O pasado mes de xuño, baixo o noso nome, Eusko Ikaskuntza Diversidade e convivencia en Navarra. Publicou un libro titulado O eúscaro e as identidades nacionais (pódese descargar na súa páxina web). Nesta investigación deféndese a existencia en Navarra dunha forte competencia nacional subxacente entre os nacionalismos vascos e españois, que se manifesta especialmente en torno ao eúscaro. E como se podía prever, a maior parte das reaccións producidas polo noso traballo centráronse neste tema conflitivo, pero en direccións absolutamente contraditorias. Gustaríanos facer algunhas puntualizacións.

A investigación que elaboramos durante catro anos baséase fundamentalmente nas opinións e actitudes que recollemos en Navarra en diversos sectores de moi diferentes características (xeográficas, intergeneracionales, políticas e ideolóxicas). Na medida do posible, o noso traballo consistiu en recompilar e analizar o sentimento da cidadanía navarra, o que tratamos de contrastar en todo momento con expertos do mundo asociativo e académico de Navarra. En total, máis de duascentas persoas participaron no noso proceso. Damos especial importancia a iso, xa que consideramos que a mostra foi completa. Gran parte do que se di é simplemente a opinión de moitos homes e mulleres de Navarra, ás veces cuantificada con datos estadísticos.

Estas opinións reflicten perfectamente a inquietude da cidadanía navarra en xeral ante unha contorna política tan hostil e polarizado. Do mesmo xeito, e paradoxalmente, en máis dunha ocasión son estas persoas as que negan que poden estar doídas á outra parte. A análise e implicacións deste malestar guiaron o noso estudo, centrándose en dous aspectos: ideolóxico e político.

Desde o punto de vista ideolóxico, queremos destacar a extensión da negación recíproca da verdadeira navarridad. O nacionalismo español considera que as posicións nacionalistas responden unicamente ao impulso interno de Euskal Herria, mentres que o nacionalismo vasco considera que o navarrismo rexionalista ou constitucionalista responde unicamente ao impulso español. É dicir, unha parte cre que a outra é vasca na esencia, mentres que a outra é española na esencia. Se deslegitiman mutuamente. Onde está a navarra?

Como dicimos, non parece que se poida falar dunha soa identidade en Navarra. Hai un forte sentimento navarro, iso si –a xente sente orgullosa de ser navarro–, pero case sempre vinculado a España e ao País Vasco. Os obstáculos á convivencia democrática son claros: ambas as ideoloxías e sentimentos son lexítimos en democracia, pero como discutir sobre Navarra si cremos que a outra parte non é realmente navarra?

No político, agora, a falta de interese dos partidos políticos por saír do seu ámbito relativo de comodidade e cuestionar a adhesión dos seus seguidores tamén ten as súas propias implicacións, convertendo ao eúscaro nun dos principais instrumentos de confrontación social e política de Navarra. O nacionalismo vasco defende o eúscaro porque está na esencia da súa ideoloxía, e cre que a difusión do eúscaro vai supor un beneficio lóxico electoral. O nacionalismo español, en cambio, trata de limitar a protección que dá ao eúscaro, porque non é esencial na súa ideoloxía (é castelán), e pensa que co eúscaro aumentará o voto abertzale. No noso estudo tentamos demostrar que non existe unha relación causal entre o eúscaro e o voto político, e cremos que a clarificación deste punto pode relativizar dalgunha maneira o debate político en torno ao eúscaro. Sen dúbida, a súa consecución sería beneficiosa tanto para o eúscaro como para a construción dun ambiente social de respecto máis axeitado.

Non quixemos asumir o papel de xuíces, nin cremos que o labor de Eusko Ikaskuntza sexa esa. O noso labor consistiu, por unha banda, en recoller as opinións da cidadanía navarra e, doutra banda, en chamar a atención sobre as implicacións ou consecuencias que determinadas propostas ou actitudes poden ter tanto na política como na administración. Non nos corresponde establecer as políticas a seguir, evidentemente, pero temos que explicar que en democracia é imprescindible vincular a procura da igualdade co respecto á diversidade. A partir de aí, podemos advertir, por exemplo, das incongruencias existentes ao redor da oficialidade do eúscaro, desde o criterio de igualdade, ou que a transcendencia que os nacionalismos españois e vascos outorgan á lingua lévanos a un camiño cego, ou que, como digo, o aumento do coñecemento do eúscaro non leva aparellada a expansión do nacionalismo vasco.

Necesítase unha reflexión racional e menos visceral. Parécenos necesario que todas estas ideas póidanse enfrontar nun ambiente máis tranquilo, e só iso pode lograrse cun mínimo de confianza, tanto nas relacións entre os cidadáns como entre os cidadáns e a Administración. E así o cremos porque a maioría dos navarros que ouvimos dixéronnolo. En definitiva, este estudo de Eusko Ikaskuntza pretende ser un intento de contribuír ao fortalecemento da cultura democrática na sociedade navarra.

Txoli Mateos, Amaia Nausia e Julen Zabalo

Membros do Grupo Promotor do proxecto "Xestión democrática da diversidade en Navarra: convivencia" de Eusko Ikaskuntza