ERRIBERRI
Historikoa eta monumentala, labore-lur eta mahastiz inguratutako
hiri honetan Nafarroako mende askotako historia laburbildua dago.
Nekazaritza eta ardo lur horien erdian bertako gaztelua altxatzen
da, itzela eta handiosa, urrunetik ikusten den hiria bere mendean
duela eta Nafarroako alde zahar aberatsenetako baten aurrerapena
dela.
HISTORIA
1147. urtean Gartzia Ramirez Konpontzaileak Lizarrak zuen foruaren
moduko bat eman zion, biztanle gehiago erakartzeko, eta hortik aurrera
hiria azkar garatzen joan zen. Erdigunea zabaldu eta antzinako barruti
erromatarraren hegoaldean beste gune bat eraiki zuten.
Hortik aurrera Nafarroako errege-erreginen hiririk gogokoena bihurtu
zen. Errege asko gerturatu ziren bertara, eta ondorioz Errege Jauregia
altxatu eta Erresumako Gorteen egoitza izan zen. 1407an Karlos III
Nobleak hiria begiko egoitza izendatu ostean, merinalde berri baten
buru bihurtu zuen. 1630etik aurrera hiri-gutuna dauka.
Independentzia Gudan, 1813an, Espoz y Mina jeneralak Gaztelua (Nafarroan
daudenetatik agian monumenturik garrantzitsuena) suntsitzeko agindua
eman zuen, frantziarrak bertan babestu ez zitezen, baina 1937tik
aurrera, berreraikitzen hasi ziren.
GAZTELUAK ETA ANDRE MARIAREN ELIZA
Errege Gaztelu-Jauregi zoragarria zenbait garai ezberdinetan eraikitzearen
ondorio da. Horrela, bi gaztelu ditugula esan genezake.
Teobaldos plazan, zatirik zaharrena edo Gaztelu Zaharra, gaur egun
Turismo Ostatu bihurtua, antzinako barruti erromatarraren gotorlekua
zen. Bisigodoek berriz altxatu zuten eta erdi aroan Nafarroako errege-erreginen
egoitza izan zen. Aurrealdean Talaiako edo Zikoinaren
dorrea, leihate gotikoak eta Berpizkundeko sarrera nagusia azpimarra
ditzakegu.
Gaztelu Zahar honi atxikirik, Andre Mariaren eliza gotikoa dugu.
XIII. mendekoa, bere aurrealde gotiko ederra nabarmentzen da, klaustro
itxura duena. Ikonografikoki oso aberatsa da, eta apostoluen, erregina
baten eta Birjina eta umearen estatuak azpimarratu behar ditugu.
Tinpanoan Deikundea, Jaiotza, Errugabeen Heriotza, Egiptorako Ihesa,
Tenpluko Aurkezpena eta Bataioa irudikatuak daude.
Barrualdean, Berpizkundeko erretaula nagusi oparoa eta Heriotza
Oneko Kristoren tailu hispaniar-flandesa ikusi beharrekoak dira.
Azkenik Barruko Ingurapenetik Kanpokora
pasatuz (Teobaldos plazatik Karlos III. plazara), elizari atxikirik
(bi gazteluen artean kokatua) Karlos III.ak eraikiarazi zuen Errege
Jauregi gotiko ezin ederragoa dago.
Esandako moduan Nafarroako monumenturik garrantzitsuena eta ikusgarrienetakoa
den hau, gainera, Nafarroako Jaialdien egoitza izaten da urtero.
Jauregiaren erdigunea Erregearen eta Erreginaren ganbarek eta Urrezko
Galeriek osatzen dute, eta bere inguruan, Erreginaren Lorategia,
Hiru Koroen Dorrea, Uharkaren Dorrea (erronda-bideak lotuak), Lau
Haizeetako Dorrea eta Talaiako Dorrea eraiki ziren.
Gazteluaren bisita-ordutegia: egunero 10-14 eta 16-18 ordu bitartean,
itxi baino ordu erdi lehenago arte. Sarrera helduentzat 300 pezetakoa
da. Gazte, ume eta nagusientzat deskontuak egon ohi dira.
PLAZA ETA ALDE ERROMATARRA
Alde erromatarra eta erdi arokoa banatzen dituen Karlos III. plaza
honen erdian lurrazpian erdi aroko bi galeria bisita ditzakegu,
puntu erdiko eta ojibar arkuak dituztela. Bertan, alde erromatarraren
hasieran, Txapitelaren edo Erlojuaren Dorrea dugu, arku-atari baten
gainean kokatua. Hornikuntza-biltegi eta Kontseiluaren egoitza izan
zen.
Bertatik sartuz, Teobaldos ondotik igaroko gara, San Francisco
kalean zehar, eta handik gutxira dagoeneko eraikia behar duen Ardoaren
Museoa topatuko dugu. Kale honen ezkerrean Rua de la Tenderia eta
eskuinean Rua de la Juderia (gaztelu ondoan) ditugu, ibilera atsegina
egitera gonbidatzen digutenak.
ERDI AROKO GUNEA
Hemen ibilbide bat eskaini beharrean gomendatzen duguna zera da,
galtzea, ertz bakoitzean norabide finkorik gabe ezker-eskuinera
jotzea. Izkina bakoitzean bitxikeria edo edertasun berri bat aurkituko
dugu, erdi aroko Barruti hau ezustekoz beterik baitago: Berpizkundeko
eta barroko estiloko jauregiak, armarri handiak, egur, adreilu edo
harrizko hegal ederrak, etxe-aurrealdeak... Osotasun paregabea.
Batez ere, eta bereziki, errepara ezazue Rua Mayor kaleko jauregi
eta xehetasunetan. Bi azpimarratzearren, kale hasierako Rada eta
amaierako Feriako Markesen jauregiek bisita bat merezi dute.
Paseatzen ari zareten bitartean, lehentxeago edo geroxeago harresien
ondoan dagoen (El Fosal izeneko zabalgunean) San Pedro eliza aurkituko
duzue. Estilo erromanikoan hasia, bere klaustro eta atalde erromanikoek
zuen arreta erakarriko dute; eta baita orratz itxurako dorre gotikoak
edota erretaula nagusi barrokoaren margoek ere.
HARRESIEN INGURUAK
Hiri honek Nafarroako erromatar garaiko harresi-barrutirik osoena
eta zainduena gorde du. Bertatik gotorlekuaren egitura eta zenbait
dorre geratu dira. Erdi aroan harresi hauek zabaldu egin ziren,
mendebaldeko hiru defentsa-dorreak, Txapitelaren Dorrea, bost atari-sarrerak
eta kaleetako izenak gehituz.
Rua Mayor amaitu, harresietatik irten eta eskuinetara eginez, Santa
Klara komentua dugu, eta hiriaren beste aldean barruti erromatarretik
gertu, XVIII.eko San Francisco komentua, atalde gotikoa gordetzen
duena.
Herrialdea:
Iruñera:
Altitudea:
Biztanleak:
Euskaldunak:
Azalera:
Dentsitatea:
Jaiak: |
Nafarroa
42 km.
388 m.
3.042
%5
83 km2
38 bizt./km2
Herriko jaiak (irailak 14) |
UXUE
Kondairak dioenez, lurralde hau musulmanen eskuetan zegoela, Ama
Birjina kobazulo batean ezkutaturik bizi zen, eta egun batean artzain
bati agertu zitzaion, leku berean santutegi bat eraiki zutelarik.
Herriaren izena kobazulotik sartu-irten zebilen usotik letorke.
815 metrora kokatua, izen bereko mendizerran, haizea da nagusi
hemen, erdi aroko egituran ordenatutako etxeen artean aske eta hotz.
Harrizko kale aldapatsu eta armarridun etxeetako herria eta inguruko
mendi eta larre ederrak mendean hartuz, Andre Mariaren eliza-gotorlekua
aurkitzen da.
XII.-XIV. mendeen artean jasoa, Karlos II. Gaiztoaren bihotza gordetzen
da barruan. Eliza aurre-erromaniko baten gainean beste erromaniko
bat eraiki zuten (XI.-XII.), baina bakarrik buruko hirukoitza. Gero,
Karlos II.ak barneluzego gotiko zabala altxarazi eta eliza erronda-pasabide
eta almenadun dorrez inguratu zuen. Hauetatik Lau Haizeetakoak eta
Pikuenak iraun dute.
Andre Maria hau Nafarroako Erriberaren zaindaria da, eta antzinatik
oso debozio handia gordetzen zaio. Nafarroako erromanikoaren irudirik
antzinako eta ederrenetakoa da. Zabalik: egunero 8etatik 20etara
bitartean.
DONAMARTIRI-UNTZ
Donamartiri-Untz herria (San Martin de Unx) antzinako Ferrate gazteluaren
inguruan bildutako etxe multzoak osatzen du. Gazteluak ez du gaur
arte iraun.
San Martin Toursekoa elizak, herriko parterik altuenean kokatua,
estilo erromanikoan egindako nabe bakarra du. 1156an kontsakratua,
XVI.ean nabe gotiko bat erantsi zitzaion, eta XVIII.ean hirugarren
bat, gaur egun elizpe dena. Ataurreko kapitelak eta eskailera batetik
jaisten den kripta erromanikoa azpimarratuko ditugu, hiru barneluzego
dituena. Zabalik: astearte eta ostegunetan, 8.30 eta 19:30 orduetan;
larunbatetan 19:30etan, eta jaiegunetan 11:30etan.
|