Topikoa izan arren: orduko hondarrak gaurko lohiak

2020-02-28  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura, (C)politika  //  Iruzkinik ez

Ruben Sanchez Bakaikoaren opera prima da Hondarrak.

(Gasteiz, 1975)

Hondarrak

Ruben Sanchez Bakaikoa

Txalaparta, 2019

Iruzkin honen lerro-burua ez da originala, naski. Topiko erraza izan daiteke, baina ongi baino hobeto lotzen ditu Hondarrak nobelak deskribatzen dituen bi garaiak: 1936ko Espainiako Gerrarena, Uxue duela epizentroa; eta Gasteiz erdigunea izaki, 1958az geroztik mende erdia iraun duen “euskal gatazka” delakoarena.

1989-IV-30 Uxue-Gasteiz. Pilar eta Xabier (Tupa etakidea) dira pertsonaia nagusiak, euren ama-amona Julia ere pertsonaia gakoa delarik. Hiru belaunaldiren lekukoak. Mende bat luze hartzen du kontakizunak, alegia deus ez. Fikzioa izanagatik, Ruben Sanchez Bakaikoa idazlearen istorioak Euskal Herriaren historiaren erretratu hagitz “errealista” begitandu zait. “Objektibotasuna ezinezkoa izanik, zintzoa bada bederen”. Azken hori esatea, topikoa izanda ere. Baina, literaturak zintzo izan behar du. Eta egiari zor, liburu honetako literaturak munta handia du.

Hondarrak nobelak eman du zer esana. Egileari egindako elkarrizketaren  eta artikuluren batek ere bai. Izanez ere, gaiak durduzatu ez ezik, gogor interpelatzen gaitu. Edozein dela euskal herritarraren ideologia, Euskal Herria askotarikoaren isla izatea da nobela honen dohainetako bat. Topikoak topikoa, Hondarrak-en ondutako literaturak iragan mendeko herri honen errealitate gatazkatsua poliki islatzen du, poliki eta emeki.

Topikoak topiko, nobelak topiko bat hausten du. Euskal gatazka delakoa ez da Euskal Herria berdearen (saltus delakoaren) fenomenoa, ez soila bederen. Nobelan ez dago Goierri ez Beterri, ez Arratia ez Baigorri. Euskal Herria bada izan ere, aldirikoa (ager delakoa), prefosta. Idazleak kulturen uztartze edota sinbiosi –sinbiosia erraten ausartzen naiz, lana naturari lotuta baitago berezko moldean– paregabea ehundu ditu, askotariko nortasun eta ezaugarriz ondu ere. Literatura duina izatea da kontua, eta horrela iritzi dut Ruben Sanchez Bakaikoaren kontakizuna.  

Ruben Sanchez Bakaikoaren opera prima da, eta horregatik harrigarria, azpimarragarria. Edo horregatik, beharbada, laudatzeko moduko nobela. Hots, egilea sistema literarioaren barruan honezkero “ongi kokatuta” balego, sistemaren –boterea kudeatzen duen sistema politiko eta administratiboaren– laudorioak jaso litzake. Demagun, Espainian Fernando  Arambururen Patria-k nola. Baina, ez da kasua, ezker abertzalea ez da artean sistemaren gobernantzaren kudeatzaile. Eta hala balitz? Bada, hona nire aburua: gaur egun nobela homologatua izan liteke. Aldiz, nobelak duela hamar urte ez luke ezker abertzaleko establishment-aren oniritzia jasoko Ez soilik talde menperatzailearena –botere politikoa kudeatzen duenarena–, ez luke jasoko talde menperatzaileren azpian egon ohi den “artaldearena” ere.

Hamar urte iragan behar izan dira, aurreko 50 urteko gatazka aldiaren hondarrak gureak ere badirela jabetzeko. Tupa-ren ildoko euskal borrokalarien eta frankisten mimetismoak hainbatetan parekatzen direnez ohartzeko. Hau da, frankismoaren garai ezagutu genuen erregimenaren palinpsestoa errepikatu da euskal gatazkan ere, Euskal Herria askatzearen alde ari diren jerga bilakaturik.

“Bere akatsez jabetzen ez den herria, bere historia errepikatzera kondenatuta dago” (Karl Marx). Hor nonbait! Esaldi hori ere topikoa da.  Gurean baina, 1936ko Gerran gertatua, berriz ere errepikatu da. Hondarrak ez dira soilik gatazkaren ondorioz geratu(ko) diren garbitu ezinezko lohiak. Uxue bezalako herrietako aurriak gure historiaren hondarrak dira halaber. Aienatzen doan euskal kulturaren salbaziorako errepikatzen den berezko kultura eraikitzeko ezintasuna, bortxaren kultur-jardunak itota. Topikoa izan arren: orduko hondarrak gaurko lohiak. Agian, euskaldunon aiurria geure aurrien gainean eraikita dago.

Xabierrek (Tupa) antropologia du gustuko, hori oso agerikoa da liburuan. Idazleak ere bai, hala irudi du. Liburua haatik, herri honen harrien eta aurrien gainean eraikia izanagatik, pertsonen istorioez osatuta dago. Gure herriaren –askotariko ideologiak osatuta– historiaren lekukotasuna da, ahalmen literario harrigarriz osatuta.

Bere opera prima idazteko zazpi urtea eman du idazleak. Idazlearen bigarren lana ez omen da samurra izaten, lehenbizikoaren heinera iristeko lan erraza, hots. Sistema literarioaren pauten menpe ez jaustea omen da, literatura bidea osatzen jarraitzeko lagungarrida. Horra, aurrietako hautsaren mailako nire gomendioa.

Narrazioan luzetsi ote da egilea? Luzetsi ote istorioa? Baliteke. Erranen nuke baina, gatazkaren ondorioz dauden euskal preso borrokalariei hala nola gatazkaren biktimei historia luzatu zaien gisan, luzetsi zaigula, naski, Hondarrak ere.

P. S. Hamaika kontu aipa nezake nobelaren gainean, baina Hondarrak nobelako kontakizunak dira zinez balio dutenak. Bego horretan. Post scriptumak ere usu izaten dira eta, topikoak.

Arazo nazionalak eta arazo sozialak ezin bereizi daitezke

2020-02-21  //  (C)politika, Historia  //  Iruzkinik ez

Paris, 1977. Antropologia eta historia ikasia da. Eusko Ikaskuntzak Hiri antropologia gaia ekarri du hizpidera 53. Eusko Folklore Urtekaria-n.

53. Eusko Folklore Urtekaria.

Thomas Pierre antropologo lapurtarrarekin solastatu gara, eta hona azpimarratu ditudan zenbait lerro:

– “Euskal hiritartasuna eraiki nahi duen herritar batek ezin du estatu arrotzarekin bat egin”.

Hori axioma da, eta hala izanagatik lerroburua bihurtu dugu.

– “Zailagoa da euskaldunontzat historian jasandako kolonialismoaren erreparazioa jasotzea, etorkinentzat berea baino”.

Askori exageratua irudituko zaio, baina irakurri Ximun Fuchsen artikulua:

Hona “perla” bat: “Matematika irakasle batek, oker zebilen ikasle bati zera erran zion: “T’es con ou t’es basque?” (Tontoa zara edo euskalduna?). Eta klasea barrez lehertu zen…”.

Kontua ez da soilik Frantziar Errepublikaren izaera Estatuaren baitan txertatua izatea, jendartean ondo txertatuta badago, baita Ipar Euskal Herrikoan ere.

– “Gaurko euskal munduak aniztasuna etengabe sustatzea, erabat naif edo inozo iruditzen zait”.

Ausarta.

– Badira gehiago eta denak oso adierazgarriak. Alabaina, nire usterako, lehen esaldiaren segidan dago euskaldunok kateatuta egotearen arrazoia –edo zioetako bat–:

“Euskal hiritartasuna eraiki nahi duen herritar batek ezin du estatu arrotzarekin bat egin, edo harekin batera jardun. Estatuarekin batera jardun dezake arazo sozialei dagokienean, baina kulturaren eremuan ezin du bat egin”.

Hots, guk geuk gure arazo sozialak gainditu ezean, nekez gaindituko dugu estatu arrotzaren menderakuntza!

Elkarrizketa, 53. Eusko Folklore Urtekaria-k Hiri antropologia-ri eskainitako artikulu sorta baten markoan kokatu behar da. Thomas Pierreren gain, badaude beste egile batzuen ekarpenak. Interesgarriak direlakoan, hari solte batzuk segidan:

Miren Urquijo Arreguik Etnografia ibiliz. Ibilbide generikoak Donostian zehar gaia landu du. Arreguik “gizarte baten proiekzio espaziala bezala definitzen du hiria, praktika sozial baten emaitza baita”.

Igor Ahedo Gurrutxagak Poder y potencia en la ciudad: cuidado, participación y defensa comunitaria-n globalizazioaren eraginpean ezagutzen ari garen hiria- eta auzo-bizitzaren desegituraketa prozesua azpimarratu du.

Isusko Vivas Ziarrustak Bilboko auzo-ertzetako “zauriak” interpretatzen. Muga-espazioen transformazio urbanoa eta eraldaketa estetikoaren eraginak  artikuluan: “Euskarak hirira egokitzeko anbibalentzia ugariko prozesuetan aritu beharko duela”, dio.

Thomas Pierre-Hiraboure Mathey-Cardonellek, gure solaskidea, “Une antrologie de la citoyenneté basque aipatuan, hiritartasunaz ez ezik, herritartasunaz ari zaigu. Euskal nortasuna/hiritartasuna, euskal herritartasuna citoyenneté basque legez endelegatu behar dugula, dio

Xabier Aierdi Urrazaren Open your sormena! Euskara eta hiria. Mugak eta aukerak delakoan, Nerea Azurmendi kazetaria parafraseatuz, bidegurutze edo errotonda batean ote gauden itaundu digu: “Testuinguruak, klase sozialak eta posizio etnopolitikoak elkar topatzen duteneko bidegurutze konplexuan kokatuta baitago euskara”.

Bref: Arazo nazionalak eta arazo sozialak ezin bereizi daitezke (hara, ez lirateke bereizi behar. Hobe, ezta?)

Bref: Berriz ere, axioma: “Guk geuk gure arazo sozialak gainditu ezean, nekez gaindituko dugu estatu arrotzaren menderakuntza!”.

Kanten bila aritzeak dakarren emaria

2020-02-19  //  Musika  //  Iruzkinik ez

Orion Zuzenean 6. diskoa du Olatz Zugastik; lehena Kantu baten bila nabil izan zen.

Harpaz gain, kitarra ere jotzen du kantariak.

Orion zuzenean

Olatz Zugasti

Kantaita Enea

“Lorratz argia duzu nigan utzia, uhainen gaindi zoazen mezularia”, hitzek ukitu ez ezik, ahotsak hunkitu nau. Indar adierazle hitzak dira, hitzen egilea kantari bera izaki. Haatik, “indarra” hitza indargea da disko osoa aditzera emateko. Alta bada, musikan aditua ez den batek ganorazko zer gehitu dezake?

Orion zuzenean diskoak “zuzenean” hagitz trebatua den talde baten emaitza begitandu zait, baita halaxe barneratu ere. Olatz Zugastik musikari iaioak inguratzeaz gain, beraiekin ongi doitu eta harmonizatzeaz beste –kantaria, gitarra eta harpa jotzailea da–, produkzio lan duina egin dute Kantaita Eneako lagunek. Tamaina honetako lanak lagunarteko sendo baten elkarlana exijitzen du.

Diskoaren hitzak eta musikak horren lekuko dituzu. Azpimarratzeko da kanta gehienen letrak Zugastirenak izatea. Baliteke, kantariaren fazeta hori neronek ezagutu ez izana orain arte. Azpimarratzea ez ezik laudagarriak dira bere “poemak”. Bereaz gain, Itxaro Borda eta Henriette Airenak badituzu ere. Badira besterik ere, herrikoak eta musikariaren lagunenak.

Bere konposizioez gain, nabarmendu beharrekoa da Brendan Graham irlandar musikariaren doinuak errepertoriora bildu izana, musika zelta: Olatz Zugasti musikariak ongixko egokitzen dituen aireak dira zeltiarrenak. Grahamen musika herrikoiak eta polifonikoak neurri-neurrikoak zaizkio harpa-jotzaile bikainari.

Hala berean, tradiziozko musikaz batera, tradizioaren aldarrikapena adigarria egin zait Orio zuzenean diskoan. Ez da ustekabekoa izan, Kantaita Eneako bizilagunen jite apur bat ezagututa. Tradizioa eta “gure munduan” zabarki hedatu den –tasunaren errebindikazioa azpimarratuko nuke, norbanakoen nortasun aldarrikatzaile, unibertsaltasun maneiatu baten salatzaile. Euskaldunon kasuan, arras adierazle.

Musikak hitzak behar ditu, ez betiere. Hitzek musika behar dute, ez betiere. Biak ongi uztartzea, horixe kantariaren dohaina.

Hitz ugari ditu diskoak, doinuak ere bai. Diskoak indarra duela, erran dut. Oparoa ere bada. Ongi hornitua: “Gauak zuen doinu hori, idatzi arazia mezu bat bailitzan zure eskutik helarazia…”.

Amaieran, Ni Olentzero naiz entzun dezakezu, aurretik Mirotzak entzutetsua ere. Aintzat hartzekoa da Gratxina Lertxundiren emari xumea, ahots nagusia bera da, goxoa. Doia, neurrikoa.

Horien aitzin baina, Kantu baten bila nabil, eskaini digu Zugastik. Bere lehen diskoaren izena eta kanta. “Altxor baten bila nabil, kantu baten bila nabil”, diosku berriz ere. Sortzailearen xedea helezina den aldetik, “beti bilaketan” dabil Orion errotutako Hernaniko musikaria.

P. S.: Postari honek bi bider jo ohi du atean. Ausarki eta lotsagabe. Olatz Zugasti & Benito Lertxundi baltzuan sinaturiko lana entzunen dugu inoiz? Araiz!

Orion Zuzenean entzungai izanen duzu, otsailaren 23an, Donostiako Viktoria Eugenian.

Musikariak:  

• Olatz Zugasti, ahotsa, harpa.
• Ander Ederra, gitarra.
• Amaiur Cajaraville, baxua.
• Ander Zulaika, bateria, kajoia.
• Gratxina Lertxundi, teklatuak, flauta, ahotsa.

Bortxatzaileekiko Justiziaren “tabula rasa”

2020-02-14  //  (C)politika, (E)gizartea, Hezkuntza  //  Iruzkinik ez

Esku morea erasoei. Euskal Herriko lema. Eztabaidarako tema.

Maria Ortega Zubiateren “Garrasi eta protesta artean hartu dute Roman Polanski zuzendaria Parisko Cesar sarietan” posta irakurtzen ari nintzela, Dani Agirreren “Sugearen mila hozkadak” artikuluarekin akordatu naiz.

“NBAko mito gorenekin mahaian esertzea lortuta ere, Kobe Bryantek ez zuen agortu nerabe zenetik erregai erabili zuen neurri bako anbizioa. Gailurrean zela, andre baten isiltasuna erosi zuen bortxaketa kasu batean”, zioen Agirrek

“1975ean bortxatu zuela salatu zuen emakumeak, Valentine Monnierrek, gutun bat kaleratu du, Polanskiren azkeneko filma sari horietan egotea salatzen. Film horretan bere burua biktimatzat azaltzeko “lotsagabekeria” egin duela esan du, 15 urte besterik ez zituenean bortxatu zuela azpimarratuz”, dio Ortega Zubiatek.

Gizona naizen aldetik, bortxatzaileen genero berekoa izaki, bortxaketak direnean erraiak (*) nahasten zaizkit: “To, potentzialki horietako bat haiz”. Eta halaber, totem bihurtu zaidan esaldia gogoratu ere bai: “Potentzialki denok gara hiltzaileak –edo bortxatzaileak, kasurako– eta prostitutak, eta ez du inporta zein klaseko edota zein nazionalitateko garen”.

Potentzialki denok gara bortxatzaileak, baita emakumeak beraiek ere bai. Alabaina, eta estatistikari zor –ez egiari zor– bortxatuak emakumeak dira, eta bortxatzaileak gizonok. Ziur aski, datu hori ez da ehunetik ehunekoa. Baina, baietz %99,99koa. Hain ziur!

Nire beste totem batek berresten dit idatzia: “Deus ez da absolutua. Absolutu bakarra Jainko da, eta bera ez da existitzen”. Baina, hara existitu, existitzen du, eta arra da.

Arra da. Diruduna da. Ospetsua da. Entzute eta erreputazio handikoa. Izan daiteke jatorri judutarrekoa edota beltza, izan Roman Polanski edo Kobe Bryant. Eta esan bezala, dirudunak izan gabe badira ere bortxatzaileak, “jende normalak”. Donibane Garaziko Lizeoko ikasleak, konparazione.

Alabaina, bortxatzailea bereizten duena –arra eta emea izateaz gain– ez da klase honetako eta arrazako horretako izatea, bereizten duena da Justiziak dirudunekin erabiltzen duen tabula rasa.

(*) Bortxaketek barrua inarrosten didate, eta badago haien gainean idaztea galarazten didan zerbait. “Moralaz jarduteko” bertigoa.

Hegemonia “lortu” Ahal Dugu

2020-02-11  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

40 urteko diktaduraren osteko 40 urteko demokrazia-aldia joan da. Batetik bestera igarotzeko Trantsizioa delakoa burutu zen. Unionistentzat loriatsua, separatistentzat zorigaiztokoa. Bizkitartean, EAJrentzat, unión eta separa artean, txit baliagarria. Demokrazia-aldian bipartidismoak berea egin du Espainian, baita Frantzian ere, eta orobat Europa osoan. Honezkero ez dago ezkerrik ez eskuinik. Neoliberalismoa eta populismoa gailendu dira.

XXI. mendeko demokraziaren –ereduaren– bitartez boterea hartzea kimera da; iraultzaile inozoen olgeta lastimagarria. Podemos alderdia horren lekuko. 2011ko maiatzean (M15) abiatu zen gizarte mugimenduaren zoriaz sortua; Ahal Dugu Euskal Herrian. Espainiako krisi sozialaren arrazoietako bat Trantsizio okerra izan zen Podemosen sortzaileentzat, egungo demokrazia 1978ko erregimenaren ondorio zuzena delako –izan zelako honezkero–. PSOEk eta PPk herriari demokrazia ebatsi omen zioten, euren bipartidismoak kasta edo elite menderatzailea bermatu zuen agintean. Hamar urte eskasen ondoren, hona ikaspena: politika posiblearen artea izaki, edozein dela alderdi baten norabidea, posibilismoak zuritzen du haren aldaketa. Falangisten urdina zuritzen ikusi genuen eta komunisten gorria zuritzen ikusi dugu.

Anartean, 40 urteko demokraziak ez du bigarren Trantsiziorako aukera ematen. Horixe da, bada, XXI. mendeko demokraziaren bertuteetako bat. Mendez mende erregimen politikoek sistemaren benedikazio santua ezarri nola, halaxe bermatzen dituzte demokrazia berriek egungo erregimenak.

Trantsizio garaian, sena eta logika naturalez, iraultzaile inozoek “40 urte eta gero, EAJ gutxiengoa izanen da”, zioten adorez. Hots: “Jeltzaleen seme-alabak ezkerreko abertzale iraultzaileak bilakatuko dira”. Bada, ez. 40 urte ondoren, jaiotzeko ziren haiek ez dira iraultzaile ez abertzale.

Podemosek ahal-men kamaleoikoa erakutsi du. Ahal dugu! Horra boterera iristeko hitz giltzarriak. Estatuan PSOErekin nola, “Euskadi”-n halatsu ere EAJrekin. España es diferente eta Euskadi bestelakoa. EAJren 40 urteetako hegemoniak gaineratiko espektro politikoen botoak bereganatzeko ahal-men itzela izan du. Iraganeko Comunión eta Aberri, Unión eta Separa dira egun: “Ez bele, ez zozo”.

Ezker abertzalearen EH Bildu bide beretik joan ahal da. Hegemonia xede, demokrazia helburu, hona beste hitz giltzarri batzuk: “Gizartea eraldatzeko politika egin beharrean, zure alderdia aldatzen ahal da jendarte osoaren mesederako”. Hori egiteko lengoaia eraldatzea funtsezkoa izaki. Sortu alderdiarena, kasu. Ezker abertzalearen indar faktikoa bere jerga aldatzen hasia da. 40 urtez “botere faktikoak” erabili ondoren, “estatu sakona” erabiltzen hasia da. Sistemaren eraldatzea: “Botere faktikoen menpe izatetik estatu sakonekoen menpe egotera doan aldia, dagoen aldea”.

Agur Obaba, agur Ugarte!

2020-01-10  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

“Etxeak eta hilobiak”; 2019ko uzta.

Bernardo Atxaga “Etxeak eta hilobiak” aurkeztera bidean.

Etxeak eta hilobiak

Bernardo Atxaga

Pamiela, 2019

[Prologoa:] Bernardo Atxagaren azken nobela da, idazleak horrela adierazia. Atxagaren obran funtsezkoa da Obaba herriaren inguruan girotu eta eraiki literatura. Etxeak eta hilobiak irakurtzean, ezin izan dut Obaba aldenarazi nire imajinaziotik.

Obabako etxetiarren –etxeetan eta hilobietan– istorioen baitan utopia dago, eta Atxaga idazlearen utopiak Etiopia poesia liburuan du iturburu: “Gure etxea utzirik, nora joan? Atzeko basoaren babesean hain klaru kantatzen duen xori ezezaguna nork kausituko? Hi hintzena, bi arraia zaharren gurutzaketa, galdu da, galdu haiz, hautsi da anphora eta mila ispilutan multiplikatua ez haiz azken irudi ezabatua baino. Ez dago beste ziutaterik, eta hementxe xahutuko dugu gure mundualdia txorakeriak eginez. Obabatxue, Obabatxue, Obabatxue…”

Sei atalak osatzen dute Etxeak eta hilobiak nobela delakoa. Frantzia, Espainia edota AEBetako hainbat lurraldetan girotutako istorioak biltzen ditu, baita Ugarte herrixkako bizitza bildu ere. Hots, Euskal Herrian. Elias eta Ugarte daude liburuaren lehen esaldian. Elias dago ere azken atalean. 1972an abian dira eta 2017an amaitzen pertsonaia andanaren –pertsonaia atxagatiarrak– bizialdiak. Mende erdia iragan da aldi batetik bestera.

I. atala (1972): Il était un petit navire… (Bazen barku txiki bat…). “Eliasek hamalau urte zituen (…) Ugarte herrira iritsi zenean”. Eliasi Frantzian etorri zitzaion mututasuna. Istorioa Paue (Okzitania, Bearno) inguruan girotuta dago. Euskal Herria bada nor errelatoan, baina euskaldunak ez du izaterik. Izan ere, non ote Ugarte herrixka? Ugarte –toponimiari kasu egitera– ur arteko lurraldea da. Euskal Herria artxipelagoz osatutako izate fantasma da. Obaba zen hura, “gure etxea”, mila zatitan –mila artxipelagotan– sakabanatu zen. Anartean, arima galdurik izaki, izate sendo gabea da. Tokiko txorien mintzoa sendoa da, bertako etxetiarra, berriz, mututzen doan izakia. Alta bada, Bazen barku txiki bat… narrazioko munduaren –eta istorioaren– iruditeria sendoa da. Artean, euskaldunaren iruditeria kolektiboak badauka izatea. Orain dela 50 urteko euskaldungoak Obaba du euskarri; Ugarte,  kasuon. Paisaiak eta usainak. Txoriak, basurdeak, zakurrak, Luis eta Martin anaia bikien arteko harremana (Obabako bi anai-ak gogoan). Traizioa. Fideltasuna. Euskal Herria –Obaba edota Ugarte– sinesmenen abaroan bizi da, euskaldunen gogo kolektiboa sendoa da.

II. atala (1970): Lau lagun. “Eliseo gauez iritsi zen Santa Maria herrira…”. Espainia –haren hainbat ezaugarri, hots– ondo baino hobeto ageri da istorioan. Non eta Madrilgo El Pardon dabil Eliseo. Mika txoria da istorioaren hariaren eramailea, istorioaren eragilea. Paca izena du mikak, Paca izena du ere pertsonaia batek. Eliseo eta Donato –bikote laguna, lagun bikiak?– Caloco eta Celso dira protagonistak. Valdesalce Espainian nola, halaxe Ugarte Euskal Herriko iruditerian. Ugarteko basoan jaiotakoek baina, “El Pardoko basoan” zaildu eta formatu behar dute nahitaez. Animaliek –txoriek nola txakurrek– munta handia dute kontakizunean, pertsonek ere ezinbestez. Frankismoa usaintzen da: Franco jeneral ehiztaria eta haren heredero Juan Carlos printzearen tekua. Garaia ederto deskribatzen duen erretratua. Luzetsi da, agian, narratzailea.

III. Atala (1985-1986):  Antoine. Narrazio honetako protagonistak Euskal Herrian du bizitoki, Baionan. Hiriko karriken deskribapena xehe-xehea da. Komunismoaren erorketaren urteak dira. Antoine Paris eta Baiona artean mugitzen da, Landesetako Dax hirian ere ibili –ez Akizen– ohi da. Bertako da txikitako Pierre Irissou laguna. Lagunak ditu ere Louise eta Troy txakurrak. Eliseo, Luis eta Martin bikiak istorioaren partaideak dira. Ugarte herrixkan plegatuta. Obabako ekonomiaren ezaugarri meategia bazen, halaxe da ere Ugartekoa. Joan badoan –joan zitzaigun– lan mundua. TGV (Abiadura Handiko Trena) delakoa martxan dabil engoitik.

Psikoanalisiaren beharra du Antoinek. Sigmund Freuden ildoan artatua da, Nadia psikologoa du sendagile. A63 autopistan gaindi dabil protagonista, goiti eta beheiti. Lemoizko Zentral Nuklearraren afera eta Goma2 dira, besteak beste, gainbehera datorren mundu horren adierazleak. Ugarteko meatzean ari direnak, ez dira etakideak. Maoistak dira. Nola nahi den ere. bai batzuenak zein besteenak –komunismorenak zein ETArenak– egin du harrezkero. Utopiaren ildoan ene ikaspena: “Esaidan, zoriontsuak al zarete mugaz bestaldeko biztanleak?”. “Ez dago beste ziutaterik, eta hementxe xahutuko dugu gure mundualdia txorakeriak eginez”. Nazio nahiz klase batekoen askatasuna gauzatu ezinezko baten aldia islatzen du atalak, bi urteren joan-jinean.

IV. atala (2012): Luisen istripua. 25 urte joan dira aurreneko istoriotik, nobela txirikordatzen duten istorioen aldiak zeharo aldatu dira. Laugarren atal hau bitxia da, bitxia denez. Ameriketako Estatu Batuak aspaldi txertatu ziren gure iruditerian: Muhammad Ali eta Foreman, Usain Bolt eta Yoan Blake korrikalariak (bitasuna beti presente Atxagaren iruditerian, hirutasuna ere zenbaitetan–, Coca Cola eta Michael Jackson (Pepsi Cola-ren sustatzailea). Sergio Leone zine zuzendariaren Amerikaren iruditeria berebiziko da istorioa endelegatzeko: Ona, Gaiztoa eta Itsusia pertsonaiak baina, Ugarten El Bueno, El Malo eta El Feo dira. Aktore nagusien izenak ere gogoan ditugu zinema zaleok. Ugarteko ametsak amerikarrak dira orduz gero. Ondorioa: Ugarte hor dago nonbait, baina bere espiritua eta izatea ahitzen doaz, ahitu dira.

Atxaga narratzailea aparta da. Haatik, aldian aldi, Obaba eta Ugarte ahitzen doazen heinean, badoa ere ahitzen mundu hura elikatzen zuen iruditeriaren xarma: “Francis Picabiak munduko boxeo txapelketa Bartzelonan jokatu zuenerako, gauza guztiak esanak zeuden jadanik agian”.

V. atala (aldi edo urte gabea): Daisy telebistan. Istorioa laburra da, aurreko –amerikar munduko– istorioaren patetismoa osatzera dator. Entretenimenduak (entertainment) eta dibertsioak karakterizatzen ditu –mendebalde kapitalista liberaleko– mundutarrok. Aisialdia-k ezaugarritzen ditu, eta paradoxikoki, libre deitutako denborak –denbora libreak edota aisialdiak– esklabo inozo bihurtu ditu pertsonaiak –pertsonak gero eta pertsonaia-goak gara–. Esklaboak, eta gainera ergelak! Elikadura eta itxura hitzek errimatzeaz gain, pertsonaia horien ezaugarrien/izatearen sendo eta errime dira. Ugarte gure iruditerian leku ezdeusa baino ez da. Gure ethos ahitu zen, baita Obaba edo Ugarte ahitu ere. Telebista da –aro berri bateko estreinako gailua baino ez da– aldi berriko gure nortasunaren e(ra)gilea. Pentsamendu, adimena eta sena ez dira logos berriaren adierazleak. Aro berriko phatos berriak inor gutxi limurtzen du jada, ez inoren gogoa ernatzen ere. Pertsonon arima, poza eta tristezia, pasioa eta pairamena paradisuan galdu ziren. Obaban, naski. Ugarten, kasurako.

VI. atala. (2017): Orkideak. Ugarte munduan dago. Ospitaleak dauden legez. Garazi gaixoa da protagonista. Haren aita eta ama, Ana eta Martin, Luis osaba bikia tarteko direlarik. Engoitik ez dago bitasunik. AEBetako Houston hiria Ugarten dago. Ospitaletako grebalariek ez dute bihotzik. “Zerbitzu minimoek” eusten diote munduaren gainbeherari. Zer behar duzu? Bada, interneten baduzu behar horri nola aurre egin. Ugartek 1.500 biztanle ditu. Ugartetik hurbilen dagoen hiriak 300.000. Europako eta AEBetako hiriburu handiek 1.000.000 eta 1.000.000ak. Denak daude hurbil. Espazioa eta denbora zartatu dira milaka zatitan. Elkarrekiko indiferentzia ordenagailuan loratzen da. Orkidea kosmopolitak munduaren dekoraziotarako usain gabeko landareak dira. Eta narratzailea –Bernardo Atxaga idazlea– bikaina izanagatik, munduko bizilagunon tempoa aldatuz nola, halaxe aldatzen doaz gure arteko harremanak, baita halaxe aldatu ere narratzailearen iruditeria.

Etxeak eta hilobiak nobela ote den, hainbat aldietako istorioen harilkatze-biltzea ote den? Zein genero ote? Bego. Atxagak duen kontatzeko moldea xarmagarria da, baina mundu zaharra kontatzeko balio zituzten molde berriak mundu berria kontatzeko demodé geratu ote diren nago.

[Epilogoa]: Nork literaturari buruzko bere ikuspegiak ditu, baita aburuak izan ere. Baliteke nireek, ez muntarik ez lekurik merezi izatea. Nire adeitasunetik, nire miresmena Bernardo Atxaga literaturgileari. Haren emankortasunaren aurrean txiki sentitzen naiz, eta liburu erraldoi eta duin honi buruzko hitz hauek paratzean uzkur. Bere obra itzela da, berezko lekua dauka euskal literaturan, ezinbestekoa Euskal Herria ulertzeko.

Tankera honetako azken liburua omen da honako hau. Erabaki egokia begitandu zait. Beraz, ene ikuspegi agian lauso eta murritzetik, hona nire diosala: agur Obaba, agur Ugarte!

Hautsa harrotzeko poesia (…edota beste bat apalategirako)

2019-12-13  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Liburuak 2018ko Ernestina de Champourcín saria jaso zuen.

Izendegi hutsa

Fito Rodriguez

XXIX. Poesia Lehiaketa, 2018,
Ernestina de Champourcín.

Lerro-burua probokazio hutsa da, liburua izendatzeko era hutsa, bere hautsa inarrosteko manera. Izanik ere, ezin uka, tankera honetako liburuak kartoi kaxeetatik apalategira igotzen dira eta gehienak, edergailu gisa eta hautsa biltzeko “sortuak” dira.

Liburuak adierazi gabeko hitzaurrea dauka: Txirrita-ren DENBORA, LEKU, ZERU TA LURRAK, IZAR TA ILARGI, EGUZKIAK… izenburukoa, Koldo Izagirrek paratua. Zer gehiago adieraz dezaket nik, bi izen horiek adierazitakoaren ostean? Idazleak adieraziarekin aski, nik uste.

Alabaina, liburua apalategitik jaisten laguntzeko, liburuen hautsa kentzen laguntzen dugunon “bozgailua” behar omen da. Horra hemen, beraz, nire ardaila edota plagioa!

“Toponimia [hots izendegia] oso lotuta dago mitoari, erabilera morala agerikoa da batzuetan, iluna beste askotan”, diosku idazleak.

Gure berbaldian –ardailean errime esanda–, zernahi topiko erabili ohi  dugu –elemenia ele, leunki esanda–. Nire ondorengo belaunaldikoen mintzamoldean tipikoa, mitikoa bihurtu da, hots, bihurtu dute. Honezkero ez dute bereizten zer den tipikoa zer mitikoa. Haientzat sinonimo hutsak dira. Gaur egun, tipikoaren eta mitikoaren bitarteko hutsean ospetsua gailendua da, famatua alegia.

“Autokontzientzia bat sor liteke toponimoetatik, hala irakasten digute kantariek”, diosku idazleak. Demagun kantariak poetak direla. Erran nahi baita, Fito Rodriguez orain arte filosofia irakaslea eta saiogilea –hitzaren supiztaile maiseatzailea, berbadun jostaria, ardailaren maisua– poeta bilakatu da. Filosofiari laga barik, toponimiarekin “estropezu egin du” eta poesia ondu du jaiotzez gasteiztarrak. Hitzaurre-rik jarri nahi izan ez duen –nirea da interpretazioa– idazleari kasu eginez, herri hizketaz harago, bertsolariaren “Denbora, leku, zeru ta lurrak, izar ta ilargi, eguzkiak…”-z harago –nirea da interpretazioa–, Araban gaindiko topos-etik topos-era eraman gaitu poetak. Topikoetatik harago, topiko tipikoak eta mitikoak harrotu ditu.

“Herri jakintzatik edo ezaguera sakonetik hurbil gintezke toponimiara”, dio poetak. “Beharrik, ez garamatza etimologiaren eta historiaren bideetatik”, gehitzen du idazleak. “Eskerrak” gehitzen dut neronek.

Etimologiaren eta historiaren bideetatik eraman beharrean, hatsanka eraman gaitu gasteiztar donostiarrak. Egiaz harago, hegian barrena eraman gaitu. Easoko (H)Egia auzokoa baita Rodriguez. Bornaetxea izan ere.

Luzamendutan ibili barik, amaitzeko, toponimoak toponimo, honatx harribitxi poetiko bat. Izendegi hutsa-ren hautsa eta elemenien artean, batto.

Egilatz      

Hizkuntzak, maldan behera ez amiltzeko,

hitz jarioaren neurria behar du,

hitzak neurritu,

isiluneak kalibratu,

norberak bere neurkerara egokitu.

Post Scriptum: Egia latza dugu liburuen hauts astintzaileok –inarrosle harrotuok, suabe erranik–.

Hitzaurrea-ren egile Koldo Izagirre idazlea eta liburuaren idazle Fito Rodriguez poeta.

EAJ, “espainiar demokrazia”-ren indar homologatzaile nagusia

2019-10-31  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

EAJko EBBko presidente Andoni Ortuzar.

Espainiako Erresumako Gorteetarako hauteskundeak izateko zorian gaudela –ez ospatzeko zorian–, “espainiar herritarron” osasun politikoa Zainketa Intentsiboetako Unitateetan dagoelarik (UVI), honatx bizi dugun panoramaren nire analisia.

Spain, spam –zabor poltsa– begitantzen zait. Tira, herritar guztiak zabor poltsan sartzea ez da bidezkoa, alabaina, ezin dut buxatu erromatarren konkista garaitik datorren Hispaniatik eratorritako izenak ezpainetara igoarazitako goragalea.

Espainiar Inperioa suntsitzen ari da. Iraganeko Más se perdió en Cuba edota Los últimos de Filipinas esaldien antzekoak ezpainetaratuko dira etorkizunean. Demagun, hogei urte barru: “Va valer la pena haver sofert la dermatofagia / Merezi izan zuen dermatofagia jasan izana”, erranen dute katalanek.

Anartean, mendez mende eraikitako Espainiak –espainiar jendarteak historian bi aldiz Errepublika aukeratu zituen, bigarren aldikoa Francoren Alzamiento Nacional-ak deuseztatua, 40 urteko diktaduraren eta 40 urte luzeko “demokrazia”-aren ostean– ezin du sistema demokratikoa gauzatu. Ez erresumak, ez estatuak ez herritarrek.

1936ko Gerra Zibilaren ostean, AEBek espainiar diktatura homologatu zuten legez, halaxe homologatu ere Europar Batasunak (EB) egungo espainiar demokrazia. Gu, euskal herritarrok, gero eta europarragoak izaki.

Pertsonek egiten dute historia, baina gurean, konparazionera, Jose Antonio Agirre eta Iñigo Urkullu lehendakariek ez dute berdin egiten –alderdi berekoak izanik ere–, edota ez dute berdin egiten ere Urkulluk eta Juan Jose Ibarretxek.

“Espainiar demokrazia” izaterik ez, eta eskuin bakarra zena hiru alderdik ordezkatuta dago egun: PP, Ciudadanos eta VOX. VOX omen da faxista, demokratikoa ez dena. Alabaina, beste biek ederto betetzen dute haren praxia. Horretan dudarik ez dago, ezta espainiar gehiengoarentzat ere. Esaterako, PSE-EE, PSN edota PSC bozkatzen duten gehienek halaxe pentsatzen dutelakoan nago, alta, PSOEk “ezinbestean” betetzen du frankisten espainiar praxia .

Horraino gaitza. Eta gaitz erdi, jendarte katalana bederen indartsua baitago. Izan ere, Euskal Herria ez dago Kataluniaren heinean. Katalan Herriak (Països Catalans) nola Euskal Herria hala. Euskal Herrian EAJren Euskadi gailendu da. Botere eta izate bakarra. Hauteskundez hauteskunde, EAJ garaile EAEn betiere. Euskadiko euskal herritar gehiengoaren konfluentzia –ideologia suerte guztien botoa– EAJn batzen da. EBk “espainiar demokrazia” homologatua behar duen legez, Espainiak halaxe EAJ behar ere. EAJ “espainiar demokrazia”-ren indar politiko homologatzailea baita. Ez bakarra, bai nagusia.

Erroren etenak

2019-10-25  //  (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Angel Erro poetaren lehen saioa da.

Angel Erro, liburuaren aurkezpen egunean.

Lerro etena (2004-2018)

Angel Erro

Elkar, 2019

Angel Erroren Lerro etena amaitu –bazen garaia, to!– eta usaiazko ele jokoa jalgi zait burura, hori malura! Izan ere, 2004tik 2018ra bitarteko eguneroko hau, dietarioa, Erroren etenak izendatu baititut, ia inpentsan! Inpentsan!? Hara, zer ote hitz arraro hori? Ba ote arautegian!?

Liburuaren orri lerro irakurraldiaren bereizgailua paperezkoan zirriborratu ditudan –aspaldikoak batzuk– hitz batzuk aldatuko ditut hona: Poeta. Eruditua. Hemofilikoa. Homofilia jasaten duena. Heteroaliadoa. Greziar kulturaren maitalea eta aditua.

2004tik 2018ra bitarteko bizipenak eta kontakizunak dituzu Lerro etena-n, idazlea Iruñeatik Madrilera aldatu zen garaikoak, Iruñeatik Madril artean bizi den zutabegilearen –Berria-n oraindik ere– gogoetak dituzu saio liburu hau, besteak beste. Erro, prentsa egunero errotik irakurtzen duen poeta da, ahalaz, etxepeko kafetegian gosalduz egin ere. Edo hala dut antzeman nik, edo horrela berak nahi. Egunero… alegia.

Musika klasikoaren maitalea. Konparazione, J. S. Bachen Meza Si Minorrean hizpide (82. orria. Ordura arte ez nituen oharrak hartu, atx!). Kursaaleraino hurbildu ostean: “Zalantza dut hainbeste neke merezi ote zidan” dio. Erroren lerro kritikoak. Erro kritikariaren adibide bat.

Lerro etena  –besteak beste askoren artean– Erro idazlearen eta izatearen beraren isla da. Hitz itsu batez errana: bere izatearen lagina, lagin bat. Donostia, Baiona, Gasteiz edo Bilbon ibili dabil idazlea. Pariseraino ere tarteka hurbiltzen da, Bordelen geldialdi bat edo beste eginik.

Virgilio edota Ovidio poetak ageri dira bere bidean, besteak beste. Klasikoen maitalea izaki. Aditua ez ezik, aritua. Aritua euskal idazleen artean. Idazleen euren izenen akronimoek zoratu naute, izenen siglek hots. Horien gibelean –atzean edo aitzinean– dauden gehienak “asmatu ditut”, ez arras ordea. Hamarretik zortzi edo. Erro zakila! Aingeru izenez, abizenez ez osotoro. Erro izan ezik, Ero. “Satorra” horregatik!

Izan ere, Erro ez da kokiltzen, ez du ostrukarena egiten horregatik, akronimo horien baitan –Lerro etena irakurri dutenek– daudenek antzeman dute beren burua. Angel Errok ez du mihian bilorik.

Ahantzi gabe: amak, arrebak eta aitak, nork bere gisara, badute leku bere egunerokoan: “Non du etxea etxetik joan denak”, galdetzen du iruindarrak. Jatorra ematen ez duen arren, nafar jatorra izaki. Satorra.

Bizitza eta heriotza. Aldi ilunak ilun, lerro ilunak eta argiak lagun, herio oso presente dago Erroren –satorraren– bizitzan. Eta presente ere badago C.  C-ri, VB-ei eta alfabetoko gainerako hizkiei eskaintza lerroarekin ixten du liburua idazleak. C, argi dut nor den. VB ez.

Idazlea eta poeta. Aspaldi utzi zuen garbi ez zela proeta. Indarrean zegoenean alegia, honezkero inor ez baita proeta: “Hau ez da ETArengandik espero genuen haikua”. (2014-IV-22). Euskal satorra izanagatik, jatorra Erro!

Bidenabar, bizi izandako gatazkaren kontakizunaren tantak laga dizkigu. “Nik oroimena beste mendekurik ez dut”. “Historia gezurtiek idazten dute”. Ez da egungo kontua, Ulises eta Homero ditu hizpide. Izan ere, Trump gezurti handienatzat izendatzeak gure gezurti izaera azpimarratzea besterik ez dakart eta.

Angel Erroren ironia apartekoa da. Herabeen ironiak badu jite berezia inondik ere. Ekialdera begira jarri da, jarri gaitu: “”Orrazkera boterearen ikurra da”, diosku. Botella kolorekoa gure artean, burdinazko Thatcher marguldua! Horretaz badaki zerbait Angelek, C. bikotekideari esker.

Bizitza lerro etenak ez ezik, bizitza gure denboraren etenak eta nahasmenak dira. Horixe oroimena. Halaxe begitandu zait saio liburua. Edota, nire aburuz, halaxe paratu ditu idazleak bere oroitzapenak.

Angel Erro niretzat bada ere hauxe erran zuena: “Dena esana dago, baina ez nik”. Esaldi hori niretzat handiegia izanik, beste hauxe parafraseatuko dut amaitzeko: “Ez sinetsi gehiegi hemen esandakoak, hau guztia galkorra da, kazetari honek egiatzat pasarazitakoari ustel usaina dariolako nago ni hemen” (2015-III-22).

Atx, azkenik, herioa hizpide, nire epitafioa hartu diot maileguz Errori: “Batzuetan pentsatzen dut nire okerrak nire orekak direla eta ez naizela ezer ezpada nire okerrak”.

Joxe Miguel Etxeandia: preso egon denaren betirako zigorra

2019-10-02  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Jose Miguel Etxeandia Meabe larrabetzuarra aurkitzeko saioa.

“Buscan a un excolaborador de ETA de 59 años desaparecido en el Gorbea desde el domingo”, zioen El Correo/El Diario Vasco egunkariak atzo. Mendiaren magaleko Arraban azkenekoz ikusi zuten Jose Miguel Etxeandia Meabe larrabetzuarraz ari zen.

Ohikoa behar zen berri tamalgarria, notizia zaborra bihurtu zuten “demokrazia” honetako “paladinek”, erran nahi baita, luma –teklatua gaur egun– arma laidogarria bihurtzen duten “sikarioek”.

Besteak beste, hauxe zioen Jon Garay kazetariak: “La Audiencia Nacional condenó a Etxeandia Meabe a 17 años de cárcel por haber facilitado en 1994 al ‘comando Vizcaya’ la información necesaria para intentar asesinar a un sargento del Ejército en Larrabetzu”.

“Etxeandia huyó de España dos días después del atentado y, tras permanecer un tiempo en Francia, se refugió en México, donde permaneció hasta que las autoridades de este país le expulsaron el 5 de julio de 2003”.

– Jose Miguel Etxeandia Meabek ez ote zuen bada, zigorra ordainduta?

– EHUko irakasle Mario Zubiagak bere twitter kontutik  salatu zuen legez: “Periodismo basura”.

– Preso izan denaren bihotz barruan betirako kondenatu bat dago (Joseba Sarrionandia).