AHTk itzuliko diguna

2020-05-18  //  Ekonomia, Gizartea, Historia, Ingurumena  //  Iruzkinik ez

Atxondoko “maisu maestren etxea” zegoen tokian bildu dira herritarrak AHTrik ez dutela nahi adierazteko (arg: Atxondo AHTrik ez)

Hondeamakinek joan den astean Abadiñoko Mendilibiar-erdikoa baserria nola eraisten zuten ikustean, ziztada bat jasoko zuen batek baino gehiagok gorputzean. 500 urteko baserria, gure ondare arkitektonikoaren puska baliotsu bat, behera bota zuten minutu gutxitan. Abiadura Handiko Trena igarotzeko durangaldean egiten ari diren lanen ondorioz bota dute baserria, baita Atxondoko “maisuen-etxea” ere. (gehiago…)

Oroimena duten etxeak: konfinamendua, pareta-zulo ezkutuak eta paper zaharrak Izaban

2020-05-11  //  Historia  //  Iruzkinik ez

Izabako kale et eraikinak (arg. Hilobi / Flickr CC)

Oroimena berreskuratu eta gordetzeko ekimena abiatu du Izabako Kurruskla elkarteak. Etxeetan mende askotan ezkutatuta egon izan diren paperak astindu dituzte bizilagunek, herriko ondare dokumental eta grafikoa aberastu asmoz.

Erronkariko ibarrera salto egiteko aukera duenak eta hango herrietan barrena paseatu, berehala konturatuko da etxeei historia dariela paretetatik. Izaban, eraikin bakoitzak badu bere izena, erronkarieraren eta iraganaren erakusgarri, horietako gehienak Erronkaribarko Etxeak liburu erraldoian jasota daude, 2018an argitaratua: Txarrantxulo, Bormapea, Andresalgarra, Garxo, Beltxa, Gorria, Katalingarde…  Beste herri askotan gertatzen den bezala, hemen ere ez dira etxe izen soilak, familiak ezagutu eta herriko bizimodu eta harreman sozialerako kode gisa mantendu izan dira gaur arte.

Etxe horiek, izena ez ezik izana ere badute, historia sakonekoa baita antzinako erreinuetatik eta oraingo merkataritza-guneetatik urrun geratzen den ibar hau. Iragan hori berreskuratzeko aukera ikusi du Kurruskla elkarteak konfinamendu betean, eta barrunbeetan dauden paper zaharrak nahiz historiak astintzeko eskatu die herritarrei, Mendixut aldizkarian Fernando Hualde ikerlariak azaldu digunez.

“Norbere etxeko oroimenaren aurrean jartzea nahi dute –dio Hualdek–, ez soilik etxe bakoitza gai izateko bere historia berregin eta gordetzeko, baizik eta herriak berak, udal agiritegian gorde dezan etxeen historia hori”.

Azaldu dutenez, arraroa da “bere paperak” ez dituen etxerik Izaban. Hor daude, askotan ezkutuan. Zeren eta iraganean, etxeen oroimena salbatzea –barrutik egurrezkoak diren eraikinotan kriseiluetako suak dena kiskali zezakeen– funtsezkoa zen; dokumentuak ziren garrantzitsuena aurrera egin ahal izateko.

Erronkariko ibarreko arkitektura zibila berezia da oso: teilatu makurrak, arku-gotiko ederretako atariak, egurrezko balkoiak, tximinia borobil ikusgarriak… eta harrizko horma sendoak. Pareta horien loditasuna aprobetxatzen zuten sarritan, haietan zuloak egin eta egurrezko kutxatxo luzeetan paperezko altxor preziatuak gordetzeko.  Ez dira gutxi, gaur egun obrak egiten hasi eta sorpresa aurkitu dutenak.

Kurrusklak galdetegiak pasa dizkie e-postaz bizilagunei, has daitezen dokumentu horietan begiratzen eta etxekoei galdezka, Covid-19aren itxialdiak eta ibarreko isiltasunak ematen dien patxadaz, familiaren dekonstrukzioa egiteko. Puzzle horren pieza bakoitzak merezi baitu tokitxo bat herri oroimenean.

Engainatu gaituzte

2020-05-10  //  Gizartea  //  10 iruzkin

Iñigo Urkullu eta Arantxa Tapia prentsaurreko batean (arg.: Irekia)

Arantxa Tapiaren hitzak atzetik jotako aizkorakada izan dira askorentzat. Deseskalatzearen fase honetan ez digute utziko beste herri batera mugitzen. Ez da harritzekoa haserrea eta amorrua. Engainatu gaituzte.

Hemengo agintariek egunak zeramatzaten esaten euskal lurraldeek aise gaindituko zutela froga, datu onenak genituela. Nekane Murga Osasun sailburuak berak horixe berretsi zuen larunbat eguerdiko agerraldian, kontraesana ageriago utziz.

Herritarrek espektatiba handiak zituzten. Baina BOEren dekretua atera eta gutxira, presazko prentsaurrekoan, aurretik abisurik ere eman gabe, askok euren senideak ikusteko zituzten itxaropenak zapuztu ditu Tapiak.

Komunikazio estrategian hanka sartze itzela egin du Jaurlaritzak, lehenago Zaldibarrekin egin zuen bezala. Noiztik zekiten hori? Zergatik ezkutatu dute? Inprobisazioak, ezkutukeriak eta herritarrak tuntuntzat hartzeak, guztiok gogaitu eta askok arauak desobeditzea besterik ez du ekarriko.

Biharamunean, irrati publikoan konpondu nahi izan du jokaldia sailburuak, aurreko egunean esandakoa justifikatuz –herritarroi “garen bezalakoak garelako” debekatu digute mugitzea– eta karamelutxoak banatuz: etxeko kide guztiek elkarrekin paseatu ahal izango dugu orain, neurri horrek inoiz zentzurik izan balu bezala.

Lehen Sánchezek esaten zuen zer egin behar genuen. Orain Tapiak. Beren eskuetan al gaude? Kazeroladak gutxi izango dira gure eskubideak berreskuratu nahi baditugu.

Herritarren amorrua handitu baizik ez da egin, atzean interes partidista hutsak daudela jabetuta. Alarma egoera luzatzeko Espainiako Gobernuarekin izandako negoziazioetan, orain badakigu ahalik eta azkarren hauteskundeak egin ahal izatea egon dela mahai gainean –BOEko luzapen dekretuak salatzen ditu beste behin jeltzaleak–. Eta horretarako, Urkulluk beharrezkoa zuen EAE osoa egotea lehen fasean sartuta, bozetarako deialdia aurretik egin behar baita.

Beraz, ofizialki lehen fasean gaude, baina de facto zerogarrenean jarraitzen dugu, jarduera ekonomikoak izan ezik. Tabernara joan gaitezke, baina mendira ez. Mezetara joan gaitezke, baina liburuak ezin ditugu mailegatu. Lanera joan gaitezke beste herri batera, baina hurbilekoak bisitatzera, ez.

Zuhurtzia argudiatu dute, “garantistak” izan nahi dutela. Baina ze garantiarekin bidali nahi izan zituzten milaka langile fabriketara pandemiaren okerrenean? Ze berme eskaintzen dute ikasgeletara eraman nahi dituzten 90.000 ikaslerentzat? Eta bulegoetara itzularaztea agindu dieten funtzionarientzat?

Bistan da pertsonen beharrizan sozialak eta jendearekiko konfiantza baztertu dituztela, produzitu-kontsumitu paradigma lehenesteko. Ez direna konturatzen da, eredu horrek berak eraman gintuela martxoaren 13ra, eta bide horretatik, berriz itzuliko garela hasierako puntura.

Rodamundo

2020-04-01  //  Historia  //  Iruzkinik ez

XVI. mende amaierako izurriaren biktima bi Gaztelan.

Koronabirusaren krisiak sekula imajinatuko ez genituzkeen irudiak utzi dizkigu: kale hutsak, itxialdia, beldurra… Gertaera historiko bat bizitzen ari garenaren sentsazioa daukagu soinean, “honetaz beti akordatuko gara”, esaten diogu albokoari. Baina, ez gara hain inportanteak, gure arbasoek ere ondo zekiten zer zen pandemia bati aurre egitea. Seguruenik, historiaren lerroan belarriak apalduta jarriko gaitu honek guztiak XXI. mendeko mundutarrok.

1596ko azaroaren amaieran, Santanderreko portura Felipe II.a espainiar enperadorearen zerbitzura zegoen Rodamundo itsasontzi holandarra ailegatu zen Flandriatik, eskifaia osoa gaixotuta zeukala. “Izurri Atlantiarra” berehala zabaldu zen hiriburuan, arkakusoen bidez, eta hortik Kantauriko kostalde osoan zehar barreiatu zen. Euskal Herrian, Lekeitio, Donostia eta Pasai Donibane izan ziren kaltetuenak, baina hildakoak zientoka zenbatu zituzten beste herri askotan ere. Gasteizen adibidez, 5.000 biztanleko hirian ia 2.000 hildako utzi zituen, Lantziegoko apaizak idatzi zuenez.

Oraingoan ere, hedapen azkar horren errua emakumeei egotzi zieten, maindireak prezio onean erosten omen zituztelako –“Buenas y baratas, aunque han salido malas y caras“–, izurrite horren inguruan EHUko Arabako Campuseko liburutegian 2018an paratutako erakusketan azaldu zutenez. (gehiago…)

Txoriak etxetik behatuz, ikasi munduan bizitzen

2020-03-28  //  Ingurumena, Natura, Osasuna  //  Iruzkinik ez

Txolarrea edo artatxoria ere gero eta urriago bihurtu da azken urteetan. Itxialdiak aukera emango digu beti ondoan izan dugun bizilagun hori ezagutzeko.

Hiri eta herri guneetan, autoen burrunba askoz eramangarriagoa da sikiera, pandemiaren ondorioz larrialdi egoera ezarri zenetik. Zirkulazioa gutxitzeak, lehendik gurekin bizi ziren baina antzematen ez genituen animalia askoren hotsak entzun ahal izatea ekarri du. Etxeko balkoitik txori behaketa egitea zabaldu da entretenimendu gisara, baina aisialdi hutsa baino askoz gehiago da: naturako gure baliokideak kontenplatuz ikas dezakegu munduan bizitzen.

Prismatikoak ez dira soilik auzokideak zelatatzeko erabiltzen egunotan, konfinamendua errespetatzen ote duten edo ez. Inguruko txorien behaketa ariketa osasuntsua bilakatu da askorentzat, batez ere etxean 24 orduz derrigorrez entzerratuta egon behar duten haurrentzat, larrialdi egoeraren zentzurik gabeko aginduen biktima nagusiak.

Hirietako trafikoa arinduta, txorien kantua berriz itzuli da gure eguneroko bizitzara, izan txolarre, zozo, tortola, buztanikara edo karnaba. Adi jarriz gero, alaituko dizkigute goizak eta ikusmira, eta hori bakarrik ez, bizi ditugun ziurgabetasun garai hauek hobeto ulertzen ere lagunduko digute. Izan ere, nork esan du animalien kontenplazioa garrantzirik gabeko denbora pasa besterik ez dela? (gehiago…)

Umorea sendagarria da eta gainera ezin da konfinatu

2020-03-24  //  Historia  //  Iruzkinik ez

Emakume presoak Ravensbrücken. Asko umorearen indarraz atera ziren bizirik infernu hartatik.

Neus Catalá erresistente katalanaren bizitza harrigarria da. Bigarren Mundu Gerran naziek atxilotu zuten eta torturatua izan ondoren Ravensbrück-en  giltzapetu, Alemanian emakumeentzako sorturiko kontzentrazio lager bat. Balkoirik gabeko barrakoi luzetan pilatuta, horma eta txarrantxez inguratuta, hainbat urtez jasan behar izan zituen SSen izugarrikeriak, 40.000 poloniar, 20.000 judutar eta beste hainbat herrialdetako esklaboekin batera, gehienak preso politikoak.

Historialarien arabera, Ravensbrück-en 50.000 lagun hil ziren eta horietako 6.000 inguru gas ganberatatik pasa zituzten azken momentuan, 1945eko apirilean Ejertzito Gorriak liberatu baino lehen. Auschwitz ezezagun horretan iraun zuen errepublikar bakarrenetako bat  zen Neus Catalá (1915-2019), eta bere testigantza hunkigarria idatzita utzi zuen Un cel de plom liburuan Carme Martí kazetariarekin batera –La Ciutat Invisible Coop.-ren liburudenda autogestionatuan eskuratu dezakezue, nahi izatera–.

Zein izan zen heriotzaren fabrika ilun horietatik bizirik irteteko sekretua? Zerk mantentzen zuen Neusen eta bere kideen morala goian, egoera horri aurre egiteko? Kantuak, poztasuna eta umorea izan ziren erabilitako armak. Insomnioari, goseari eta hotzari halaxe erakutsi zizkioten hortzak, barrez.  Katalanari sarritan eskatzen zioten Charlot imitatu zezala, eta bere keinuekin algaraka jartzen zituen denak. (gehiago…)

Amiantoa? Bost inporta…

2020-02-13  //  Ingurumena, Osasuna  //  Iruzkinik ez

Zaldibarko luizia gertaturikoan suhiltzaileek ez zekiten zabortegi bat zenik ere, baina usainagatik igerri zuten: “Hori kimikoa zen, kimiko-kimikoa” azaldu dio haietako batek ‘Berria’ egunkariari.

Lehenago edo geroago azaleratzen dela, hori du amiantoak, izan heriotza aurpegiarekin, izan gobernu krisi itxura hartuta. Esku artean dugun arazo potoloenetako bat lurpean gordetzeak ez du askorako balio.

Zaldibarko luiziaren larrialdiari beste dimentsio bat eman dio mineral kantzerijenoa tartean izateak. Nahikoa dira 0,0001 zuntz/cm amianto, mesotelioma bat edo pleurako minbizia sortzeko, politikari arduragabe batzuek kontrakoa esan arren. Egiaz ez dago balore segururik, “ezin izan delako zehaztu amiantoarekiko esposizioak minbizi-arriskurik eragiten ez duen mailarik”, Espainiako Laneko Osasun eta Segurtasun Institutuak berak aitortu duenez.

Horregatik, zabortegi batean amiantoa pilatzeko neurri oso zorrotzak ezartzen ditu araudiak. Eusko Jaurlaritzaren 49/2009 Dekretuak zehazten du, hondakin ez-arriskutsuentzako zabortegi batean amiantoa uzteko, uralita eta bestelako materialak osorik eta hauts gabe egon behar direla, zakutan itxita eta plastikozko zorrotan “guztiz babestuta”, eta ertzik gabeko tumulutan lurperatuta, puskatu ez daitezen.

Zaldibarren urtetan pilatutako zabor piloa amiltzerakoan, ordea, bistan da amiantoaren zuntzak barreiatu egin direla. Horrek sekulako arazoa ekarri du, eta okerrena dena, bi langileren gorpuak erreskatatu ezinik dabiltza orain, euren senideen sufrimendurako.

Gure “Gorlenben” partikularra

Verter Reciclyng enpresak ba omen zuen baimena enpresa berezituek eramandako amiantoa jasotzeko, besterik da kate horretan zein baldintzatan iristen zen eta nola isurtzen zen, txostenetan ageri diren irregulartasunak tarteko. Eusko Jaurlaritzako Ingurumen sailaren arabera, azken hiru urtetan 10.000 tona eraman zituzten Zaldibarrera –konparazio baterako, Espainiako Estatuan amianto gehien jasotzen duen Kataluniako Castellolí zabortegian batez beste 11.000 tona sartzen dira urtero–. Ez da nolanahiko zifra, ez zen depositu arrunta.

Castellolíko zabortegiak bi milioi metro kuborentzako gaitasuna du eta Kataluniako bakarra da hondakin arriskutsuak jaso ditzakeena. Zaldibarren gutxienez milioi erdi metro kubo lur daude kutsaturik.

Milioi erdi metro kubo lur kutsaturik geratu dira luiziaren ondorioz. Nora eramango dituzte orain? Ulergarria da Mallabia edo Zallako herritarren haserrea, gure Gorlenben¹ partikularra bihurtzeko hautagai baitira. Edo akaso kanpora eramango ditugu hondakin arriskutsuok, Indiako itsasontzi-hilerrietara eraman izan diren gisan?

Tamalez, basoa zabalgoa da: Euskal Herria puntu beltza da amiantoari dagokionez. Espainiako Estatura hamarkadatan inportaturiko 2,5 milioi tona amianto hutsen %10 hemen dago. Nafarroako Gobernuaren kalkuluaren arabera, lurralde horretan gutxienez 6 milioi metro koadro estalpe dago fibrozementuz egina eta 566 kilometro kanalizatu dira material berarekin. 2040rako amianto horren bizitza baliagarria %100ean amaitu eta oso arriskutsu bilakatuko da. Orain arteko arduragabekeriaz kudeatzen badute, hondamendi gehiago eta handiagoak etorriko direla esan beharrik ez dago.

Arduragabekeria hori ondo ezagutzen dute amiantoaren biktimek –Euskal Herrian 25.000 pertsona hilko dituela uste da–. Gaixotzen direnak bigarren aldiz kondenatzen dituzte labirinto judizial batera. Bitartean, enpresek inpunitate osoa dute. Berriki jakin dugu Uralita SAk eskuak garbitu nahi dituela eta Eternit ahaltsuak amianto produkzioari ekingo diola berriro². Pleurako minbiziak eta mesoteliomak ez dira azaltzen 30, 40, 50 urte geroago arte. Isiltasun hilgarri horrekin jokatu izan dute orain arte osasun arduradunek, biktimei kasu zipitzik ez egiteko.

Amiantoarekin aritutako langileek borroka luzea eraman behar izaten dute, administrazio eta enpresek laneko gaixotasun eta heriotza gisa aitortu ditzaten. Irudian, CAFeko lantaldearen manifestazioa (arg.: Eitb)

Jarrera hori ezinbestekoa da ulertzeko Zaldibarren gertatutakoa –albo batera utzita hondakinen kudeaketan dauden interes ekonomiko ilunak–. Irregulartasunak, kontrol falta, garbitu gabeko kamioiak, kutsadura neurketa eskasak, arduradun politikoen arinkeria arriskurik ez dagoela esanez… Amiantoaren arazoa bost inporta izan zaie, beraien arazo bihurtu den arte.

¹Alemaniako herri horretan urte luzetako borroka daramate hondakin nuklearrentzako biltegiaren kontra eta nazioartean ezaguna da horregatik.
² Uralita SAren oinordeko den Coemac enpresak kiebra jo du urtarrilaren 30ean, amiantoaren biktimei indemnizazioak ez ordaindu behar izateko. Bestalde Eternitek iragarri du berriz amiantoa produzitzen hasiko dela Brasilgo Goiás-eko plantan, Asiako hainbat herrialdetara gai kutsagarri hori esportatzeko.

Zatiketa? Ez, iritzi pluraltasuna da!

2020-01-28  //  Uncategorized  //  Iruzkinik ez

Astelehenean Bilboko Udaletxe aurrrean pentsiodunek egindako elkarretaratzea (arg: Miguel)

Osteguneko greba orokorraren bezperetan, berriz indar erakustaldi handia egin dute pentsiodunek Euskal Herriko kaleetan. Astelehenero legez, duela bi urtetik hona egin bezala, kontzentrazio eta manifestazioen bidez eskatu dituzte pentsio publiko duinak.

Gasteizen zientoka lagunek hartu dute parte manifestazioan, Alea-ren bideo honetan ikus daitekeen bezala. Baina beste toki askotan ere elkarretaratu dira: Laudio, Ortuellan, Irunen, Donostian, Bilbon…

Bizkaiko hiriburuan argazki indartsua eskaini dute beste behin, seguruenik aurreko astelehenetan baina jendetsuagoa. Ez dirudi beraz mugimenduan U30rekin izan omen den “zatiketak” desmobilizazioa ekarri duenik, ustezko zatiketa hori iritzi pluraltasuna baino ez den seinale.

Pentsiodunen ustez, Sánchezen koalizio gobernuak onarturiko neurriak –pentsioak %0,9 igotzea– oso urrun daude euren eskaeretatik eta “arrazoiak eta aldarrikapenak duela  bi urteko berak dira”, azaldu du Yolanda Uña bozeramaileak.

1.080 euroko gutxieneko pentsioa dute ortzi-muga nagusi, eta Jon Fano Bizkaiko Pentsiodunen Mugimenduko dinamizatzaile ezagunak Berria-ri asteburuan esan bezala, euren “duintasuna azaleratzeko” ari dira mobilizatzen. Fanok gogorarazi du, gutxieneko pentsioaz gain, Gizarte Segurantzara dirua bideratzeko moduak ere eskatzen ari direla; datozen belaunaldiekiko solidaritatez jokatu izan du mugimenduak.

Gobernuaren azkeneko igoera pitar horrek 1.405 milioi euro gehiago bideratzea ekarriko du. Orduan, nola bermatu etorkizuneko pentsio publiko duinak? Gizartea zahartzen ari denez, sistema ez omen da jasangarria eta guraizeak sartu beharko zaizkio. Hori da patronalaren eta bestelako organismo neoliberalen gezur handiena. Beste aukera asko baitaude.

Urtarrileko Alternativas Económicas aldizkarian zerrendatu dituzte batzuk: laguntza prestazioak aurrekontu orokorretara eraman, Estatuak Gizarte Segurantzari egiten dizkion ekarpenak gehitu presio fiskal justuago baten bidez, kotizazio oinarrien mugak kendu, eta enpresentzako kenkari eta hobari batzuk ezabatu. Eta batez ere, soldatak eta kotizazioak igo. Lan duina.

Hau da, pentsio duinak lan duinaren eskutik ere etorriko dira. Horregatik da guztiz pertinentea pentsiodunek ere greba orokor honekin bat egitea. Greba tranbertsala.

Urtarrilaren 30eko deialdia erdeinuz hartu duten alderdi eta politikariek kontu gehiagorekin hitz egin beharko lukete, baita zatiketa hitza interes konkretu batzuekin erabiltzen dutenek ere, atzean mugimendu askoren sentimenduak baitaude borborka. Nahikoa izan ohi da mezu bat edo zoritxarreko gutun bat –bere garaian Fatima Bañez ministro ohiak “pentsionista estimatuari” bidalitakoa bezalakoa, soilik %0,25eko igoera iragarriz–, heltzeak leher egin dezan.

Asteazkenean heltze horiek astinduko dituzte pentsiodunek, gaueko 21:00etatik 21:15 bitarte egingo duten kazeroladan. Eta greba egunean goiz eta arratsaldeko manifestazioan parte hartuko dute.

Amerikak hil zuen artzaina

2020-01-24  //  Gizartea, Historia, Kulturgintza  //  Iruzkinik ez

Txomin Malaxetxeberriaren polizia-fitxa, 1947an atxilotua izan ondoren (arg: Euskonews)

Bizi hobeago baten bila Ameriketara artzain joan ziren euskaldunen arketipo jakin bat iritsi izan zaigu, normalean literaturaren bidez, erruz lan egin eta euren sorterrira diru apur bat eginda itzuli ziren horiena. Bada beste historia bat maiz kontatzen ez dena: lurralde urrun haietan hondoa jo zutenena. Bakardadeaz borrokatzen ikuskizunak, haietako baten bizitza du ardatz, burua galdu zuen Txomin Malaxetxeberriarena. (gehiago…)

Zamorakoen borroka gogoan

2019-12-12  //  Uncategorized  //  Iruzkinik ez

Kartzelarekin berriz egin dute talka abade ohiek dokumentala filmatzerakoan.

Duela 50 urte lehen euskal abadeak sartu zituzten Zamorako apaiz-kartzelan, frankismoaren errepresioa salatzeagatik. Apaiz kartzela filmak historia hura gogoratu eta belaunaldi berriei helarazi nahi die.

“Kartzela tapiatu bat, ezin dena barrura sartu”, horixe aurkitu dute Apaiz kartzela dokumentalaren egileek Zamoran, Oier Arantzabalen arabera. Oroimen historikoa martxan jartzen duen ahanztura-makinaren metafora bat dirudike. Baina oztopo burokratikoak gainditu eta hormak berriz gurutzatu ahal izan dituzte historia honen protagonistek, duela mende erdi preso izan ziren euskal abadeek. Bisita horrek berebiziko garrantzia dauka dokumentalean, kartzela subjektu gisa aurkezteraino.

Oier Arantzabalek, David Palleresek eta Ritxi Lizartzak zuzenduta, abenduaren 7an aurkeztu zuten Durangon filmaren aurrerapen bat eta urtarrilean soinua eta posprodukzioa amaituta izatea espero dute. Ondoren zinemaldietatik igaro eta udazkenean estreinatzea da asmoa.

Durangoko work in progress-ak balio izan die jendearekiko feedbacka jasotzeko eta abadeei aitorpena egiteko. “Memoria gordetzeko baino, belaunaldi berriei transmititzeko balio izan digu”, dio Lizartzak. Hori baita dokumentalaren helburuetako bat, memoria ariketa gaur egunetik egitea eta “jazartuak izan ziren abade horiei, oraindik egin ez zaien justizia egiten hastea”; erlojuaren kontrako lasterketa bat ere bada, gizon horien adina ikusita. Zentzu horretan, egileek uste dute aurrerapenaren aurkezpenetik “pozik” atera zirela ikusle zein protagonistak, filmak lagunduko duelakoan historia horren ezagutzaren zirkulua handitzen.

Zamorako apaiz-kartzela 1968an zabaldu zuten, Francoren erregimenaren eta Elizaren arteko konkordatuaren bidez, eta 1976 arte dozenaka abade sartu zituzten bertan, gehienak euskaldunak, baina baita katalanak eta Espainiako Estatuko beste toki batzuetakoak ere. Ordura arte abadeek euren kondenak komentutan bete behar izaten zituzten, Alberto Gabikagogeaskoari 1964an gertatu bezala. Hala, aparatu frankistak abade horiekiko errepresioa gogortzea deliberatu zuen, kartzela berezi –baina ez besteak baina bigunago– bat sortuz, Elizako hierarkiaren baimen osoz.

Zergatik euskal apaizekiko setakeria hori? Galdera horren erantzunean dago honen guztiaren giltza. 1960ko hamarkada amaieran frankismoa bere aurpegi ilunena erakusten hasita zegoen euskal disidentziaren kontra, Aberri Egunak erreprimituz, atxilotze masiboak eginez, eta batez ere, bere arma boteretsuena erabiliz: tortura.

Torturak frankismotik hona izan duen eragina eta sortu duen paralisia orain hasi gara ulertzen. Baina 1969an abadeek jadanik bazekiten borrokatu beharreko krudelkeria handi baten aurrean zeudela. Eurek aldarrikatzen zuten eliza pobre, autoktono eta Euskal Herri askean ez zen halakorik kabitzen –ez alferrik eman zioten eskura Aita Santuari torturen inguruko lehen txostena izan daitekeena–.

Frankismoaren kontra egiteko zirrikitu bakarretakoa ziren eliz erakundeak: “Abadetza tresna bat zen guretzat” esan zigun Xabier Amurizak. Sotanaren inpunitatea baliatu zuten euren borrokarako, sermoi kritikoak emanez, itxialdiak eginez eta seminarioak okupatuz. Haatik, gogor ordaindu zuten.

Zamorako kartzelan gosea eta hotza pasa zuten. Ihes egiten saiatu ziren eta orain arte oso ezezaguna zitzaigun mutin bat ere jazo zen, sute eta guzti. Gertaera horren inguruko irudiak (ikus behekoa) eskaintzen ditu dokumentalak esklusiban, Europako artxiboetan bila aritu ondoren. Lizartzaren arabera, “prozesua luzea izanak on egin dio dokumentalari, bestela seguruenik topatuko ez genukeen material asko aurkitu baitugu”.

Gaur egungo aktualitateko irudiak, orduko audioak, ilustrazio landuak… Arnas luzea izan dezakeen lan baten aurrean gaude. Alberto Gabika, Josu Naberan, Xabier Amuriza, Juan Mari Zulaika, Periko Solabarria, Periko Berrioategortua, Julen Kalzada, Martin Orbe, Jon Etxabe, Mariano Gamo eta kartzelan izandako beste hainbat apaizen testigantzak jasotzen ditu filmak, baita Juan Mari Arregirenak ere. Horrez gain funtzionarioen, kazetarien eta elizaren ordezkarien hitzak ere badakartza.

Apaiz kartzela-n, abade ohiek berriz egiten dute talka espetxeko hormekin. Baina hor barruan bizi izan zutena ez ezik, hor barrura zergatik sartu zituzten da gogoratu eta eskertu behar dieguna.