Elixabete Garmendia, xogando a facer programas de radio cando era pequena, descubriu que iso chamábase xornalismo e que quería ser un medio de vida. Tras ir a Pamplona e cursar estudos de xornalismo, traballou en diversos medios de comunicación de Euskal Herria: Zeruko Argian (actualmente Argia) e EITB. Unha mañá de verán reunímonos no salón da súa casa de Donostia e achegámonos até a hora para comer, entre infusións e cafés, rodeados dos seus libros favoritos e con moito humor. Entre outras cousas, falamos dos referentes que tivemos, das oportunidades que creou escribir en eúscaro, dos retos que nos expuxo e do xornalismo vasco.

En varias entrevistas dixeches que de pequeno facías programas de radio lendo xornais. Cales foron os teus referentes?

Non había televisión na nosa casa. Os meus principais modelos de xogo eran os informativos de Radio Nacional de España –partes, nomes da época da guerra– e os discos de Segura Irratia. Pero tamén tiña outros referentes: Radio Paris, Radio Pirenaica e Radio Euskadi, que se dedicaba ao exilio venezolano, ouvíanse na nosa casa, de noite, clandestinamente, e iso tiña o seu encanto. Na prensa seguía aos autores dA Voz de España e O Diario Vasco. Gustábanme os artigos de José de Arteche e de Antonio Valverde, porque falaban de temas de aquí, da identidade vasca. Neses xornais, totalmente españois e estranxeiros, atópasche cunha conexión a ser vasco. Entre as mulleres había dúas: Marichu Maior Lizarbe, primeira muller xornalista titulada en Gipuzkoa, e Cecilia G. de Guilarte. Máis tarde decateime da traxectoria de Guilarte: era de esquerdas, despois da guerra exiliar a México, tamén cultivou literatura… Unha muller moi interesante. Xogando deime conta de que os programas de radio que eu facía eran xornalismo, bo, o que entón chamabamos xornalismo. Tiven moi claro que aos 6, 7, 8 anos como moito, quería ser xornalista. Se non estudase xornalismo non me sentiu con forzas suficientes para ser xornalista.

Traballaches durante moitos anos no Ceo Claro. A partir de 1977 creáronse os medios bilingües Deia e Egin e moitos colaboradores de Zeruko Argia acudiron á cita. En máis dunha ocasión ouvímosche dicir que para ti era moi importante manter un xornalismo integramente en eúscaro. Por que?

Non sei si aínda coñeciamos o concepto de diglosia, pero desde o principio estaba claro que neses dous xornais —Deian e Egin—, a pesar de ser bilingües, predominaba o castelán e o eúscaro era escravo. Martin Ugalde convidoume a acudir a Deia e agradecinllo, pero me neguei. Viamos que o xornalismo en eúscaro necesitaba un espazo propio si desenvolvíase; o o noso non era unha análise científica, pero o instinto dicíanolo e comprobámolo máis adiante. Eu sempre escribín en eúscaro, na nosa casa o idioma orixinal era o eúscaro, dicíase “en castelán nin de broma”, pero logo tíñase que facer en castelán, na escola todo era en castelán.

Que camiños abriuche escribir en eúscaro e que obstáculos atopaches no camiño?

Nunca o sentín como unha perda; ao contrario, vivino —e vivino— como unha oportunidade e un reto para traballar e desenvolver o xornalismo en eúscaro. Iso si, sufrín unha situación diglósica en Euskal Telebista: tanto cando falei en euskera —como no programa Gertu—, como cando traballei en ambos os idiomas, nos informativos. Sempre as sesións en castelán tiñan prioridade e máis recursos. E agora, como espectador, fago a mesma valoración, desgraciadamente. Recordo, por exemplo, o atentado das Torres Xemelgas. Era mediodía e un compañeiro avisounos: “Pasou algo terrible en Nova York!”. A partir de aí, en EITB2 puxéronse de inmediato o equipo e os medios para tratar esta noticia, e a continuación empezáronse a emitir sobre a mesma. Á hora da retransmisión de ETB1. Nestes casos obsérvase e soporta claramente a situación diglósica: quen ten importancia e cal é totalmente secundaria.

“Nunca o sentín como unha perda; ao contrario, vivino —e vivino— como unha oportunidade e un reto para traballar e desenvolver o xornalismo en eúscaro. Iso si, sufrín unha situación diglósica en Euskal Telebista: tanto cando falei en euskera —como no programa Gertu—, como cando traballei en ambos os idiomas, nos informativos”

 

Despois de que na década de 1970 a súa compañeira Pilar Iparragirre escribise unha reportaxe sobre a sexualidade feminina, Argia perdeu os socios. Como viviches iso?

Pilar Iparragirre realizou unha reportaxe sobre o informe ‘Hite’ que se acababa de publicar entón. O informe de Shere Hitek sobre a sexualidade da muller foi moi popular naquela época. Caeunos encima un ballón por esa reportaxe, e perdemos moitos subscritores. Pero esta tendencia, que xa viña de antes, continuou despois: os subscritores tradicionais, por non dicir cábalas, abandonaron Zeruko Argia pola liña progresista que tomou a revista. Isto coincidiu coa creación de Deia e Egin, moitos desas reviravoltas tradicionais que foron a Deia. A sexualidade en si mesma era tabú, e máis se se relacionaba co eúscaro. O eúscaro era puro, puro. As cousas sobre a sexualidade non podían expresarse nin publicarse, e moito menos en eúscaro. Esta terrible represión sobre a sexualidade estaba relacionada con esa posible pureza do eúscaro. Desde o punto de vista dos tradicionais, o eúscaro e o mundo vasco debían ser celestes: católicos apostólicos, chinchos, submisos… e nós, desde o ceo, só tiñamos nome. Protestaban sobre todo por cuestións de sexualidade, porque as cousas sexuais en eúscaro non se podían mencionar, porque a lingua se estaba ensuciando. Apostaría a que máis dun deles revisaría revistas pornográficas… en castelán ou en francés, por suposto. O que fai gardar o noso doce, limpo, santo euskera é reducilo e empobrecerlo por completo, non lle permite desenvolvelo, non lle permite chegar a todo o mundo, condénanlle a traballar cunha ferramenta absolutamente obtusa, unha ferramenta que non funciona.

“Pilar Iparragirre realizou unha reportaxe sobre o informe ‘Hite’. O informe de Shere Hitek sobre a sexualidade da muller foi moi popular naquela época. Caeunos encima un ballón por esa reportaxe e perdemos moitos subscritores”

 

No documental “100 anos de cordada” os traballadores de Argia explicaron que a elección da oferta de contidos gratuítos deulles unha gran referencialidad. O equipo de Pikara Magazine tamén apostou por esta opción. Que opina das formas de ofrecer os contidos?

Eu penso que hai que cobrar o traballo realizado, pero hai moitas maneiras de conseguilo. Os de Argia de hoxe non sei onde teñen a máquina de facer milagres, pero lles funciona. Eu marcheime de Argia a finais de 1980, cando deixamos de cobrar o soldo, porque necesitaba o meu medio de vida para ser independente. A revista, que cumpre agora 104 anos, está viva, tamén ofrece contido gratuíto e vailles ben. Sei que a xente nova atouse á Luz por ese camiño, así que están a inventar. En canto á pika, é un medio que me gustou moito desde o principio. Para min, aínda que non milite moito en grupos feministas, é fundamental que en Euskal Herria haxa grupos e prensa feminista. Ademais, visto desde o xornalismo, resúltame moi atractivo, paréceme moi bo: feito desde parámetros xornalísticos e militante á vez

Que tivo en conta á hora de seleccionar ás persoas entrevistadas durante o percorrido?

Hai tempo, de mozo, entrevistei bastante a xente maior; agora, en cambio, ocórreme o contrario, tócame entrevistar a xente máis nova que eu. En certa ocasión, cando faciamos o programa de postdata de ETB-1 (2002-2009), tocaba moito en Iparralde, moi de lonxe. Tamén no programa Zuzenean tiven a oportunidade de elixir os temas e elixir as entrevistas. O criterio principal para min sempre foi o de potenciar a comunicación do mundo vasco (o mundo que vive e traballa en eúscaro), levar á xente que tiña moito que dicir e fomentar o diálogo coa xente que estaría en casa. Prefería ir a xente que normalmente non ten sitio nos medios. Naquela época o número de mulleres era moi pequeno nas aparicións públicas e cando traballei no programa Ados con Maddalen Iriarte, mirabamos moito a proporción, traballabamos moito para que as mulleres aparecesen no estudio.

Foi director do programa Gertu Zuzenean. Cal cres que é a clave do éxito deste programa en eúscaro?

Traballei no magazine Bertan de 1995 a 2002, coordinado inicialmente por Estepan Aldamiz-Etxebarria e posteriormente dirixido. Naquel momento estabamos Andoni Aizpuru, Joxe Mari Gabiria e eu, o tres da banda goierritarra. Os dirixentes de ETB dixéronnos literalmente “facer o que poidas”, e aí estivo o segredo, deixáronnos as mans libres. O feedback que recibiamos era terrible; a xente chamábanos por teléfono ou nos mandaba por fax as convocatorias: imos facer esta festa no noso pobo, organizamos unha exposición, ou hai un home que ten moito máis idade que contar… Creo que esa relación directa foi o segredo do éxito, dar a palabra á xente. O programa alimentábase en gran medida dos espectadores e as espectadoras. Ademais, naquel momento o conflito estaba duro neste pobo, e nós decidimos dar un gozo ao mundo vasco, tentamos reunir o mundo vasco ou buscar temas comúns. Había bastante sufrimento e puxémonos en marcha, en ton positivo, subliñando os aspectos positivos.

Despois de retirarse estudou antropoloxía. Que foi o que che levou a tomar esta decisión?

Hai uns anos, na década dos 90, deime conta de que se non fose xornalista tiña que ser antropólogo. Os libros de Joseba Zulaika —sobre todo as súas teses, Violencia vasca. Metáfora e sacramento (1988)— leváronme a pensar iso. Cando entrei na prexubilación fixen un máster en antropoloxía na Facultade de Antropoloxía da UPV/EHU. Pura gozada. O traballo final foi o seguinte: Mulleres casadas en fábricas: de estraños a persoas. Claves do paso polos talleres de Ormaiztegi na década de 1970 (setembro de 2017). Até entón, cando casaban, recollían o dote da fábrica e retirábanse a casa, e os únicos que seguían traballando eran os solteiros. As mulleres da miña idade, as miñas amigas, foron as primeiras que seguiron traballando na fábrica despois de casar. Este fenómeno tamén ocorreu na nosa xeración a nivel estatal. Alegroume que os protagonistas deste feito sexan próximos e que poidan entrevistarse.

“Cando alguén utiliza o posesivo colócase por encima do outro, neste caso as persoas maiores colócanse nunha posición máis baixa, como pobres e enfermas”

 

No xornal Berria, nunha entrevista con Mari Luz Esteban durante a pandemia, dixeches que nos medios usan “Os nosos maiores” ou “Os nosos avós e avoas”. Que hai detrás destas expresións?

Iso de “nós” estase utilizando de forma tremenda nos informativos de ETB. Cando din “os nosos avós e avoas”, sinto un golpe eléctrico, me enfurece. Ese “noso” tamén se utiliza na expresión “nosos baserritarras”, pero “os nosos traballadores” nunca o dirán, sempre o usan cando falan dun mundo supostamente anticuado. Cando alguén utiliza o posesivo colócase por encima do outro, neste caso as persoas maiores colócanse nunha posición máis baixa, como pobres e enfermas. Espero que alguén faga unha análise deste tipo en Euskal Telebista. Non lles desbaste as orellas? A min, que son terrible, e á idade que teño, que non me traten así de ningunha maneira. É necesario escoitar e ler o que di a antropóloga Mari Luz Esteban ou a escritora Mariasun Landa, ou o que di Arantxa Urretabizkaia en Azken etxea (2022) para descubrir como as mulleres de hoxe en día podemos vivir a vellez. Alégrome moito de velas e sentilas neste plano, e creo que o imos a inventar. As mulleres maiores estamos a ensaiar, facendo, outra vida, e iso pareceralles normal ás seguintes xeracións, afortunadamente.

E agora segue no xornalismo?

Colaboro cos artigos de opinión no xornal Berria e na revista Goiberri e no libro recentemente publicado sobre o xornalista Mariano Ferrer –Mariano Ferrer, o xornalismo reflexivo. Traballei na coordinación de xornalismo e compromiso (Erein, 2023). Desde que me xubilei escribín dous libros por encargo: Carlos Garaikoetxea, un líder (Aleka, 2018) e, nanoGUNE, o encanto do pequeno (2021), sobre o centro de investigación da nanociencia. Tamén salguen cousas máis locais, como dinamizar a mesa redonda que se acaba de celebrar polo 40 aniversario da Eskola Txikiak de Zerain. Sigo no circuíto de actividades que se desenvolven en eúscaro e no mundo vasco, a gusto.