Traducido automaticamente do vasco, a tradución pode conter erros. Máis información aquí. Elhuyarren itzultzaile automatikoaren logoa

"Os documentos do libro son as primeiras noticias sobre California e os seus habitantes"

  • Hai catro anos o fiel tradutor sorprendeunos. Para entón xa trouxera ao eúscaro a R.L. Stevenson, John Steinbeck, Patricia Highsmith, William Faulkner… e, por sorpresa, regalounos un gran traballo de ensaio: Euskal Herria de Far West. Agora, pola súa banda, fíxonos un traballo que é a súa continuación, en si mesma a súa primeira parte: Os de California (Pamiela, 2013), tan fermosos, tan elaborados e deliciosos como o anterior.
Asun Garikano. (Arg: Zaldi Ero)
Asun Garikano. (Arg: Zaldi Ero)

Es profesor, tradutor, escritor e ensaísta. Hai catro anos publicaches Euskal Herria de Far West (Pamiela, 2009). Este traballo deulle unha dimensión diferente ao traballo que vostede fixo até entón. Aquela obra fíxoche escritor. O único que fai o actual californiano é confirmalo...

Pero sigo sendo profesora, e tradutora –como en California, no País Vasco de Far West, moitos dos textos son traducións–, e agora, ademais, tamén escribo, si. Con todo, eu vexo estas tres obras moi unidas. Cando fun profesor, a miña área de traballo foi sempre a lingua escrita. Traballei a escritura cos alumnos, cos profesores, que realmente traballei en IRALE, ou a lectura… O meu traballo sempre relacionado coa linguaxe escrita. Por exemplo, á hora de traballar a lectura fixen un gran esforzo en ofrecer aos alumnos textos interesantes, axeitados, etc. Por suposto, os estudantes eran os que noutro tempo puxéranseme diante. Agora, en cambio, teño lectores, pero do mesmo xeito que aos alumnos, tentei presentar textos interesantes e bos nos dous libros, tanto no País Vasco de Far West como no de California neste.

Historias fermosas sempre como destino.

O traballo de selección é moi importante. Os diarios que están na base deste libro son, a miúdo, pesados. Vaise, por exemplo, polo noroeste do Pacífico Ignacio Arteaga, e no seu día a día escribe apuntamentos sobre o mar ou o tempo: a lonxitude á que chegaron, a dirección pola que sopra o vento… Pero chega a unha bahía e achéganse canoas cheas de indios. Cantan os indios, repartindo as plumillas dunha ave morta no aire… Ás veces nun diario de 50 páxinas só unha ou dúas páxinas están interesadas para o lector actual, e a selección das mesmas foi unha parte fundamental do traballo.

Tivo que tentar coselos uns a outros para unir eses textos interesantes. Os de California non son, simplemente, unha boa antoloxía de texto.

Quixen completar a narración, non a antoloxía textual. Se completase a antoloxía textual, non se viu a evolución da Historia. Se os mesmos textos intégranse nunha narración, o resultado é diferente. Na miña opinión, neste caso, era necesario a orde que establece a cronoloxía. Tamén situar os feitos no seu contexto histórico.

“Neste caso”, di. No País Vasco de Far West non?

Quizá non tanto. Porque naquel caso a época éranos máis coñecida, a realidade tamén. Todos coñecemos, máis ou menos, ao pastor vasco daquel afastado Oeste. Neste caso, que sabemos de California do século XVI ou XVII?... Poucas cousas. Era necesario, por tanto, situar os textos no tempo e dar explicacións sobre o contexto dunha ou outra maneira.


Estiveches en Nevada o curso 2007-2008 e recolliches diferentes materiais na época na que estiveches, coa cura do País Vasco no Oeste. En cambio, aquí ensinámosche na época na que traballaches na recompilación de textos de California…

Cando fixen Far West, estaba na CBS de Reno, no Centro de Estudos Vascos. Rexistrei os arquivos e a biblioteca. Cando fun a Reno, acordeime tamén daquel traballo. Tiña intención de facelo. Este segundo traballo ten outra orixe. Fixemos unha estancia en California en 2010, en Stanford, e aínda que non tiña intención de traballar, non tardei en adiviñalo. Dun lado, doutro, aparecían nomes euskaldunes nos recunchos. A verdade é que os primeiros nomes euskaldunes entraron na casa a través da segunda filla. Tiña entón uns nove anos e, cando empezou a ir á escola, trouxo o traballo de casa. Tratábase dunha materia de ciencias sociais, e referíanse á historia de California. Póndose á beira da súa filla, axudándoa nos seus estudos, falaban de persoas ou personaxes históricos que tiveron gran importancia na creación de California. A primeira, Hernán Cortés –e ouvino, claro–, e entre outros, un tal Sebastián Vizcaíno. "Iso ía ser vasco!", díxenme. Ao seu lado, aparecía Fermín Lasuen. “Mira outro!”. A miña filla quixo corrixirme: “Non é Lasuen, é Lausen. Así nolo di o profesor”. Eu digo que non, que el necesitaba un vasco. Era Lasuen, e non Lausen, aínda que os profesores da nosa filla pronunciárono así. Empecei a buscar eses nomes.

Como enfocou a súa curiosidade?

Empecei a ler libros de historia, e pronto me dei conta de que había moitos nomes euskaldunes. Pila! Gobernadores e outros. Arrillaga, Borika, Oñate, Anza… E empeceime a escribir sobre eles. Con todo, non quería basearme na historiografía, quería documentos orixinais, si era posible, e púxenme a buscar. Tamén foi guapa. De feito, a administración colonial había ordenado aos primeiros exploradores e navegantes que desen a coñecer con exactitude todo o que vían, informes e outros detalles. Pronto lin os diarios de Sebastián Vizcaíno, de Juan Bautista Anza, de José Joaquín Arrillaga… Entón empecei a dicirme que alí había unha realidade que a nós éranos totalmente descoñecida. Cando empecei a buscar documentos, pareceume que estaba a facer arqueoloxía: o traballo de traer á superficie a realidade que estaba oculta. Outras veces, non como arqueólogo, tiven que facer de detective. “Onde pode estar o diario escrito polo frade biscaíño José María Zalvidea?”, eu, que nas obras do historiador Hubert Howe Bancroft facíase referencia a el. “Onde está o día a día?”. Escribe a Santa Bárbara, ao arquivo das misións franciscanas, e alí, non. “É posible que estea neste lugar”. E ao carón, a outro… O orixinal do día a día de Zalvidea, por exemplo, atopeino en Berkeley, na biblioteca Bancroft. Tamén se atopa o día a día da expedición de Arrillaga á terra dos yums de Colorado. O meu traballo foi atopar orixinais no esforzo. Nalgúns casos, só atopei o texto en inglés, pero a maioría das veces conseguín chegar ao documento orixinal.

E unha vez obtidos os orixinais?

Pois leo con paciencia. E de pasaxes, sen textos pintorescos, escolle os textos máis importantes, que poderían ser os máis significativos, no fío da narración principal. Mentres estaba en California, obtiven varios documentos. Despois da miña estancia aquí exerciteime no camiño do arquivo. Aprendín moito no camiño! Arquivo Xeral de Indias, situado en Sevilla (España). Material on-line! Pode vostede estar en Zalduondo e, ao mesmo tempo, ler en directo a carta escrita polo frade vasco no século XVII!... Aos poucos fun completando o cadro de California.

“Aos poucos”…

O que máis me custou é unir os textos. Eu quería que o lector lese este libro como unha narración. Para iso tiña que facer lazos, dunha parte a outra, sen dar un salto. Esta narratividad foi a máis difícil. Por outra banda, sempre busquei a legibilidad. Creo que o tema é interesante para o vasco, que os vascos que participaron na exploración e colonización de California teñen que estar na nosa memoria histórica. Por tanto, a miña obrigación é presentalo de forma atractiva. Fixen un gran esforzo niso, na narrativa, en facer un texto claro e que se lea ben. Creo que tiña unha obrigación, e iso non salgue por si só, nin no primeiro, nin no segundo, nin no terceiro. A reescritura é un traballo continuo, longo.

A maioría dos textos trouxéchesnolos ao eúscaro. Algúns, deixalos en castelán vello. Cal foi o teu criterio?

Ás veces pareceume que algunhas pasaxes, como algunhas pasaxes das cartas do franciscano Fermín Lasuen, estaban marabillosos. As traducións que eu puidese facer non servían para nada, estaban tan ben escritas! O contrario: traducíndoos ao idioma estándar actual, converteríaos en vulgares. A maioría dos textos tróuxenos ao eúscaro, si, pero ás veces pareceume que a lingua en si, ese castelán da época, levaba a marca do tempo, axudaba a situar os feitos, e pareceume oportuno deixar eses textos tal e como están.

Xa o dixemos fai un momento, Far West... primeiro, logo California, pero esta segunda veu de improviso.

Far West… cando estaba a escribir eu non sabía nada, que escribiría isto. Para min, a historia do descubrimento de California foi un descubrimento! Eu coñecía máis ou menos a realidade do Afastado Oeste. O de California, en cambio, pasoume algo novo: non esperaba que na creación de California fosen tantos os vascos os que puidesen participar e, ademais, ter ese protagonismo.
Cando estabas en Stanford hai tres anos, que sabías dos vascos que estiveron en California?
Non tiña máis nada que noticias do día. O libro, nese sentido, sucedeume un proceso de aprendizaxe.

Son traballos tremendos, fornidos, ben cargados. Grandes empresas, quero dicir…

Creo que as fago porque son inconsciente. Cando empezo a traballar non me dou conta de onde estou a meter. Se o soubese, non sei si poríame en camiño neste tipo de traballo. Nos últimos catro anos apenas fixen outra cousa. Son profesor, a xornada completa, e non tiven liberacións para realizar este traballo… Pero lle interesa, interésalle, espértalle curiosidade e continúa. Un dato lévache a outro, outros, están relacionados… e así.

Dis que es inconsciente, pero non se que queres dicir: inconsciente ou insomne? Porque vostede é un insomne…

Si, ja, ja, ja… Ambos os inconscientes e insomne. Iso tamén me pon a traballar. Con todo, sinto feliz mentres o fago. Acabouse, se non!

Lendo aos californianos, non só podémonos dar conta da historia de Euskal Herria, senón tamén de California…

Así é. O título tamén querería facer ese xogo. De quen é o libro? Sobre os vascos de California, si, pero tamén sobre os orixinarios de California. Ao comezo do libro, California é un oco nos mapas da época e nos mapas da época posterior. No libro vemos como se perfilan e perfilan os mapas de California desde os ollos dos vascos que foron alí. Por exemplo, a través deses exploradores, frades, navegantes vascos, podemos ver o que era California. Os californianos son, por tanto, vascos, pero tamén os seus primeiros habitantes. Creo que o material que utilicei é de gran interese, xa que son as primeiras noticias sobre California e os seus habitantes. Non hai nada antes destes escritos. O antropólogo e o resto, cando queren coñecer aquela primeira California, teñen que recorrer inevitablemente aos documentos que eu utilicei. Son testemuños da primeira relación entre europeos e indios. A partir de mediados do século XIX, os documentos son moito máis numerosos, incluso os que achegan unha visión dos indios. Pero para entón moitas das nacións indíxenas que se mencionan neste libro xa desapareceran e a vida dos que sobreviviron estaba contaminada.

Kalifornia Euskal Herria
Joseba Sarrionandiaren hitzak, Kaliforniakoak liburuaren atarikoan

“Asun Garikanok xehetasunez kontatuko du liburu honetan euskaldunek penintsula hura eta handik gorako dena kristautzen, espainiartzen eta kolonizatzen egin zuten ahalegina. Monarkia espainola, indioen kontra, Kaliforniako itsasertza menperatzen ahalegindu zen hiru mendez. Haustura geologikoen moduko borrokak heldu ziren gero: Mexikoko independentzia gerrarekin, 1810-1820, Kalifornia Mexiko bihurtu zen, eta Mexikoren eta Estatu Batuen arteko gerrarekin, 1846-1848, gehiena Estatu Batuen barrutira pasatu zen (…) Liburu honek Far Westeko Euskal Herrira eramango gaituela barrundatzen dut, honen amaierako puntuak hura berrirakurtzea eskatuko baitu. Bi liburuek erakusten dute gizajendearen historia zer gogorra eta arraroa izan den (…) Kalifornia Euskal Herriaren probintzia bat dela erakusten da Asunen bi liburu hauetan, eta onartu beharrekoa da, are gehiago kontuan hartzen badugu Euskal Herria Estatu Batuen partea dela aspalditik”.

Zalvidearen espedizioa, 1806

“Ibilaldia hastean oso bide txarreko paraje bat igo behar izan genuen: gero ordoki batzuetara atera ginen, eta handik bi legoara Talihuilimit rancheria aurkitu genuen. Hiru andre adineko bataiatu nituen han: lehenengoa hirurogei urtekoa, hanka batetik ezinduta zegoena; Maria Magdalena jarri nion izena: andre honek seme bat du Santa Inesen: bigarrenak 65en bat urte izango ditu, eta gerrian hartz batek hozka eginda dago: Maria Marta jarri nion izena. Seme kristau bat dauka La Purisiman: bataiatu nuen hirugarrenak ehun urtetik gora izango zituen eta Maria Francisca jarri nion izena (…) Aipatutako ranchitoan bost andre zahar eta agure bat bataiatu nituen: lehenengo andreari Maria Lucia jarri nion izena; bigarrenari, Lucia Maria; hirugarrenari Maria Dominga; laugarrenari, Dominga Maria; bosgarrenari, Fernanda, eta agureari Fernando”.


Últimas
ANALISIA
Aznarrek lagundu diola Aitor Estebani?

Aitor Esteban izango da EAJko EBBko hurrengo lehendakaria eta jeltzaleek salduko dute horrela, zuzendaritza berrituta, buruzagitza berria prest dagoela alderdiaren berrikuntza prozesuarekin jarraitzeko.


Agresión contra os perfís lingüísticos dos policías locais en Donostia, Astigarraga e Usurbil
O Concello de Donostia-San Sebastián interpuxo un recurso en setembro de 2024, despois de que en xaneiro dese mesmo ano os xuíces anulasen o perfil lingüístico B2. O Tribunal Superior de Xustiza do País Vasco non tramitará o recurso ao considerar que "non existe interese... [+]

Ikamak denuncia ao profesor do Campus de Álava da UPV/EHU que difunde "mensaxes fascistas"
O grupo de estudantes Ikama denunciou que un profesor da Facultade de Farmacia da UPV/EHU difunde "mensaxes fascistas" nas redes sociais. O pasado mes de setembro, a UPV/EHU expulsou a un profesor do Campus de Leioa polas súas mensaxes nas redes sociais.

230 músicos expresan o seu apoio a Raimundo o Cástor e reivindican que é lexítimo criticar o poder a través da música
Belako, Chill Mafia, Eñaut Elorrieta, Fermin Muguruza, Ibil Bedi, J Martina, ØDEI, Olaia Inziarte, Nøgen e Tatxers son algúns dos asinantes que subscribiron o acordo. A lista completa dos 237 músicos que se sumaron á lista definitiva.

'Si fósemos sombras'
Aquí amente

Grupo Itzal(iko)
bagina: Flores de Barro.
Actores: Os comentaristas serán Araitz Katarain, Janire Arrizabalaga e Izaro Bilbao.
Dirección: IRAITZ Lizarraga.
Cando: 2 de febreiro.
Onde: Salón Sutegi de... [+]






Ataques fascistas no Baixo Bidasoa e o Devir Europeo
Os ataques fascistas, xenófobos ou homófobos son cada vez máis frecuentes en Euskal Herria, e a preocupación difundiuse dun lado a outro. O Baixo Bidasoa é un dos territorios que sofre este tipo de ataques, e aí, en concreto, a maioría dos ataques e accións corresponden... [+]

A Universidade de Los Ángeles pon a disposición vídeos inéditos da guerra do 36
Pódense ver imaxes doutros municipios de Donostia-San Sebastián e Gipuzkoa na páxina web da universidade.

2025-02-07 | Aiaraldea
Entregan ao Goberno Municipal de Amurrio as adhesións de 1.700 veciños e axentes á continuación da subvención de Aiaraldea
Traballadores e socios do Medio de Comunicación acudiron hai unha semana ao pleno do Concello de Amurrio para denunciar que a subvención foi borrada por segundo ano consecutivo. O alcalde Txerra Molinuevo non respondeu.

Presentan unha proposición de lei para a supresión de elementos de simboloxía fascista e a creación dun centro de interpretación do Monumento aos Caídos
O PSN, que se presentou hoxe coa firma dos grupos parlamentarios de EH Bildu e Geroa Bai, contará co apoio da coalición.

2025-02-07 | Gedar
Os alumnos conseguen que o profesor agresor do colexio Eunate da Txantrea márchese
Segundo explicou a IA da Comarca de Pamplona/Iruña, este profesor sexualizó aos alumnos e xustificou as violacións. O pasado venres realizaron unha sentada e puxeron en marcha unha recollida de firmas para botar ao profesor.

2025-02-07 | Uriola.eus
Dous homes denuncian unha agresión homofóbica en Bilbao
Un grupo de entre catro e cinco persoas insultoulles homófobamente e golpeoulles.

2025-02-07 | Euskal Irratiak
Ximun Fuchs
"Os insultos vascos sonnos inhumanos, para que non sexamos inválidos emocionais"
A empresa Le Tampographe Sardon puxo á venda un precinto de 24 ultraxes. Dispoñible na Rede. O actor Ximun Fuchs foi o encargado de realizar a selección, xa que os insultos son "unha ferramenta de traballo".

Ferramentas para coidar a saúde mental no activismo
Algúns activistas crearon unha guía para recoller as inquietudes dos activistas e traballalas de forma colectiva. Entre outras cousas, trataron temas como a tensión, o medo, a frustración ou o cansazo.

Eguneraketa berriak daude