Comentaches a dor ao presentar Twist, que a agulla do compás picaba a década de 1980 e de aí comezaba o debuxo. Vostede fixo un esforzo especial para situar ao lector naquela época. Esixiulle moito traballo de documentación?

Pediume máis exercicio de introspección sentimental, de recordo. Vendo películas romanesas como Catro meses, tres semanas e dous días, por exemplo, e vendo o Bucarest desa película, acordábame de Lasarte da miña infancia. Esa escuridade e… as cousas eran diferentes, máis uniformadas. Aquela verniz de Ceaucescu lembrábame os comezos dos anos 80. Aí hai dous motores: Que recordo eu desde os anos 80, de maneira impresionista? Tiña seis anos en 1980 e dediqueime moito a iso. E a outra é a Wikipedización das novelas, que hoxe en día é moi fácil, ver o que pasou en 1983. Pero pasei ese lado documental polo filtro sentimental, as cousas que elixín son bastante subxectivas, próximas aos meus recordos, aínda que sexan dun neno.

A historia xoga entre a realidade e a ficción. Os personaxes son de ficción, pero os ecos que trae son moi reais.

Ao principio tiven dúbidas. É dicir, aí hai dúas opcións lexítimas: unha é a que fixo Javier Cercas en Anatomía dun instanten [o libro narra o intento de golpe de estado do 23 de febreiro de 1981 no Estado español], a investidura xornalística, despois de facer unha chea de entrevistas, dalgunha maneira, o ritmo da ficción; ou a que fixo Truman Capot en Sangue Xeado –logo hai dúbidas– no exercicio.

E a outra opción, e eu pertenzo a ese territorio, é a ficción. Nesa ficción pos feitos reais nun espello deformante que dominas. Ese é o mecanismo que fai funcionar a novela: hai unha realidade, pero está reflectida en personaxes ficticios. Isto xera mutación, porque sendo personaxes de ficción, son personaxes que teñen unha gran dose de realidade. E iso permíteche a flexibilidade e a capacidade de ser crúa da ficción, pero tamén a responsabilidade e a empatía con personaxes non ficticios.

Non tratas a estes personaxes da mesma maneira, sabendo que son creados a través do reflexo da realidade. Esa é a miña aposta, pero logo, é verdade, que algúns din que esa historia é máis distorsionada para a xente que a ten moi presente; quizá as xeracións máis novas len esta novela máis facilmente como ficción, esa presenza, moitos datos… Unha certa implosión no interior da ficción débese a que están moi preto da realidade.

O libro publicouse no momento histórico no que algúns políticos comezan a interesarse pola literatura; empezan a falar do “relato”…

Por suposto, foi unha casualidade, cando empecei a escribir a novela non sabía cando a ía a terminar; pero é certo que se uniu a un momento moi especial. Cando os políticos falan, falan dun relato epifánico, coma se un só relato puidese satisfacer todas as partes e facer unha especie de xustiza poética, e iso é imposible. Eu creo que hai que facer unha colección de relatos, un relato nunca será imparcial. Dise moitas veces: “Eu trato de mencionar nun libro ás vítimas dun lado e ás de outro”. Pois eu non o vexo tan claro, pode facelo si é vostede Dostoievski, pero creo que é moito máis sinxelo compilar unha colección de relatos. E niso, isto é un, moi pequeno. Vexo o perigo de atopar tal equilibrio en todos os libros, a neutralidade, que se atopa no marco do politicamente correcto, e eu creo que non é nada atractivo.

A literatura non debe ser politicamente correcta.

Efectivamente, non ten que ser nin literatura nin política. Ao ler os xornais da década de 1980 dásche conta de que nalgúns temas, aínda que o momento era moito máis cru, o touro chegaba polos cornos. Hoxe en día, en cambio, hai moitos máis tabús e estamos en constante zigzag.

Por exemplo, o personaxe do avogado no libro: aí están as doutrinas que se foron abandonando. Non me acordo de nada, pero como aprendín dereito, o cambio que houbo no pago dos rescates é interesante, como para facer unha tese. Fai 30 anos dicíase publicamente que si mediante un mecanismo de chantaxe pedíase diñeiro a cambio da vida dunha persoa, había que pagalo. Esa era a tese principal, moi pouca xente facíalle fronte. A iso déuselle por completo a volta, até dicir que “a un Estado, ese ente abstracto, non se lle pode chantajear”. Desde o punto de vista dos dereitos humanos, iso é unha aberración, pero tragouse, hase interiorizado e vendeuse, e converteuse nunha contradocidad. Para min é un tema moi serio que discutir.

De todos os xeitos, non só trátase de feitos concretos dun momento determinado, senón que tamén en contextos moi diferentes pódense situar moitos dos temas que tocaches.

Con este tipo de temas córrese o risco de facer unha novela de tese; e a realidade non é así, é moito máis porosa. Falamos de política e parece que é algo moi ríxido, cada un no seu bando… e non é así, hai familias, pero nas familias hai discrepancias, a xente namórase ideológicamente da xente que está no outro extremo… Nese bosque gustábame perderme, esas contradicións. Creo que nesa porosidad non se nota e, volvendo ao tema do relato, creo que hai que contar tamén de aí, que será moito máis comprensible. Para iso, creo que a literatura é mellor que a crónica.

Tamén hai un punto de vista humanista, por encima do conflito e da crueza, as persoas prevalecen.

Sempre pensei que as decisións políticas ou ideolóxicas da xente, os últimos empuxóns que che levan a verche nun momento estremecedor… Estou convencido de que non son case nunca só consecuencia dunha reflexión ideolóxica. Nin sobre todo. Son o resultado de moitas condicións e si empezamos a cuantificar un a un –o que é imposible por outra banda- esa parte da razón non sería tan pesada.

Unha historia chea de impostores, empezando polo protagonista. Diego Lazkano non é un heroe, pero tampouco é un anti-heroe. Onde a colocas?

Atráeme moito o tema dos impostores. Un sabe até que punto é unha farsa, todos somos en certa medida. Diría que esa impostación, o tema do dobre e da construción da personalidade, é diferente da historia que nos contamos a nós mesmos. Ao longo da vida imos completando o noso relato, ao final cremos, pero aí facemos unha impostación. Seguramente para vivir é necesaria a impostación. Na novela tentei reflectir iso tamén en pequenos detalles, por exemplo, cando entregan as armas aos sicarios portugueses, a Beretta e a Benelli quérenlles dunhas marcas, e din que si non lles dan esas cousas, non van traballar. Hai un xogo constante entre un mesmo e o reflexo dun mesmo. Diego Lazkano, ao final, é un farsante, pero na súa miseria é un personaxe que pode amar ao lector; e iso é o que quizá busquei, tratar de dar a medida humana da impostación.

Twist tamén ten un aire policíaco e ao lelo acordeime do que mencionaches en Maldetan sagarrak: Ao empezar a facer novelas policíacas en Euskal Herria, o problema era a falta de convencións, de palabras para evocar algúns ambientes. E a parte que ten unha tinguidura negra situáchela fóra do ambiente vasco…

Poida que non sexa algo consciente, pero é posible. O ambiente policíaco que aquí aparece, relacionado coa guerra sucia, moi español dá.Pasaia no caso dos blues eran ertzainas, era difícil avanzar niso...

Quizá porque esas convencións non se crean só na literatura? Na última película de Enrique Urbizu, Non haberá paz para os malvados, utiliza a trama dos atentados do 11-M e a súa repercusión na prensa sérvelle de ficción.

A cuestión é que se nos esixe un excesivo apego á realidade. Por exemplo, Urbizu fai moi ben a película, colle o que lle interesa da realidade, pero a ficción ten moito máis peso e é unha película que se vai tragando moi ben. Ouvín dicir a algúns que esa película non aborda a realidade. Bo, pero estamos a facer unha película! Aquí parece que hai un exceso de esixencia respecto da ficción, para que respecte as regras da realidade. Eu creo que iso é un erro e fomos demasiado mesquiños cos creadores, e por iso esas convencións non se crearon ou non se materializaron, porque aínda que tentamos crear quedáronse á marxe. A fraxilidade das convencións alimentouse mutuamente: non cremos, non nos atrevemos…

E, volvendo ao de levar a parte policial ao exterior, xunto co afán humanista hai outra: mostrar feitos moi concretos, pasados preto de casa, que ten os seus sutís capilarizaciones, que che une con algúns países, cun continente, con Portugal, Italia, Francia, Alemaña… con Europa.

O personaxe de Fontecha, delegado do Goberno, é interesante polo papel que desempeña na novela. Podía ser un personaxe desapiadado, un clásico “malvado”. Pero tamén lle deu fraxilidade.

Trátase dun personaxe que non tivo moito éxito, que se fixo antipático a moita xente e que nun momento dado tamén se puido eliminar. E isto tamén é un impostor, quere ser algo máis, en familia, coa muller, en política… Está incómodo, as circunstancias obrigáronlle a facer unhas cousas e tentei explicalo tamén, que cada un é prisioneiro das súas circunstancias. Noutro nivel é algo que nos pasa a todos. Logo, é moi especial o que a xente ve detrás dese personaxe; e eu tiven detrás de todos os personaxes a dous ou tres persoas reais, neste caso políticos vascos socialistas. O de ficción é un mutante feito con eles, e é curioso como algúns se aferran a un que tiña na cabeza, outros a un que non tiña na cabeza… Iso paréceme moi poderoso, como esa ficción xera nas mentes da xente tan diferentes resonancias.

“Pódese sublimar a tortura coa arte?” é unha das grandes preguntas que a novela expón nun momento. Tamén podemos preguntarlle a Twist: é posible facelo?

Non, seguramente non é posible. Pero pódese converter nun conto. Non é unha “redención” nin é unha “sublimación”, son palabras que utilizan os artistas, pero o incontable pódese contar a través da arte. Para que serve contar? Para ser ouvido. E dígoo nun ton moi pequeno. É pouco… Eu creo que é moito.

O discurso político destes últimos anos lévache a pensar que a arte é un luxo superficial, iso fíxonos crer. E eu creo que é imprescindible. “Non tocaremos a saúde nin a educación” dise. Por que ninguén se atreve a dicilo? “Non tocaremos a saúde, nin a educación, nin a cultura, son os alicerces do Estado do benestar”. Ademais conseguiron que teñamos a síndrome dos subvencionados, con todo, a un enxeñeiro non lle ocorre nunca. E el está máis subvencionado que nunca. Aí temos un problema, porque logo, cando lles convén, faise unha reivindicación intermitente da cultura. Agora si, agora non, agora si… Neste caso gústanme as luces fixas: si ou non.

Que é o Twist na túa ruta? Teño a impresión de que, incluso escribindo todo o que escribiches, dalgunha maneira pedíaseche unha “novela de novela”.

Esta demanda non é nada posmoderna, pero si.

Por que ocorre isto? E, de paso, onde che ves neste momento: novelista, contista, poeta?

Poeta non.

Non escribirás poesía?

Escribo, pero moi pouco. “Poeta” sempre foi unha palabra que me fixo sentirme incómodo. É certo que o meu primeiro libro foi un libro de poemas, pero foi casualidade que fose un libro de contos máis natural. Considérome un narrador, un narrador de historias. É certo que a vantaxe ou o encanto dunha novela longa, ou algo magnético, é que agora o vexo mellor. Teño unha especie de Síndrome de Estocolmo con este tipo de novela, até agora non me vía como escritor, sempre me pareceu que as cousas se alargan demasiado. Pero agora comprendo que ten unha forza tenebrosa, un buraco negro, magnético, que atrae. Pero non creo… As historias que eu teño agora na cabeza non son así. Esta historia ten os seus partes e iso igual non é casualidade, pode ser debido á miña escritura ou aos límites da miña capacidade.

Foi algo que me sorprende. Asómbrame que o mundo académico fágao, pero o comprendo, porque á fin e ao cabo o mundo académico é un dinosauro. Pero á hora de analizar unha literatura, ou de facer crónicas polos xornalistas… chámame a atención non prestar máis atención ao que hai nas beiras. E o que hai nas beiras nunca é unha novela de 400 páxinas.

As explicacións que lle atopei son dúas: unha é a condición conservadora dos seres humanos. Foi revelador cando me dixeron “eu quero grandes novelas para que duren”; familiariceime con este personaxe, gústame ou me odia pero atráeme, quero seguir con el. E un conto curto, aínda que quizá sexa máis axeitado para a vida moderna, pídeche un gran exercicio mental, volver empezar de cero, onde estou?, outro ambiente… A outra razón, estou convencido de que é un mercado: por que un fotógrafo vende grandes fotos? Porque quere grandes galeristas. E aos novelistas non nos venderon que temos que escribir novelas longas porque lles convén?