sen recibir a formación necesaria”, e que nos plans de dixitalización de moitos centros educativos o uso de dispositivos electrónicos foi impulsado “por razóns máis económicas que pedagóxicas”. A pantalla di que deberían entrar na ESO “de forma restrinxida e controlada”.

Segundo Mikel Cerezo, membro do proxecto Orain Prevención, o uso de computadores nos centros educativos debería ser “o que che prepara para a vida” desde o punto de vista académico. Pola súa banda, o profesor de psicoloxía da UPV/EHU Juan Manuel Machimbarrena afirmou que si se utiliza a tecnoloxía dunha maneira “responsable e crítica”, o seu potencial pode ser “transformador en moitos ámbitos”, aínda que con frecuencia os danos son evidentes.

En canto ás redes sociais, Cerdeira dixo que en xeral non se ensina como se xestionan nos centros e que esa aprendizaxe se debe facer non só desde o centro, senón tamén desde casa. Machimbarrena afirmou que o sistema educativo debería incorporar "unha educación dixital sobre a tecnoloxía" para dar a coñecer os riscos e beneficios das redes sociais. Di que os pais deberían aplicar as normas, “promovendo un uso máis responsable que a prohibición”.

A imposibilidade de reducir o uso das redes sociais

O uso das redes sociais é habitual entre os mozos, sobre todo no caso de Instagram e TikTok. Entre os enquisados en Ipar Euskal Herria predomina a porcentaxe de usuarios de Instagram entre 31 e 60 minutos diarios (30,7%), mentres que en Hego Euskal Herria a maioría utilízao máis dunha vez ao día (69,6% na iso e 81,7% na universidade). En canto á rede TikTok, a maioría son os que usan máis dunha vez ao día.

Preguntados sobre si gustaríalles dedicar máis ou menos tempo ás redes, máis da metade dos universitarios responderon que lles gustaría pasar "moito menos tempo" ou "un pouco menos", mentres que a maioría dos da iso non ve motivos para aumentar ou diminuír o tempo.

Rose e Cerdeira coinciden en que a medida que os mozos se achegan á idade, son conscientes da súa dependencia das redes sociais, cunha mentalidade crítica máis elaborada e cunha maior conciencia sobre o seu uso. Con todo, a pesar de ser consciente diso, é "imposible" que se lles escape desta rolda de prensa. “Falan de resignación e persoalmente isto prodúceme unha gran tristeza”, di Rose. Na mesma liña, Cerdeira sinalou que os maiores reflexionaron sobre a súa experiencia e que moitos saben que están a facer un uso "inadecuado", pero que "é moi difícil que se escape dese bulebule".

"Estes smartphones e móbiles intelixentes entraron na nosa vida e viñeron para quedar", di. Cerdeira considera un uso inadecuado cando incide negativamente noutro ámbito da vida. A Machimbarrena, pola súa banda, considera que o seu uso é inadecuado cando “causa danos” ao usuario. Explica que os danos poden ser “intrapersonales” –cando os problemas están relacionados coa perda de control dun mesmo– ou “interpersoais” –cando xorden problemas cos pais ou co profesorado–.

No entanto, Cerdeira sinalou que no uso da tecnoloxía e das redes sociais nos últimos anos notouse un “cambio de tendencia”, xa que menores e adultos son máis conscientes das consecuencias de utilizar estas tecnoloxías sen control.

O papel dos xigantes tecnolóxicos

A educadora social da asociación Orain Prevención subliñou que non hai que esquecer que as tecnoloxías e as redes sociais dependen das “grandes corporacións” e que, aínda que ofrecen recursos de forma gratuíta, o seu obxectivo é obter un beneficio económico. "Hoxe en día regalamos moitos datos aos xigantes tecnolóxicos que os aproveitan para alimentar a súa tecnoloxía", afirmaba Eli Pombo, membro da empresa de comunicacións Iametza, na entrevista que lle fixemos á porta das xornadas Euskarabildua: "Os datos son o ben máis prezado de todos os tempos", engadiu. Cerdeira tamén cre que a información é “o poder máis importante desta época”.

Pombo e Rose falan dos algoritmos que utilizan estas corporacións. Pombo afirma que a través deles buscan “ofrecer contidos ao noso gusto e desexo”, o que nos leva a “unha concepción do mundo cada vez máis reducida” e “non máis diversa”. O membro do proxecto Bidelagun engadiu que os algoritmos están a provocar que “as ideas e intereses dos individuos sexan cada vez máis radicais”.

A creación dunha realidade inexistente

Preguntado pola realidade que reflicten as redes sociais e as novas tecnoloxías, Cerdeira respondeunos que de antemán nos mostran unha realidade “preparada” e “golpeada” cuns obxectivos concretos, que pode pór a unha persoa “en contra da súa realidade”. Di que as redes sociais entran na vida dos adolescentes cando están “nunha situación de vulnerabilidade persoal ou emocional tremenda” e poden condicionar o seu carácter e os seus pensamentos críticos.

Machimbarrena, profesor da UPV/EHU, díxonos que co que se mostra nas redes sociais o usuario debe ser “crítico”, xa que o creador do contido “difunde o que quere mostrar”. Cerdeira considera “moi importante” mirar e cuestionar desde unha perspectiva crítica o que se ve nas redes sociais: “Os nosos adolescentes e fillos deben coñecer o outro rostro do que están a ver e, posteriormente, dispor desa información, sobre todo para tomar decisións que poidan beneficiarlles ou protexerlles”.

Ros e Cerdeira referíronse aos filtros que se utilizan nas redes sociais para remarcar a experiencia. O membro do proxecto Bidelagun fala sobre as ferramentas que embelecen o rostro: “O problema é que un mozo que ve este tipo de imaxes durante cinco ou seis horas ao día, considera esas caras artificiais como naturais, convértense en modelos de beleza no seu inconsciente, e de aí veñen os problemas de dismorfia, os trastornos alimentarios, a influencia negativa na autoestima, e nalgúns casos as ideas de suicidio”.

“Éxito sen esforzo”

Rose resaltou que as mensaxes que dan moitos youtubers e influencers reflicten "un éxito sen esforzo" e difunden "unha falsa idea de felicidade", e Cerdeira afirmou que os mozos comparan "queira ou non" o que ven nas redes sociais coa súa propia vida.

Machimbarrena explícanos que para conseguir a atención do usuario nas redes sociais “priorízanse mecanismos como o scroll continuo –movemento vertical ou horizontal para ver os contidos– e os scroll rápidos”; e Rose engade que “a miúdo non importa” si o que se mostra é verdade ou falso. Cerdeira subliñou o volume de información que ten a sociedade na actualidade: “XIX. No século XX pasamos de ser moi poucas as persoas a ter demasiada información”.

O estudo realizado por Ikusiker demostrou que no novo ecosistema mediático as redes sociais son a fonte de información da maioría dos mozos, por diante das cadeas de televisión convencionais. A maioría dos medios de comunicación tradicionais priorizan contidos que comparten nas redes sociais, pero entre os máis novos, as explicacións de youtubers, instagramers e tiktokers obteñen un dato moi parecido.