Hasiera »
Iñaki Bastarrikaren bloga - Lazzaretto vecchio
Iñaki Bastarrikaren bloga
Liburuak maite ditut, eta irakurri ahala azpimarratzen ditut eta haiei buruzko iruzkinak egiten. Batzuetan nobedadeak dira, baina beste askotan, liburu lehenagokoak edo erdi ahaztuak. Beste alde batetik kontu zaharrak egunetik egunera gehiago zaizkit atsegin.
Azken bidalketak
- Tracce della lingua basca in Sardegna 2024-03-24
- Yehuda Ha-levi tuterar idazlea 2024-03-19
- Arteterapia (I) 2024-03-13
- Jorge Gimenez Bech itzultzailea [1956-2023] 2024-03-06
- Bichta éder 2024-02-27
- Kouroumaren eguzkiak 2024-02-20
- Babilonia 2024-02-09
- Bidean ihes 2024-02-04
- Hamabost egun Urgainen 2024-01-25
- Lehengo harenez 2024-01-17
Iruzkin berriak
- Ane Maiora(e)k Lola Viteri margolaria eta gaurko umeak bidalketan
- Izena *isabel(e)k Isabel Azkarateren kamera magikoa bidalketan
- ROBERTO(e)k Wyoming Handia: “Rupturista nintzen eta hala jarraitzen dut” bidalketan
- Roberto Moso(e)k Ihardukimenduaren teoria chit hordigarria bidalketan
- Juan(e)k Berriz Irigoien bidalketan
Artxiboak
- 2024(e)ko martxoa (4)
- 2024(e)ko otsaila (4)
- 2024(e)ko urtarrila (4)
- 2023(e)ko abendua (2)
- 2023(e)ko azaroa (2)
- 2023(e)ko urria (5)
- 2023(e)ko iraila (2)
- 2023(e)ko abuztua (1)
- 2023(e)ko uztaila (2)
- 2023(e)ko ekaina (1)
- 2023(e)ko maiatza (1)
- 2023(e)ko otsaila (2)
- 2023(e)ko urtarrila (4)
- 2022(e)ko abendua (4)
- 2022(e)ko azaroa (4)
- 2022(e)ko urria (5)
- 2022(e)ko iraila (5)
- 2022(e)ko abuztua (4)
- 2022(e)ko uztaila (3)
- 2022(e)ko ekaina (4)
- 2022(e)ko maiatza (5)
- 2022(e)ko apirila (4)
- 2022(e)ko martxoa (4)
- 2022(e)ko otsaila (4)
- 2022(e)ko urtarrila (5)
- 2021(e)ko abendua (4)
- 2021(e)ko azaroa (4)
- 2021(e)ko urria (5)
- 2021(e)ko iraila (4)
- 2021(e)ko abuztua (4)
- 2021(e)ko uztaila (4)
- 2021(e)ko ekaina (4)
- 2021(e)ko maiatza (5)
- 2021(e)ko apirila (5)
- 2021(e)ko martxoa (4)
- 2021(e)ko otsaila (5)
- 2021(e)ko urtarrila (5)
- 2020(e)ko abendua (6)
- 2020(e)ko azaroa (7)
- 2020(e)ko urria (7)
- 2020(e)ko iraila (8)
- 2020(e)ko abuztua (6)
- 2020(e)ko uztaila (15)
- 2020(e)ko ekaina (9)
- 2020(e)ko maiatza (9)
- 2020(e)ko apirila (11)
- 2020(e)ko martxoa (14)
Tracce della lingua basca in Sardegna
2024-03-24 // bAst // Iruzkinik ez
Euskara eta Sardinia hitzak elkarren ondoan ikusteak harridura sortuko dio bati baino gehiagori. Euskara eta paleosardiniera (erromatarrek isla konkistatu baino lehen Sardinian egiten zen hizkuntza) senide hurbilak izan daitezkeela da liburu honetan jorratzen den hipotesia. Ez da kontu berria. Vittorio Bertoldi hizkuntzalariak hainbat bat-etortze ikusi zituen duela ia ehun urte euskararen eta islako erromantzearen artean. Gerora hainbat izan dira gai honetan begiak jarri dituzten ikerleak. Dena dela, hil berria zaigun Eduardo Blasco Ferrer hizkuntzalari katalanak ekarri zuen iraultza: urtetako ikerketen ondorioz, toponimiari garrantzi handia emanda, oinarri sendoak jarri zizkion aipaturiko hipotesiari.
Liburu honetan sakondu eta zabaldu egiten da bide hori. Lehen parteak testuinguruan kokatu nahi du irakurlea. Bigarrenak, gorosti/golosti bezalako kointzidentzia lexikalak aztertu ondoren, toponimiari begiratzen dio, eta ia bost mila sarrerako korpus batean oinarrituta, islako geografian aurkitzen diren leku-izenak aztertzen ditu, etimologiari, dentsitateari eta abarri erreparatuz, harri eta zur utziko gaituzten mapez eta argazkiz lagunduta.
Aritzu kontzejua (Anue) Nafarroa lns
Aritzo herria (Sardinia)
La nuova sardegna egunkaria
SASSARI. Già nel 1931 Max Leopold Wagner ritrovò voci che risalivano a prima dell’avvento del latino nel sardo. Tra queste vocaboli del basco; una lingua sopravvissuta alla conquista della Spagna da parte di Roma. Il basco è una lingua parlata nelle regioni spagnole nord-occidentali della Navarra e dei Paesi Baschi, a circa 1500 chilometri dalla Sardegna.
Gli archeologi, inoltre, hanno rinvenuto antichissime ceramiche di origine iberica in diversi siti dell’isola, e gli storici romani parlavano di affinità di costumi tra gli Ilienses e i Bàlari, i più antichi abitanti della Sardegna, e le genti iberiche. Lo studioso Eduardo Blasco Ferrer aveva avanzato l’ipotesi che nel Mesolitico (dal 10.000 all’8000 a.C) vi fosse stata una migrazione dall’area iberica, che popolò la Sardegna.
Proprio dagli studi di Ferrer parte il nuovo volume di Juan Martin Elexpuru Arregi, scritto in basco: “Euskararen aztarnak Sardinian” (Tracce della lingua basca in Sardegna), ed. Pamiela, Iruña/Pamplona. Elexpuru Arregi ha ritrovato centinaia di nomi di località simili, se non uguali, ai toponimi sardi. Lo studioso spiega la sua ricerca.
—-
«L’isola popolata da genti iberiche nel Mesolitico». Lo sostiene Paolo Francalacci, dell’Università di Sassari
SASSARI. La ricerca di Juan Martin Elexpuru sui toponimi sardi trova conferma anche negli studi del genetista delle popolazioni Paolo Francalacci dell’Università di Sassari.
«Sostanzialmente sono popolazioni che hanno un’origine comune – conferma lo studioso – . A proposito ci sono ipotesi discordanti sul primo popolamento dell’isola, altri colleghi sostengono che l’isola sia stata abitata a partire dal Neolitico da genti che arrivavano dal Medio Oriente, dalla Mezza luna fertile. Dal mio punto di vista il Dna mitocondriale (cioè i geni di origine materna che permettono di studiare le generazioni passate, ndr) e il cromosoma Y, (cromosoma che è la chiave per la determinazione del sesso maschile, ndr) raccontano una storia un po’ diversa».
Yehuda Ha-levi tuterar idazlea
2024-03-19 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
wikipedia
– Tutera eta Yehuda ha-Levi olerkaria.
– Rabi Yehuda ha-Levi bere histori testuinguruan.
– Edizio honen atarikoa.
– Hebrear alfabetoa.
– Laburdurak.
– Poesi antologia:
– Maitasun eta ardo bertsoak:
– Eztei-kantak:
– Gorespenak eta adiskidetasun-kantuak:
– Eresiak eta negar-kantak:
– Gogoetak eta igarkizuna:
– Sinagoga-poemak:
– Sion gogoratzeko poemak:
– Itsasoko poemak:
– Egiptoko poemak
TUTERA ETA YEHUDAH HA-LEVI OLERKARIA
Naturaren berezko baliabide ikuspegitik desberdintasun nabarmenetako
lurraldea da Nafarroa. Kontinente osoei dagokien aldakortasun interesgarria
eskaintzen du, eskuarteko neurri mugatuan besterik ezpada ere, hedadura gutxiko
bere lur eremuan. Mendialdeko oihan eta belardien berdetasun hezearen jantziak,
erdialdeko lur erre eta ardantze horixken biluzgorriko larruazal lehorra
txandakatzen du. Bardeetako basamortu hitsa eta Tutera herriko baratze jori
emankorra eskuz esku batzen dira maiteminduen besarkada estuan. Pirinio mendi
harroen elurretako ur garden freskoa eta galdara beroko bainu urak aho betean
irensten ditu sabel berean Ebro ibai aseezinak.
Mendi gailurren lepo malguak direla bide, Europa zaharraren eta Afrikarantz
uzkailitako Espainiaren arteko atari baliotsua izan da garai guztietako
bidaiarientzat. Duela bi mila urteko erromatarren galtzada nagusia zihoan bertatik
gudalosteen ibilbide, merkatarien diru-iturri, alferren iheslari eta kultur berrien
haize berri. Erdi Aroan done Jakueren bide bihurtu zuen orduko erromes uholde
bedeinkatuak.
Estrabon greziarraren eskutik datorkigu J. K. aurreko mendean Pirinioetako
bizkarrezurraren alde bietan kokaturik bizi ziren euskaldunen aipamen
zaharrenetakoa. Bazuen herri honek Erribera barrenean jotako bere diru txanpon
zaharra eta Kalahorraraino iristen zen erromatarren mapetan euskaldunen lurraldea.
Hizkuntzari dagokionez, herri askoren mintzairetako maileguz aberasten joan
zen euskara, Tutera aldean garaian garaiko etorkinek gaindituta galdu bazen ere.
Hori dela eta, iberiar, zelta, erromatar, goto eta arabiarren eragina izan zuen
gureak, besteak beste, eta nola ez, hebraiera eta gaskoia luzaz egon ziren sendo
erroturik hemen merkatari, artisau eta ofizio desberdinen lokarriekin. Errege eta
handizkien jauregietan, Elizaren izkribuetan bezala, latina zen hizkuntza ofiziala
Erdi Aroan bertako erromantzea nagusitzen hasi arte, administrazio, legeria eta
erlijio gaietarako euskara ofizialki herri mailan bazterturik zetzalarik. Kultura eta
hizkera askotariko herria izan da, beraz, betidanik Nafarroa aniztasunak dakarren
aberastasunarekin.
Horrek ez du esan nahi egoerak iskanbila, tirabira eta erasorik sortuko ez
zuenik eguneroko bizitzan. Tutera lau haizetara irekitako bidegurutze gunea izanki,
inork baino hobeki daki horrek dakartzan ondoreen berri. Onerako eta txarrerako
patu horrekin idatzi du bere historia eta ikasi zuen herri arrotzak uztartu eta
beraiekin baketsu bizitzen, arraza, sineste, ekonomia eta lanbide guztien mugak
gaindituz. Arabiar eta juduek indar handia hartu zuten bertan eta euren hizkuntzak
normalki entzun ohi ziren biztanleen eguneroko harremanetan. Euskara, aldiz,
galdu zen, neguko bazkaz joandako artzain eta merkatuetako euskaldunen
lekukotasun urrira iritsi arte Erriberako hiriburuan.
Honelako egoeran igaroko ziren XI. mendean Yehudah ha-Levi gaztearen
lehenbiziko urteak bere hirian, munduan zehar ibiltari izateko bokazioarekin sortu
bazen ere Tuterako semea .
11
Liburu Santuetako oihartzuna
Ahalez eta moldez Liburu Santuetan oinarritzen da idazle honen lana,
juduentzat ohikoa zen Testamentu Zaharretik xurgatuz sentipenen espresioa eta
jainkozaletasunaren irudi poetikoa. Esanguratsua da Jakoben seme gazte Josefek
izandako gari espalen ametsa, lastoak burua makurtuz anaien etorkizuna
adierazten zuena. Irudi bera datorkio naturalki burura urrundutako maitalearen
goratzarrea egin nahi duelarik. Honela dio: Neskatxa maitatuen alorrean
maitasunaren gari-azaoak / zureen aitzinean makurtzen dira (9. poema, 32. b.).
Baina ez da pasarte solteen kontua bakarrik; Liburu Santuetako pertsonaia
ezaguna den Josef handia hartzen du eredutzat izen bereko jaun baten goratzarrea
egiteko: Jakoben seme Josef gizaldiz gizaldi / bidali du Jainkoak janari emateko: ( ..)
]zen bereko beste bat sortu da gure egunetan / haren itxura eta itzal kementsuarekin;
/ printzea deitu zitzaion hari anaien artean, eta beste hau benetako / printze eta
jauna da bere garaiko buruzagien artean (50. poema, 1-5 b.).
Arrotzentzat hain gardena ez daitezkeen Liburu Santuetako zenbait leku-
izenen esanahia dago bertso batzuen funtsean. Hermon eta Dimon dakartza,
adibidez, maitalearen aurrean senti ohi den poza, alde batetik, eta urruntzeak
daraman nahigabea, bestetik, kontraesan esanguratsu bezala jartzeko. Hau dio
hitzez hitz: Negar haiek, behiala Hermon-go ihintza bezalakoak, / zergatik eta nola
bilakatu ziren Dimon-go ur? Garden zihoazen, amodioen hasieran, / baina
hastantzeak gorritu zituen (42. poema, 1-2. b.). Hermon zorionaren adierazgarria
da salmoetan, adiskideak elkarrekin biltzeari darion edertasun, sosegu eta
goxotasuna alegia: Bai eder dela, bai gozo, senideak elkarturik bizitzea!
Gantzuketako olio bikaina bezala da, buruan isuri eta bizarrean behera, Aaronen
bizarrean behera soinekoraino jaisten den olio lurrintsua bezala; Sion gainetik
jaisten den Hermon mendiko ihintza bezala. (133. Sal.) Dimon izenak, alderantziz,
Jainkoaren mendekua eta zigorra dakar Isaias profetaren hitzetan: Dimongo urak
odolez beteak daude, baina oraindik ere zoritxar handiagoak bidaliko dizkiot
Dimoni.· lehoiak janga ditu Moaben onik aterako direnak, lurralde hartan bizirik
geldituak (Is. 15, 9.).
Poetak aurki ditzakeen hitz samur eta goxoenak ‘Kantarik Ederrena ‘ izeneko
liburutik xurgatzen ditu Yehudah ha-Lavi tuterarrak. Nardo eta mirraren usain gozoa
da beretzat maiteminaren zantzu lirikora hurbiltzeko zirrararik sotilena. Zori
eskuzabalari ez diot zatiko hau besterik eskatuko: / zure ezpainen haria, zure gerriaren
gerrikoa; / nire abaraska-eztiak ezpainen artean dituzu, / ene nardo eta ene mirra
zeure bi bularren artean (9. poema, 25-26. b.). Hau dio, bestalde, Liburu Santuetako
testuak: Ene erregea etzanik dagoela, nire nardoari usain gozo dario. Ene maitea
niretzat mirra-zorrotxoa: nire bularren artean du atseden (Kant. 1, 12-13).
Harri bitxien distiraz baliatzen da Erriberako judua emakumearen gorputz-
atalen berezko edertasuna azpimarratzeko: Errubi irudia dakusat zafiroen gainean
/ zure ezpain-hortzei begiratzean. (9. poema, 19. b.) Bide beretik zihoan Liburu
12
Santuetako eredua: Haren eskuak urretan biribilduak, / topazioz tarteka
apainduak./ Haren bularra / marjilez landua, zafiroz estalia (Kant. 5, 14).
Olerki hauen edukia ez da hezur eta haragizko pertsonen arteko erakartasun
liluragarria goraipatze hutsa. Erdi Aroko poetak, Liburu Santuen ildo beretik,
gizonaren eta Jainkoaren arteko maitasuna hizkuntza lirikoan azaldu nahi du.
Kreatura eta kreatzaileak elkarrekin duten amodiozko harreman gorenaren ahotsa
trebetasuna eta israeldarren herrimina maisuki erakutsi arren, bere bihotza
aurrerago doa; poeta izateaz bestalde mistikoa ere bada eta erantzukizunari uko
egin dion jainko-herri aukeratuaren dolumina darie bere hitzei. Malenkonia da
olerki hauen doinu berezia eta noizbait bere herriaren etorkizuna bideratuko den
amets itxaropentsua mantentzen du. Orein eme poxpolina (= Israel), zure egoitzatik
aldendua! Maite zaituena (=’Elohim) haserre daga!, eta etsipenaren doinu
ezkorrean, hau dio: Non da profezia, non argimutila, non !tunaren Kutxa? (85.
poema, 1. eta 4. b.).
Bada olerki ederrenen artean, Sion gaitzat hartuta, sentimendu handiko kantu
bat, non juduen erbestea saminki aipatuta hitz gogotsuekin itzulia amesten duen.
Honela dio: Zure atsekabeagatik negar eginez txakala naizen arren, zure gatibuen /
etorreraz amets dagidanean zure kantiketarako lautea naiz. ( ..) Nahi nuke ene
arima heda ledin /’Elohim-en izpiritua zure hautatuen gainera isuri zen tokian. /
Oi ibil ahal banendi Jainkoa bere igarle eta mezulariei / agertu zitzaien lekuetatik!
( ..) Ahuspez erar ninteke zure hautsaren gainera, zure harriak / biziki maitatuz,
haien hautsa ferekatuz, / negar eginen nuke neure asaben hilarrien ondora iristean
/ eta hunkiturik nengoke Hebronen zure hilobi hautatuen aitzinean. (100. poema.).
Hitz samurrenak baino sinesgarriagoa da, halere, poetaren bizia bera, eta
amets kutunen ildotik egindako bide luzeak izan zuen ondore onik. Alexandriatik at
gainditutako itsaso zakarren sari, lur santua ukitu zuten bere oinek, aberri
bihotzekoa alegia, non pausatu baitziren betirako mundu honetako haren azken
urratsak arbasoen hilobi ondoan.
Herri literaturako Judu Erratuaren pertsonaia haragiz jantzia da Yehudah ha-
Levi sentiberaren espiritua, bere aberriaren jabegorik gabe munduan zehar erromes
doan herri baten itzal iluna. Euskal Herriko ipuinen arabera, juduek beren lurraz
nagusiki jabetzen diren une berean izango da munduaren azkena, hori baita
Jesukristoren heriotzaz daramaten gurutzebide astuna.
Ohore Tuterari! Historian zehar ziurtatu izan duen bere irekitasun eredugarria
agertu du berriro ere XI. mendeko ondare hau berreskuratzean, bere altxorretako
bat izandako euskara zaharrari muzin egin gabe, denbora berean. Zorionak.
Josemari Satrustegi,
Euskaltzaina.
Agoten historia antropologiaren ikuspegitik azaldu izan da, gehienbat, kontuan hartu gabe mendeetan zehar jasan zituzten politiken eraginak.
XVI. mendean, Leon X.a aita santua eta Karlos V.a enperadorea haien alde jarri ziren Espainiaren eta Frantziaren artean izandako istiluetan, baina ondoren ahaztu egin zituzten.
XVII. mendean, Frantziako Luis XIV.a Eguzki Erregeak ere adierazpen hau egin zuen: «[…] Badira biztanle batzuk nolabait esklabo bezala tratatuak, lanbide batzuei lotuak, […] beste gizakumeen salerosketatik bananduak, [eta] christians, agot, kagot eta kapot izenez ezagutzen direnak, jakin gabe zergatik bereizten diren horrela, gure erreinuko legeen aurka […]». Baina hitzak hitz, ez zuen konpondu agoten aurkako gogorkeriarik.
XIX. mendean, Nafarroako Gorteetako 1817ko Legeak honela zioen: «[…] Gure Erreinuan badira, asko ez badira ere, Agot deitzen dieten jende batzuk. […] Ustekizunek eta tradizio baldarrek eragin dute orain arte jasan duten mespretxua. […] Eta esan ere esan daiteke harreman sozial eta zibiletatik ere baztertuak izan direla. Baina guk ez deritzogu zuzena. […] Agotak Nafarrak dira, besteak bezala». Hala ere, ez zen konpondu Agoten giza egoera.
Idazlan honetan, ordea, Erroma, Frantzia, Ingalaterra eta Alemania aldeetako politikarien nazioarteko handinahikeria zapaltzaileen aurka egin ziren herri aldarrikapenen artean jartzen dira Agotak «berdintasun eskubidearen» alde hartutako jokabideak.
Otsaila 2024
Otsaila 2024
Arteterapia (I)
2024-03-13 // bAst // Iruzkinik ez
bAst 2024 Benjamin Juaristiren omenez
bAst 2024 “urteko egutegia”
bAst 2024 “mendiak”
Edo idia edo begia
emongo deustak ene egia
(refranes y sentencias, 389. atsotitza)
Egia latz eta labio
(refranes y sentencias, 14. atsotitza)
labo.
“Qui a la vue courte, mauvaise” VocBN . “Myope, qui a la vue courte” H. “Miope, corto de vista” A (que cita VocBN). v. lanbro (II, 1).
bAst 2024 “lurraldea”
Jorge Gimenez Bech itzultzailea [1956-2023]
2024-03-06 // bAst // Iruzkinik ez
Itzultzailea anfibioa da,
urlehortarra:
arrainen mintzoa adierazten die hegaztiei
eta hegaztiena
arrainei.
bAst
Vincent antzerkilariak bizitza aldatuko dion bisita bat jaso du. Goi mailako bi militar dira. Karlistak omen. Arrotz egiten zaizkio aktore eta zuzendari frantsesari haien operetako uniformeak, are arrotzagoa haien gerra, iletratu basatien eta letratu usteen arteko kontutzat baitauka Pirinioen hegoaldean su eta gar dabilen liskar dinastikoa.
Urrez erosiko diote borondatea militarrek, eta izenez ere apenas ezagutzen dituen nafar lurraldeetan barrena ibiliko da Vincent, antzerki-lan berariazko batez soldaduak gudurako adoretzen. Urrez erosiko diote duintasun artistikoa ere, militarren esanetara itxuraldatuko baititu Arc-eko Juanaren ibilerak, Karlos VII.aren kausaren alde.
Baina Gilles de Rais mariskal pedofiloak Juanaren begietan bezala, Vincentek errai propioetan ezagutuko du gutxien komeni zaion unean ezagutu ere pasioaren sua, ez dakien arren zerutik ala infernutik ote datorkion.
Eta ezagutuko du, une berean, antzerkiaren eta bizitzaren arteko mugaren lausoa.
Jorge Giménez Bech
Jorge Giménez Bech (Irun, 1956-2023), euskal idazle, itzultzaile eta argitaratzailea.
1993an Alberdania argitaletxea sortu zuen Inazio Mujika idazlearekin batera. 1997an Euskal Editoreen Elkarteko lehendakari izendatu zuten. Euskal Herriko hainbat hedabidetan artikuluak idatzi ditu, eta literaturan ere jardun du. Arlo horretan, Gabriel Aresti ipuin-lehiaketa irabazi zuen 1995ean, euskarazko atalean, Trenaren zain lanarekin.
Dena dela, itzultzaile-lanetan jardun du batez ere: Anjel Lertxundi, Inazio Mujika Iraola, Jokin Muñoz, Aingeru Epaltza, Joxean Sagastizabal eta Arantxa Iturberen lanak gaztelaniara itzuli ditu.
Jorge Gimenez Bech editore eta itzultzailea. (Jon URBE | FOKU)
net&sare
Bichta éder
2024-02-27 // bAst, Juan Luis Aizpuru Beristain // Iruzkinik ez
Argazkilaria: Beronika Zamora
Gaur kazetan ari da Eñaut Oihenart, urtetan Euskal Herritik urrun ibili ondotik, fisikoki nahiz gogotik. Xalbat Barnetxe laborari eta militante zailduak ohartarazi du, isilpean, euskal kostako jauregi abandonatu batean badela asmo ezkuturen bat, eta Eñaut ikertzen hasiko da zer ote den eraikitzaile-promotoreak eta tokiko agintariak lotzen dituen negozio ilun hori. Théodore Vermandois azken biztanlea izan duen jauregi horren historiak biltzen ditu Nafarroako erresuma ahantzia eta Frantziako Iraultza, II. Mundu Gerra eta Aljeriaren independentziakoa, handikien familia baten gainbehera eta Lapurdiko euskaldunen ezinbizia. Eneko Bidegainek, literaturara itzulirik, goranahi handiko istorio bat asmatu du, irakurlea harrapatzen duen thriller politiko bat ez ezik, egungo gizartearen kontraesanen ispilu ere badena: itxurakeriaren zama, harreman sentimentalen zaila, militantziaren eredu erritualizatuak, kazetaritzaren morrontzak, euskararen patua.
7. or.
Jauregi bazterreko legar gainean kraska eta kraska, urraska-urraska zihoan Eugenia, goizero bezala, eta gibeleko ate meharretik sartu zen, zuzen-zuzenean, garbitzaileen eta zerbitzarien gelara. Diru beharragatik baino gehiago, auzo gisa joaten zen lehen goizero, jauregiko jabea, belea baino zaharragoa, ongi zela segurtatzeko eta, bide batez, etxean prestatua zuen bazkaria ekartzeko, ohea egiteko, hautsa kentzeko ehunka urteko zur ilunduzko armairu eta mahai gainetik, bezperako platera, basoa eta sardexka garbitzeko eta arropa zikina etxera eramateko… Senarrak aski erraten zion, bereziki leher eginik itzultzen zen egunetan, uzteko lan hori gazteago batentzat, baina nork iraun zezakeen Théodore Vermandois zaharraren zerbitzura, sari nagusia haren erausi erauntsia baizik ez zenean?
30. or.
–Su hori itzali behar dugu, nola edo hala- horrek erran nahi du dena on dela aurkarien kontra.
“Golf ekologikoa”, formulazio zorrotza, oso aurka ez dauden baina ekologisten kezkak belarrian kilikatzen dituen bizilagunak eta kanpokoak lasaitzeko. “Ikusten? Ekologista hauek bazter-nahasle batzuk baizik ez dira. Gezurretan ari dira…”.
-Horrekin ez da aski. Berriz ere eta hobeki azpimarratu behar da gure interes bakarra –bakarra!- dela Montestreaux herrixka, eta gure proiektuagatik ez balitz, herria erreka zolan errautsiko litzatekeela. Entzun duzu zer dioen herriko auzapezak? Ez dago ados laborari gorri horrekin. Ez. Auzapezak arrazoia du dioenean herria husten ari dela, eskola duela lau urte itxi zutela, posta bulegoa 40 kilometrora urrundu dietela, hain ondoan ez dagoen hirixkako supermerkatura doazela azken bezero leialak azken janari-dendako nagusi-etxekoandereak erretiratu zirenetik, oraino zabalik dagoen taberna bakarrean herriko hiru mozkorrek baizik ez dituztela sartzen zangoak… Segur naiz horietako bat dela gose greban dagoen laborari perreka hori… Hori ez horrela idatz, asma ezazu hitzak neurtzen, baina ulertarazi behar diegu haiek direla legea urratzen dutenak eta, tematzen badira, ordena ezarriko dugula.
Argazkilaria: Beronika Zamora
74. or.
Batzuk lasaitasun bila mendira igotzen diren bezala, Eñautek Père Lachaise hilerri zabalean barna ibiltzeko ohitura hartu zuen Parisen, hiri erdian bake eta isiltasun gose zegoenean, udazkenean bereziki, lurra hosto ihartuz gorritzen zenean. Hilobi bakoitza zen eskultura bat, obra bat, eta labirinto batean bezala galdurik pozten zen ezagunak zitzaizkion izenak irakurtzean hobietan, adibidez Charles Chaplin, Jim Morrison, Pierre Bourdieu… Ez dabil hain lasai, aldiz, Xalbaten herriko hilerrian, aterkia eskuan, langarra euri erauntsi bihurturik, ezagunak zaizkion abizenen artetik, jendearen etxeko sukaldera baino barnago baimenik gabe sartzen ari delako inprsioarekin, Vermandois deituraren bila, marmolezko, granitozko edo harri zurizko hilobietan. […]
99. or.
Belvédère proiektuaren berria huts egin zuenetik, gai horrekin obsesionatuta zegoen. Eta mila galdera zebilzkion buruan: zer dago hotel horren gibelean? Levallois Constructions ez da hotel soiletara mugatzen, beti dago zerbait handiago hotelaren inguruan. Zer izanen da Erlaitzaren bazter horretan? Eta zergatik dago hutsik jauregia azken urteetan? Zer sekretu dauzka gorderik? Zer arazo dute proiektua bururaino eraman ahal izateko? Hamaika erreportajetarako gaiak dauzka. Baina Antton Indaburu arduradunari ez zitzaion interesatzen.
Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain
Kouroumaren eguzkiak
2024-02-20 // bAst // Iruzkinik ez
Alanoaren esertzeko
manera lotsagaldua
Astebete lehenago akabatu zen hiriburuan Koné
Ibrahima, malinke(1) arrazakoa. Edo, derragun malinke-
raz: gizajoak ez zuen marranta txiki bat gainditu…
Malinke orori gertatzen zaion gisan, bizitza
Ibrahimaren gorputik itzuri zenean, haren itzala al-
txatu egin zen, eta, eztarria garbitu eta jantzi ondoren,
bide luzean aurrera abiatu zen bere sorterri malinke
urrunera, hiletaren albiste zoritxarrekoa zabaltzera.
Sabana hutsaren erdian galduriko bideetan, bi txer-
polari malinkek topatu zuten itzala, baita ezagutu ere.
Itzala bizkor zihoan, eta ez zituen agurtu. Txerpola-
riak ez ziren tronpatu: «Akabo Ibrahima», pentsatu
zuten. Jaioterrian, itzalak bere ondasunak mugitu eta
antolatu zituen. Etxolaren atzetik, argi entzun ziren
defuntuaren kutxen klaskak, kalabazazko ontzien
igurtziak, bai eta abereen asaldura eta marrakak ere.
Inor ez zen tronpatu. «Akabo Ibrahima Koné; horra
hor itzala», pentsatu zuten denek. Itzala hiriburura
1 malinke: Mali, Senegal, Ginea, Boli Kosta eta Gambian bizi den talde
etnikoa. Malinkeraz mintzatzen dira [Itzultzailearen oharra. Liburuan
ageri diren gainerako oin-oharrak ere itzultzailearenak dira].
itzuli zen, gorpuaren ondora, hiletak ikustera: bi mila
kilometrotik gorako joan-etorria. Begi-kliska batean!
Sinesgogor dirudizue! Bada, nik zin degizuet,
eta hauxe gaineratzen: defuntua errementari kas-
takoa balitz, ez bageunde Independentzien aroan
(Independentzien eguzkietan, diote malinkeek), zin
degizuet, ez genuke sekula lurralde urrun eta arrotz
batean ehortziko. Sorterritik, errementari kastako
agure bat etorriko zen makila txiki batekin hilotza jo-
tzera; itzala gorpuan sartuko zen berriro, eta hildakoa
jaiki. Makila hildakoari ematean, hura oinez hasiko
zen agurearen ondoan, eta gau eta egun ibiliko ziren
biak elkarrekin. Baina, adi!, defuntua berpiztu gabe!
Bizitza Alaren esku dago soilik! Eta jan gabe, edan
gabe, mintzatu gabe, are lorik egin gabe, defuntuak
atzetik jarraituko zion, oinez joango zen jaioterrirai-
no, non errementari zaharrak makilaz joko baitzuen
berriz. Gorpua eta itzala berriro bereiziko ziren,
eta jaioterrian bertan antolatuko ziren errementari
kastako malinke bati dagozkion hileta ugari eta ka-
tramilatsuegiak.
Beraz, segur aski, eta are guztiz ziur, itzalak bene-
tan ibili zuen jaioterrirainoko bidea. Berehala itzuli
zen hiriburura hiletak zuzentzera, eta, han, segizioko
azti batek hilkutxaren gainean eserita ikusi zuen, goi-
bel. Igaro ziren zazpi egun ehorzketaren egunetik, eta
zazpigarren eguneko hiletak itzalaren aurrean egin
ziren, eta igaro ziren asteak harik eta berrogeigarren
eguna iritsi zen arte, eta berrogeigarren eguneko hiletak
itzal makurtuaren aurrean ospatu ziren, zeina ikusezina
baitzen beti malinke arruntarentzat. Eta gero betiko
partitu zen. Oinez joan zen lurralde malinkeraino, eta
han haurtxo malinke batean berraragituko zen, amaren
baten zorionerako.
Itzalak den-dena zaintzen, kontatzen eta esker-
tzen zuenez, lur-ematea behar bezala gauzatu zen, hi-
letak oparotasunez santutu ziren. Lagunek, senideek
eta besterik gabe hantxe aurkitzen zirenek ofrendak
eta sakrifizioak utzi zituzten, eta dena banatu zen
etorritakoen eta hiriburuko familia malinke handien
artean.
Hileta-ospakizun oro errentagarri denez, ulertze-
koa da griot2 malinkeek, malinke zaharrek, Indepen-
dentzien erruz erreka jo ondoren saltzeari utzi behar
izan diotenek (eta Alak daki zenbat eta zenbat diren
Independentzien erruz hiriburuan erreka jo duten
merkatari zaharrak!), denek «lan egitea» lur-emate
eta hiletetan. Zinezko profesionalak! Goiz eta arrats,
auzoz auzo ibiltzen dira zeremonia guztietan parte
hartzen. Malinkeek, arras gaiztoki, «putreak» deitzen
diete, edo «hiena-saldoa».
Fama Doumbouya (doumbouyatar peto-petoa,
doumbouyatarra aitaren nahiz amaren aldetik, Ho-
rodougouko doumbouyatar printzeen azkeneko eta
legezko ondorengoa, pantera-totema) «putre» bat
zen. Printze doumbouyatar bat! Hienen artean ibili ohi
zen pantera-totema. Ai! Independentzien eguzkiak!
2 griot: Mendebaldeko Afrikako kontalaria, herriaren oroimena biltzeaz
eta ahozko tradizioa belaunaldiz belaunaldi pasatzeaz arduratzen den
koblakari modukoa.
Koné Ibrahima zenaren zazpigarren eguneko hi-
letan, Fama berandu zebilen. Presaka zihoan, kakeriak
jotako gaixoaren ibilera arinaz. Hiri zuria auzo beltza-
rekin lotzen duen zubiaren beste muturrera iritsia zela,
bigarren otoitza entzun zuen: hasia zen zeremonia.
–Bastartkeria bastarta! Gnamokodé! –oihukatzen
zuen Famak.
Eta bere onetik ateratzen zuen denak. Eguzkia!
Eguzkia! Hortxe Independentzia galgarrien eguzkia,
zeruaren alde oso bat betetzen, kiskaltzen, unibertsoa
egarritzen, zertarako eta arratseko ekaitz madarikatuak
zuritzeko. Eta hortxe begiluzeak! Hortxe begiluze
bastartak, espaloiaren erdi-erdian geldi, beren aitaren
etxean bezala. Bultzatu, mehatxatu, iraindu egin behar
aurrera joateko. Eta, hori guztia inguratuz, belarriak
birrintzerainoko zalaparta: klaxonak, motorren ta-
rrapatak, gurpilen laprastadak, oinezkoen eta gidarien
garrasi eta heiagorak. Zubiaren ezkerreko petriletik,
aintzirako ispilu ugariek begiak itsutzen zituzten, eta
etengabe hausten eta elkartzen ziren ur-bazter urru-
neraino, non uhartexka eta baso-ertzak zeru-muga
hauskaran barneratzen baitziren. Zubia, alderik alde,
gora eta behera zebiltzan ibilgailu koloretsuz mukuru
zegoen. Eskuineko petrilaren atzean, aintzira berriro:
dirdiratsua oraindik puntu batzuetan, lateritazkoa
beste batzuetan. Gero, portua, itsasontziz eta biltegiz
betea; eta urrutiago aintzira berriro, oraingoan lateri-
tazkoa, eta baso-ertza, eta azkenean urdin pusketa bat:
itsasoa, ostertzaren urdinari hasiera ematen. Eskerrak!
Goretsia bedi Ala! Famak ez zuen askoz gehiago ibili
beharrik: hantxe begiztatzen zen portuaren amaiera,
errepidea aldapan behera galtzen zen sakonune batean,
non pilatzen baitziren beste biltegi batzuen xaflazko
teilatu distiratsu edo grisak, palmondoak, hostailak;
non altxatzen baitziren zenbait solairuko bizpahiru
etxe, leiho saretadun eta guzti. Umiliazio eta lotsaizun
ikaragarria zen Fama hileta batzuetarantz halako presaz
lasterka ikustea, pantera zaharra sarraskia eskuratze-
ko lehian hienen aurka borrokan atzematea bezain
ahalkegarria.
Nor eta bera, Fama, urre, janari, ohore eta emaku-
me artean jaioa! Urrea ororen gainetik maitatzeko
hezia, jakirik onenak hautatzeko prestatua, ehun emaz-
teren artean gogokoenarekin oheratzeko hazia! Zer
bilakatuko, eta sarraskijale…
Hiena bat zen, hiena presatu bat. Zeruak altu
eta urrun jarraitzen zuen, itsasaldean izan ezik, non
hodei bakarti eta lotsagabe batzuk aztoratzen eta
elkarrengana hurbiltzen hasiak baitziren ekaitza
osatzeko. Bastartak! Asaldagarriak, nardagarriak,
lurralde honetako urtaro-arteak, eguzkia eta euria
nahasten hain zaleak.
Bira hartu zuen lorategi baten ondoren, gorantz
jo zuen funtzionarioen auzoko etorbide nagusian.
Goretsia bedi Ala! Hantxe zen, bai. Fama berandu ze-
torren, ordea. Lastima, atzerapenaren ondorioz aurrez
aurre eta oso publikoki jasan beharko baitzituen han
bildurikoen sumin eta laidoak, suge bat hankartean
baino deserosoagoak. Ezin eseri, ezin zutik egon, ezin
ibili, ezin etzan.
Ahmadou Kourouma
Itzultzailea: Jaka Irizar, Aiora
«Erritmo narratibo afrikarrera egokitzen dut hizkuntza […]. Liburu hau afrikarrei zuzentzen zaie. Malinkeraz pentsatu nuen eta frantsesez idatzi, naturaltzat jotzen dudan askatasun bat hartuz hizkuntza klasikoarekiko […]. Zer egin nuen? Besterik gabe, nire izaera askatu, nire pentsamendua adierazteko zurrunegia zitzaidan hizkuntza klasiko bat itxuraldatuz. Beraz, malinkera frantsesera itzuli nuen, hizkuntza frantsesa hautsiz erritmo afrikarra berraurkitzeko eta berreraikitzeko. Estilo malinke bat sortzen ahalegindu nintzen. Malinkeraz hausnartzen nuen, eta saiatzen nintzen aurkezten nola hautematen zuen malinke batek gertaera jakin bat, nola agertzen zitzaion bere gogoan. Malinkeraz pentsatzen nuen, eta kontua zen gero malinkeraz egindako arrazoiketa intelektual hori berritzultzea, transmititzea».
Ahmadou Kourouma
Ahmadou Kourouma
Boundiali, 1927 Lyon, 2003
Malinke etniako idazle bolikostar bat izan zen, Afrikaren deskolonizaziogaraiko gobernu diktatorialen aurka altxatu ziren autoreen artean lehenengoetakoa. 1968an argitaratu zuen bere lehenbiziko eleberria, Independentzien eguzkiak, malinkeraz pentsatua eta frantsesez idatzia, agintari kolonial frantsesen eta independentzia osteko elite afrikarren satira gordina. Bere idazketa eta jarrera politikoagatik, erbestean igaro behar izan zituen hainbat urte. Aipatu nobelaz gain, beste lau eleberri idatzi zituen, baita antzezlan bat eta haurrentzako liburu batzuk ere.
Babilonia
2024-02-09 // bAst // Iruzkinik ez
Azaleko irudiaren egilea: Imanol Irigoien Aranbarri (anaia)
Babilonia zen antzinateko herri bat, Isaias profetak bortizki madarikatu zuena. Babilonia zen baserri baten izena, eta Babilonia du nobela honek ere izenburua. Baserri horren historia eta Garayalde familiarena kontatzen dizkigu eleberriak: maitasun eta gorrotoak, norgehiagoka eta traizioak azaltzen dira bertan, eta horien guztien bitartez Euskal Herriko XIX. mende gatazkatsuaren kronika ere egiten zaigu: sinismen zahar eta progreso zientifikoaren arteko lehia, karlistadetako gudak, bizimodu desberdinek sortutako talka eta borrokak… Hala ere, gertaera historikoetatik harago jotzen du nobelak, natura eta naturaz gaindikoa elkartuz; gure arbasoen kosmologia berezia berreraikiz edo asmatuz, lurrarekiko bategitea, hilekiko hurbiltasuna eta mitoaren bidezko mundu ikuspegi oso bat adierazten ditu Irigoienek gogoan betiko itsatsirik geratuko zaizun eleberri liluragarri honetan.
Hitzaurrea
Orain dela bost bat urte L.M.Z. bedaniar gaztea egin nuen lagun.
L.M.Z.-ri neure ipuin eta elazaharretarako zaletasunaren berri eman nionean, Bedanian bazegoela nik jakiteko moduko istorioa erantzun zidan: lagunaren esanetan, gaur Kamelia Zuriko Miserikordi Etxea dagoen leku berberean baserri bat izan omen zen, Babilonia izenekoa, non karlistaden arteko garaian bi anaia biki bizi izan ziren, batak bere burua kristautzat zuena, besteak mairutzat, behialako kristau eta mairuak bezala haiek ere beti borrokan ibili izan zirelarik, zaldi gainean, ezkutu, lantza eta guzti, ilargi betearen begiradapean.
Xehetasun eta zertzelada gehiagorik ere kontatu zidan, han barano haietatik iragaten bait da gaur egun trena… baina geroago ere izango duzu gorabehera horien berri jakiteko aukera, irakurle —orri hauek irakurtzeko beta eta pazientziarik hartzekotan, alegia—, zeren L.M.Z.-rekin egon eta handik berehala pasadizo harrigarri haien inguruan zerbait idatzi behar nuela bururatu bait zitzaidan, nobela bat edo.
L.M.Z.-k emandako informazioaren gehigarri eta osagarri gisa, garaiko egunkariak aztertu eta arakatzeko erabakia hartu nuen, han bestelako argibiderik aurkitzeko asmotan.
Ekin nion, bada, lanari, gogoz, joan nintzen Itzurungo hemerotekara makina bat aldiz… eta hartan ari nintzela, udaberri egun batez, L.M.Z. ustegabeko berriarekin etorri zitzaidan, orain dela bi urte, Kaxiano Garayalderen eskuizkribua eskuetan.
Begiak zabalik eta ahoa zabalago utzi ninduen lagunak.
Hura nondik atera zuen galdetu nionean, Miserikordi Etxean obretan ari zirela erantzun zidan, eta langile batzuk, gela bat zabaltzeko, pareta zahar bat bota behar izan zutela eta hantxe azaldu zela: eskuizkribua paretan nahita egindako eta itzalgaizka itxitako zulo biribil batean bildurik idono omen zuten langileek, eta ekarri ere halaxe ekarri zizkidan L.M.Z.-k orri zahar haiek, biribilki bilduta.
Ez dago esan beharrik lagunari eskerrak eman eta agurtu ondoren, orri horiek aztertzen ibili nintzela, eta horrelaxe ihardun nuela bi egun eta bi gauez hura miatzen eta birmiatzen, irakurtzen eta berrirakurtzen, korapiloak askatzen, mokaurik ere probatu gabe ia, lorik egiteke, horditurik banengo bezala.
Haatik, lana ez zen erraza izan, zeren orri askotan lerro anitz ezabaturik azaltzen bait ziren edota erdi ezabaturik bederen, hezetasunak-edo eraginda, gela heze-hezea bait zen hor nonbait eta langileek eraitsitako pareta guztiz artesiatua.
Baina jakin, jakin izan nuen behintzat zergatik gorde zuen Kaxianok bere eskuizkribua zulo hartan, haietako orri batean honelaxe bait zioen:
«Urduri nengoen, lehengoan don Pascal etorri zitzaidanean.
Don Pascali utzi bait nizkion nik eskribatutako orriak, hark bere eritzia eman ziezadan.
—Letu diat eta asko gustatu zaidak —esan zidan—, baina kontuz ibili, hori Elizaren eskuetan erortzen bada, sutan erreko haute eta.
Eta kontatu zidan nola garai batean Inkisizioak gutxiagogatik erretzen zituen gizonak sutan eta berari ere askoz gutxiagogatik debekatu ziotela meza ematea.
Eta ea hainbeste izerdi atera ondoren paper haiek bota behar ote nituen galdetu nionean, berak ezetz esan zidan, oso gauza ederrak kontatzen nituela baina hura ezin zela argitara jarri, ez orduan behintzat, eta onena nonbait gordetzea zela, paretan zulo bat eginda edo sabaian, eta handik urte batzutara edo mende batzutara argia egin zitekeela han, zulo hartan, hura Jainkoaren borondatea baldin bazen».
Puska horri dagokion orria osorik idoro nuen eta testuak, jakina, aurrera dagi, baina Kaxiano Garayalderen ebatzia aztertzeko aski dela deritzot, hor garbi azaltzen bait da Don Buenaventura apaiz ohiak emandako aholkua, zeina Kaxianok berak hain ongi eta hain hitzez-hitz bete bait zuen.
Horrezaz gain, nire harridurarako, bikien borrokak —eta benetan jazo zirela egiaziatu ahal izan nuen, ez zirela leienda hutsa izan edota herriaren ahotik sortutako ipuinak, kristau eta mairuen arteko istilu zahar haietatik etor zitezkeenak.
Lehen esan dudan lez ordea, orriok hezetasunak jota zeuden eta leku asko eta askotan idatzitakoa ezabaturik zegoen, hutsunez beteta: egoera horretan bi aukera nituen:
1) Eskuizkribua bere horretan argitaratzea: baina hutsuneok kontutan harturik, hasieratik ohartu nintzen aski hankamotz gertatuko zela, etenegia.
2) Eskuizkribu hori oinarritzat hartuz, kreazio lan bat egin, eskuizkribuari zegozkion zatiak osatzeko Kaxiano Garayalderen azalean barrena sartuz eta bere Babilonia berreraikitzeko asmoa guztiz aintzakotzat hartuz, horretarako Kaxianoren eskuizkribuaren oinarrizko iturriaz gain, L.M.Z.-ren laguntzarekin Bedaniako aiton-amonengandik jaso nitzakeen Babiloniari buruzko oihartzun erdi galduak nahiz garaiko egunkarietan azaldutako albisteak, batzu zein besteak erabiliko nituelarik.
Eta lehen bidea baztertuz, bigarrenari ekin nion.
Nobela hau lan horren fruitua duzu, irakurle.
Eta amaitzeko beste bi ohar.
a) Jakina da euskaldunok beste mundukoekin hitz egin izan dugunean, hika egin izan dugula. Hala ere Mariri dagokion testua zuka ipini dut nik, liburuaren estetika orokorrari beha hobeki zetorkidalakoan.
b) Nobela osoan zehar, bai ortografia eta bai hitzen eta aditzen aukerari dagokionez, euskara batua hartu dut oinarritzat, salbuespenak salbuespen, jakina. Bestela ere joka nezakeen, lehen pertsonan eta bigarrenean idatzitako zatietan batik-bat, gaur finkatutako arauetatik erabat aldenduz, baina era horretan nobelak kolorean irabaz zezakeena batasunean galduko lukeela iruditu zait, eta nik, azken finean, nobelaren batasunaren alde jokatu dut.
Liburuaren hasiera
Lagun minak ziren Babiloniako Gabriela –Zipriano garayalderen ama, Trinido eta Felizianoren amona- eta Moabeko Roxali.
Babilonia eta Moabe Bedaniako baserririk zaharrenak ziren.
Banderizoen garaian dorretxea izan zen Babilonia, baina orduko triskantzak eta gero ere jazotako aldaketak medio, beste itxura bat hartuz joan zen, mende bakoitzak bere ezaugarri bereziak itsatsi nahi bailizkion: aldaketa eta berrikuntza horien artean gari-errota bat zegoen, XVIII. mendearen erdi aldean edo ipinitakoa.
Moabek, aldiz, aldaketa gutxi izan zuen mendeetan zehar, denbora bertako horma zaharren artean izozturik bailegoan.
Bedaniarren esanetan oilar batek behiala kukurrukua Lurruspeko haitzuloan jo eta haren kantua Babilonia eta Moabelko sukaldeetan, bietan batera entzun zen.
Horregatik ziren lagun minak Gabriela eta Roxali.
Izan ere ilunean zehar hedatutako munduak –harpe eta lurpe- gauari zegozkion, eta nola bi baserriok etxeko sukaldeaz bestaldean zuten gau hura, horrek beste baserriek ez zuten berezko berezitasun bat zemaien.
Katalanez ateratako edizioa
44. or.
Don Hipolitorekin bi urte egin ondoren etxera itzuli zenean, “Ama, soldadu izan nahi dut” esan zion, baina amak burura eraman zituen eskuak, ezetz erantzunez:
-Zer nahi duk? Hire aitari bezala fusila begian lehertzea?
Eta ez apaiz eta ez soldadu, etxean geratu behar izan zuen, ez luzerako ordea, han etxe barruko baserri-lanetan ito egiten baitzen mutila… eta armarriari beha, bere arbasoen irrintzi urrunak entzun zitzakeela iruditzen zitzaion, eta haiek mundu zabalera jaiotzeko esaten zioten, armak harturik Babiloniatik alde egiteko.
Baina armarik ezean, arbasoen armekin egin behar izaten zuen amets –zaldia, lantza eta ezkutuarekin bereziki-, eta bere buruari zin egin zion egunen batean zaldun baten antzera sartuko zela etxean eta ezkutua eta lantza salan ipiniko zituela apaingarri, don Hipolitok bere etxean ipiniak zituen bezalaxe.
48. or.
–Haizeak zazpi ditun– esam zizun amona Roxalik-, eta batzutan Lurruspeko kobazuloan biltzen ditun, beren erabakiak hartzeko.
-Haizeak ba al daki ba hizketan?
-Jakingo ez din ba! Eta barre eta negar egiten ere bai. Ez al ditun bart gauean ipar-beltza eta harraizea sesiotan nabaritu? Ez al ditun trumoiak entzun? Ez al dun harraizea aizkoran somatu?
-Ez.
-Lo gozoa egin dun hortaz.
-Amona: zein dira zazpi haize horiek?
-Bata eguzki haizea dun, gozoa eta epela; bestea, hegoa, emaztearen gogoa; hirugarrena nafar hegoa dun, Izpiritu Santuaren arnasatik datorrena eta usoak ekartzen dizkin dantzan; laugarrena mendebala dun, euria dakarrena, lurraren egarria asetzeko… Eta beste hirurak…
-Horiek beldurgarriak ditun: ipar-beltza beltza baino beltzagoa dun, tarteka elur-lore zuriak han-hemenka zabaltzen dituen arren; harraizea ere ikaragarria dun, aizkora bat bait dauka bere eskuan ipar-beltzaren aurka erabiltzeko harekin haserretzen denean, trumoi eta tximist, harri eta kazkabar: tximistak harraizeak aizkoran egiten duenean sortzen ditun; eta azkenik, frantzi iparra: haize horrek ezpata gorri bat din eta hura Lurraren sabelean sartzen denean, akabo urte hartako uztak!
Eta zuk adi-adi so egiten zeniola, kexuka hasi zitzaizun:
-Ba al dakin niri ere frantzi iparrak bere ezpata gorria sartu zidala behin batean? Napoleonen soldaduak inguru haueta zebiltzala izan hunan…
-Eta zer gertatu zitzaizun, amona?
–Haurra galdu nuela, Margari, haurra galdu…
57. or.
-Jentilen pasadizoak ez: kontatu gerrakoak.
Eta pipatik arnastutako kea egotziz, bikiek atseginen zituzten pasadizoak birkontatzeari ekingo zion:
-Gerra gogorra izan huan, mutilok, baina guk buruzagi aparta genian: don Tomas Zumalakarregi, eta hor zegoan alde nagusia. Don Tomas hil ez balute… Ai hura hil ez balute, hankaz gora leudekek honez gero liberal guztiak!
Eta haren agindupean egin zuela gerra, hori esango zien adi-adi zeuden bere ilobei, “treintaitresetik treintaicincoraino, infanterian lehenik, artillerian gero eta kaballerian azkenik”.
-Harekin aurrera egin beharra zegoan, bestela, akabo! Bazegoan gure errejimenduan Honesto Zunzunegi izeneko gazte bat, Ollarangoa; ba, egun batean Honestok gehiago ezin zuela esan zian eta ihes egingo zuela; don Tomasek hura jakin zuenean, berarengana eraman zezatela agindu zian… Eraman ziaten, bada, mutila, eta don Tomasek tiro egin zioan buruan; geroztik han zegok Honesto Zunzunegi, ez buru eta ez begi… beste munduan- eta Demetriok zabal-zabal jartzen zituen begiak, txiste bat kontatzen ariko bailitzan, Trinido eta Felizianoren algararen erdian.
78. or.
-Eguzki Gorri, hik ere nik sentitzen ditudan gauza hauek sentituko ditun noizbait…
-Noiz, amona?
–Hori lurrak berak esango din. Hara, antzina, belarrak ba omen zekinan hizketan… eta oraindik ere bazekin, ni ziur negon, jendeak ahaztu egin zitzaiola badio ere; eta haizeak ere bai, bazekin; eta suak; eta errekak ere bai; eta eguzkiak eta ilargiak: haiek guztiek zekinate hizketan; guk ez ordea erantzuten…
Joan Mari Irigoien Altzan, 2015ean (argazkia: Juan Carlos Ruiz).
Kamelia zuria gardream
Bidean ihes
2024-02-04 // bAst // Iruzkinik ez
«Bidean ihes…» eleberria, autorearen Loitzu herrien uda-partean lehen nobelan bezala, Espainiako gerra zibilaren koordenadetan kokatzen da. Eleberriak, alabaina, ildo desberdinak eta nabarrak ditu Euskal Herrian eta kanpoan. Zehazki, protagonistak Argentina utzita euskal lurretara itzultzen da. Eleberrian narrazioaren kontestu fokala Erandioko kanposantuan kokatzen da, puntu hartan —errealismo majikoan sarturiko ildotan— hiltzat emandako protagonistari asabak eta ahaide zenduak hizketan azaltzen zaizkiola. Argentinako koadroek —linealtasun oro apurtuta— alde psikologiko eta deskriptiboak garatzen dituzte eleberriaren orijinaltasuna —idazkera aberats eta olde luzeko tramotan emana— nabarmen utziz. Euskal brigadista den protagonistaren dialogoak iloba anarkista eta fraide karmeldar inozoaren pasartetan gauzatzen dira, eta Argentinako tramoak sorpresaz —eta ustegabeko tenkaduraz— azaltzen dira, han-hemen, errealismo majiko baten ildotik.
Ezin haiz asko mugitu, baina bizirik hago, behintzat, nahiz odola irten saihetsetk; eskerrak bala bihotzetik aparte sartu zaiala, toki ez hain delikatuan; Senosiain soldaduak, ordea, uste dik zeharo zerraldo hagoala. Alkandora eta atzpiko kamiseta odolez blai dauzkak, baina hezetasuna piskanaka lehortzen hasi zaik. Frai Eustakio, hire eskuinean, izter bat hire hanka-aztalean gurutzatuta ziplo zagok.
Ez dituk ohartu oraingoz bizirik jarraitzen duala; odol-zauria lehortzen bazaik, auskalo, oraindik ihes egin ahal izanen duk… Bai, saia hadi apur bat –kontu handiz eta osoro mantso- pixka bat higitzen Petrikorena kaboak eta Senosiain soldaduak botila-ardoa husten duten bitartean.
Arras zurrun hago, giharrak tenk dauzkak, Herio oso hurbil dabilkik, eta mugimendurik tipiena ere traidore gerta zaitzakek, aber… Deskuidatzen bahaiz metala gorputzean ereingo ditek alu hauek berriro; higitzekotan, apurka-apurka, zentimetroka mugitu beharko haiz.
Diru-makinan zegoen emakumeak Margaren antza zuen bere betarte arrai, ezpain sensual, ile horail nahasi oparoarekin. Badaezpada, aber…, begirada apartatzen nuen bere soinetik Elbira ohar baitzitekeen so itsaskor haien suaz –emakume gehienak xeloskorrak izaki-; nire emaztea hatzez –eta ez dakit zergatik fijo- mahai-ohola ta-ta-ta jotzen hasi zen, ausaz, zerbait igarri zuelako… Jakizu, segun.
Milizianoak apaizari listua aurpegira botatzean sarjentoak –fusilaren kulataz bizkarrean joaz- ¡Cágate en tu puta madre, rojo de mierda”, eta apaizaren ezpainetatik “Dominus noster te absolvat, et ego auctoritate ipsius…”. Artxanda aldera eguzkiak azken izpiak lotsakizunez, paisaia osoa susmotan bilduz. Arboladi eta txarakadiak ere metrailetaren hodeipean, beste bakezko laudada zuri batzuk antsiatuz.
–Erreboluzioaren aitzakiaz aprobetxategi anitz zebilek hemen egin behar ez direnak egiten; disziplina behar diagu, ze ez zezakek norberak justizia bere kabuz egin, uda honetan ikaragarriak jazo dituk eta.
-Arrazoi duk, Andres, astakeriak entzuten ari gaituk alde guztietan.
-Lur hauetan- gure Euskal Herritik hain urrun- euskaldun batekin ezkontzea pozgarri zaizulakoan nago.
-Halaxe da…- nahiz ongi jakin On Segundo liberalari Euskal Herriko arazoak ez zaizkiola hainbeste axola. Gainera, saratxotar liberal eta mendiatar karlisten arteko harremanak (hauetako batzuk berrikitan abertzale bihurtuak) politikan kontrakoak izan ziren.
-Aita Aizpuruak komentatu dit pozik ezkonduko zintuztela, elizkizunean euskal doinu eta abestiak entzunaraziz. Ikusiko duzue, aparteko eguna izanen da, ilusio handikoa. –Hori jalgita On Segundok alabari so berezia neskaren betartean negar-malkoak eta sentimendu aproposak atzemanez. Elbira hunkituta zegoen.
Fraideak, liburuko errezoak hasi aitzinetik, fardeletik janzki marroi astuna atera zuen.
-Baina, Frai Eustakio zer janztera zoaz?
–Komentuko sotana; errezoak eta completak esaterakoan hau gabe deseroso sentitzen naiz.
-Ez duzu ondo egiten, ze bidean CNTko miliziano antiklerikal itsu horietakoren batek sotana jantzita ikusten bazaitu molesta zaitzake, eta okerragorik ere egin… Edurnek berak ez zaitu begi onez ikusten sotanarekin.
Fraideak irribarre xumea.
-Botoak egin nituenetik karmeldar sotana ez dut inoiz erantzi, gerra honetan izan ezik.
–Baina orain gerran gaude.
-Ez dio axolarik.
-Ez ezazu ahantz hor behean –Gaztelan eta Andaluzian, eta Aragoan ere- anarkistek eta FAI taldekoek apaiz eta fraide-talde handia hil dutela, eta dakizunez hemengo bidetan ez dela anarklistarik faltako.
-Jainkoak lagunduko nau.
Hitzaurrea
Sarrera
Literaturarik oz duen herriak halako herri atzerakoi, berankor eta menderatu bihurtzeko arriskua daduka. Literaturarik gabeko herriek, normalean, historia kaskarra eduki ohi dute. Beren historia beete herrien moldetara menderaturik ikusteko zoria dute; inguruko sozio egoeraron kondizionamenduok ba dute zerikusirik letrarik gabeko populuetan. Literaturak, neurri batetan, herri konkretu baten kontzientzia isladatzen du, eta isladatze edo erreflexio horretatik dator historia egin nahiaren beharra.
Euskal Herria, bere literatura arruntaz, behar bada, gerta daiteko axioma horretatik kanpo, baina, aspaldiko sasimistizizmo ergelak uzten baditugu, uste dut gure herria ere, hainbestean, axioma horren barruan sartzen dela. Historia idatzia (literatura) eta herri gogoa edo herri kontzientzia sinonimo izan daitezke. Zein fenomeno psikologikok eraman du euskalduna bere historia humildade izutiz ixiltzera? Zerk mantendu du gure herrian holako jokabide galgarria? Nortasuna literaturan ez plasma nahiak, kanporat azaltzeko beharrik ez sentitzeak, zerbait adierazi nahi du. Fenomeno horren ondorio larria historia besteek egin digutela litzateke, eta dakigunez, anitzetan gaizki paraturik gelditu gara. Norbaitek esan dezake guk literatura ba dugula bere zentzu orokorrean. Nik baietz ta ezetz erantzunen diot. Baietz, minimum bati lotzen bagatzaizkio, ta ezetz, produzio multzoari itsatsiz. Izan ere, Euskal Herriak lau mendetan produzitu duen itzulpen eta original liburu mordoa (194 liburutakoa) guk gaur hiru edo lau urtetan betetzen dugu.
Bestalde euskalduna halako sasijatortasun batengatik, sarritan, bere munduan aldendua, kutsugabetua eta isolatua gelditu da beharrezko mila izpiritu eta estetika korrontetatik. Horrelako birjindadea ez daiteke guztiz positibo bezala har, ghettoaren aldekoak ez bagara behintzat. Zenbait beldur psikologikoren eraginez guk geuk euskara subkultura eta diglosia egoeran mantendu dugu. (Pentsatu, adibidez, Gipuzkoako Juntek edo Biltzarrek 1609an —oraindik Gipuzkoa osoa monolinguea edo hizkuntzbakarduna zenean— Ripaldaren katekima euskaratzea ukatu zutela, 200 dukatu mixerable ez emateagatik. Nonbait gure ilungiro diglosikoa aspaldidanikoa dugu etxean, zoritxarrez).
Arrazoin funtsezkoengatik finkatzen dugu literatura eta herri kontzientziaren oinharria. Gure izaera positibo, pragmatiko eta utilitaristak ez dio literaturari gaur arte behar hainako garrantzirik eman. Hori horrela delarik, poesia desmailatuagoa aurkituko da krisi egoera horretan. Poemagintzan ihardutea denbora galtzea dela uste duen herria mespreziagarri da, subkultura berankor baten kondizionamenduak luzarazteko arriskua duelako. Hau, noski, ardura guztiaz diot, ongi baitakit, sarritan ere, euskal literaturan, batez ere poesia zenbait jende desegokiren babestokia izan dela.
Poesia, dakigunez, edozein literaturan herri kontzientziaren aintzindari da; hori horrela gertatu zen Lizardiren eta 1964ko belaunaldiaren garaian. Euskal poesia azken hamar urte hauetan estetik expresiobideen ezagugarri bilakatu da. Euskarak poesian itsasten du, gaur egun ere, korronte naturalista, sozial, existentzialista, sinbolista eta abarren kutsu aberaskarria. 1964 urtea jarri zuten Juan San Martin-ek eta Ibon Sarasolak poesia berriaren pasarte berri baten ardatz bezala. Hori egia da, baina ez osoro zehatza; nire ustez, 1964 urtearen ordez, urte horren ingurua hartu beharko litzateke pasartearen puntutzat. Urte horretakoa da, noski, G. Aresti-ren «Harri eta Herri» poema liburua, eta bere balioak hiru faktore hauetan konkreta daitezke: a) Euskarak lortutako funtzionaltasuna, b) Euskarari hiri edo urbano motibazioak itsastea, eta c) Desakralizazio elemendu zenbait. Baina, meritu horien gain, 1964 urte ingurua baste antzeko balio askoz aberasten da existentzialismo eta sinbolismoaren aldetik. Adibidez, urte horietarako Joxe Azurmendiren existentzial motibazioak nabarmenak dira, eta baita Luis Mari Mujikaren «Bide-Giro» eta «Urdin eta Burni» liburuaren motibazio sinbolista aberaskarriak. Uste dut oraindik kritikak ez duela aztertu behar hainbat «Bide-Giroak» poema liburuak suposatzen duen uhin berri sinbolista.
Euskal poesiaren kritiko batzuk partzialkeria okerrean erori dira poesia sozialaren aldeak aztertzean eta gainbaloratzean. G. Arestiren forma funtzionalista zenbait poetarentzat «txabakanismoaren» bide izan da, hau da, errazkeriaren aitzakia. Gabrielen bidetik batzuk «axolakabekerietan» erori dira, euskarari alde batetatik pobrezia erakarriaz. Nik Aresti asko estimatzen dut, eta bere meriturik handiena euskarari funtzionaltasun bat ematea izan da, baina bere bidea profitaturik batzuk «txabakanismo erraz» batetan erori dira. Luis M. Mujikaren «Bide Giroak» poeman (nahiz eta sarritan formak heldugabeak azaldu oraindik) literatura moderno baten motibazioak nagusi dira, eta metaforaren teknika sinbolista eta expresionista garbi eta dotore sartzen da euskaran. Adibidez, bisemiaren eta sinestesiaren teknika osoro nabarmena da Luis M. Mujikaren bi liburuetan.
Esan dudanez, azken zazpi urte hauetan poesia sozialak kritikoen begiak monopolizatu ditu, gure expresiobideak nolabait antzutuaz. Etapa honi beharrezkoa zen gure herrian «konpromiso haro» bezala, baina horizontea galdu gabe, eta «axolakabekerietan» erori gabe. Poesia sozial baten aitzakian «errazkeria» anitz sartu da gure etxean. Gainera, euskarak bere historiaren isolamenduarengatik estetika forma urri ukitu du; korronte batetan hersteak galera ekar dezake. Bestalde, poesia sozialak frantzesean, gaztelanian, ingeleran, etab. moda bezala pasatuak dira, nahiz eta motibazioetan jarraitu. Kritika honekin ez dugu gutxieztu nahi poesia soziala (izan ere, Luis M. Mujikak, liburu honetan azaltzen ditu horrelakoak ere), ekilibrio batetara eta aberatsiturriak hornitzera eraman baizik. Adibidez, Zulaika baten poesia serios eta gihartsua positiboa deritzaigu. Poesia konprometituak ez du «txabakanismoan» erori behar, konpromiso eta formaren lantzea ez dator desados. Formaz mintzatzean ez gara, noski, preziosismoaz ari.
Kritiko zuhurrak baldin bagara, ohartuko ginen gure poesiaren azken boladan sinbolismoa datorrela berriro Joxe Azurmendi, Urretabizkaia eta X. Leteren zenbait poesi zatitan. Bide hau oso positiboa deritzaigu, euskararen estetik bidea oraindik osoro urria delako.
Eskuetan duzun Luis Mariren liburuan sinbolismo urratsak nabarmenak dira, 1970ez geroztik. Mujikaren sinbolismoa, geroz eta gehiago, nerudiano bihurtzen da; bere mundua estetik motibazioz eta metaforen indarrez sekulako eder ikaraz hornitua aurkezten zaigu. Mujikak bisemia, sinestesia eta sentsualismoa ere trebeki menderatzen ditu; batez ere, 1971ez geroztikako poemetan Nerudaren estetika harro, zorro, zurrunbilotsua nabarmena da. Halako sinbolismo kosmiko sentsualean mugitzen da Mujikaren eder mundua. Behar bada, Zulaikaren mundutik aparte, alde horretatik.
Azter ditzagun pundu batzuk:
Poema liburu honetan bilduma bat eskaintzen zaigu, ez poema konkretu bat bakarra. Tankera desberdineko poesiak aurkitzen ditugu bildurik: a) Existentzialak, 1967-1969 urterainokoak. b) Poesia sozialak, 1968-69 urte ingurukoak. d) Kanta poesiak 1968-71 urte ingurukoak, eta e) Kosmo-sinbolismo motibaziozkoak, 1971-75 urte ingurukoak.
Gaiari lotzen bagatzaizkio motibazio antzekoak ikusten ditugu. Mujika «egunaren egunerokotasunez» mintza zaigu. «Nire zalantzak zutik daude adarrak antzean». Bisemia indar sinkroniko bat eman nahiz, hau dio poetak: «Arratsean euri, euripe, euripean». Joxe Azurmendiren «Izatearen Malura» poemaren kutsua zertxobat nabari da poesia batzutan.
Bisemia ilungiro eta anbiguitateaz baliatzen da nagusiki beste literaturatan. Horra anbiguitate hori liburuan: «Ni hala-hola -istant banala» – «Denek nonbaitean, noizbatean, norbait hil duzue».
Sentsualismoa da Mujikarengan beste balore nagusia, hau da, bere metaforak lortzen duen balentzi sentsuala. «Nire besoek —kontinentea bailiren— maitearen soina inguratzen zuten». «Aho ta asmamenak zein bolkanak ditudan». – «Haren ederrean hozka ta hozka laban sentsualak» – «Ah, Ah, Edurne zure gorputza lizar zuhaitza». Nire ustez euskal literaturan «Leturiaren egunkari ezkutua» arte sentsualismoa moralkeriaz hertsitua zegoen. Sentsual motibazioak arraroak ziren, eta gehienetan arrazoin moralizantez inguraturik aurkitzen ziren.
Bestalde, liburuaren metafora indarrari loturik, poemen meritu nagusienetakoa metafora teknikan datza. Egileak nerudianismoaren teknikak ezagunak ditu, eta surrealismoak eskain ditzakeen harma boteretsuez baliatzen da, sarritan. Begira metafora batzuk: «Haren oroiak pertz irakin, izugarria lez». – «Ama horren sabel mahatsezkoan, saratsezkoan, sekulakoan» – «Objetoen metalean kolpe ta kolpe».
Nire iritzian Mujikaren poema gihartsuenak eta aberatsenak hauk dira: «Harrizko euskara», «Zazpigarren egunean», «Amari poema», «Harriaren poema» eta «Urrengo egunean». Poema guzti hauetan metaforen dinamika eta ausardia baliotsua da, eta mamia halako motibazio kosmikoez hornitua azaltzen da. Begira zer dioen: «Ni lurra nintzen, ni hau lurra zen». Eta gero,
«lurraren azala,
lur kosmiko
mozkorra,
lur kaotiko
bizkorra».
Oraindik orain sinbolismoak, surrealismoak eta abar, euskal alor birjinean osoro beharrezkoak dira euskararen aberaspide bezala. Korronte horien esposatzean gure gazteek unibertsalismoa azaltzen dute, alegia, aspaldiko euskal idazleen isolamendua bukatu dela, eta etxeko soroa lantzean teknika anitzen jabe izan gintezkeela adierazi nahi da.
Luis M. Mujikaren haro berriaz mintzatzean ezin daiteke ahantz Mikel Lasa poetarekin duen zerikusia. Aspaldiko poesian, Mujikak, esaera motz eta zailagoak erabiltzen zituen: euskara heldugabeagoa. Batez ere, 1970ez geroztikako poesietan Mujikak Mikel Lasaren frase luzeen joera azaltzen digu, haren joskera leun, amaigabeak. Beraz, M. Lasaren plastika nabarmena da: esaldi luze eta eufemikoak, sintagma etengabeko kadentzi isomorfoak, etab. Ba dakigu, Mujikak M. Lasa poeta, agian, nagusitzat jotzen duela…
Poema liburu hau, bilduma baino ez delarik, oso interesgarria deritzaigu gaurko estetikaren unean. Mujikaren plastizitatean gauzarik eder asko aurkitzen da. Plastikaz ez beste, Arestiren funtzionaltasuna eta urbano faktoreak nabarmenki erabiltzen ditu, batez ere, 1968-70 urteetako poesietan. Mujikaren poesia sozialaren balio nagusiena horixe da, nire ustez. Egileak esan didanez, «Azken euskal poesiaren expresio teknikak» liburua laster argitaratuko omen du Luis Marik. Bertan ikus daiteke hobekiago gaurko poesiaren segida eta prozesua.
Nahiz eta euskal literaturan gaur egun «saio liburuen» distira batetan bizi, literaturazko liburuak oso beharrezkoak ditugu: zifratara bagoaz euskal literatura (nobela, poesia eta teatrogintzaren produzioa) proportzionalki urria da, eta editorialek, behar bada, faktore hori ez dute behar haina balioztatzen. Poesiaren eginkizuna, bere lekuan, funtsezkoe da; euskarak sorketaz edo kreatibitateaz ez dezake bizia baino irabaz.
Ikatzak
Madrid-en, 1975 azaroa.
Pasartea
Zurriolako arroketan
Zurriolako arroketan,
arroka berde, hotz, kozkorretan
olatuak bere iledia uzten du,
arroketan bai, arratseko lotsa berdetan…
Olatuak zaplaztekoa arrantzalearen kainaberari,
olatua zaldi harro, erotiko bezala,
harrien gainean luze ta handi etzaten da…
Zurriolako olatu izengabeak
kutxara gizen, galanten antzera
ur berdezko salda guztizkoa
harriari, lur-amari…
Kursaal-go olatuak urrutiko herrien oihartzuna,
agian, Eskoziako sorginen intziria,
edo eta Irlandako druiden garraisia…
Nire olatua zoriona bezain kosmikoa, beraldikoa da,
andregaia bezain eder, bikain, zuria,
lehenengoz afarrez estalia,
gero bilhuts, larrugorri,
grinazko uretan idekia…
Olatuak, olatuak Zurriolako arroketan,
arrats honetako bederatzietan…
urdin eta burdin
Hamabost egun Urgainen
2024-01-25 // bAst // Iruzkinik ez
ASKOREN MINA
Berehala azaldu zen etxekoandrea. Berrogei, berrogeita bi ur-
teko emakume eder sendo bat zen. Sendoegia aukeran, be-
rak zioenez. Aberatsa izan arren, behartsuak ere anaiatzat
hartzen zekiena. Txiroen artean hamaika mesede egina…
Bazekien Txominek nora joan, bai!
—Gabon, Txomin.
—Gabon…
—Ederki busti zara!
—Bai, pixka bat…
—Eta… zer diozu garai honetan? Norbait etxean minez?
—Ez, ez. Guztiok ondo gara…
—Ezbeharren bat?… Eseri zaitez behintzat…
Txominek zer egiten zuen ere ez zekien. Lurrera begira,
zeharo mutututa, nondik hasi ez zekiela, aulki baten ertzean
eseri zen. Erribururen emazteak berehala nabaritu zuen ha-
ren izua, eta, zer ote zekarren jakin nahian, begira-begira ge-
ratu zitzaion.
24
—Zure senarrarekin hitz egiteko asmotan etorri naiz…
–hasi zen Txomin, eznaiz-banaiz, beldurrak bezala.
—Esango zizun, noski, Joxepak Bilbon dela…
—Bai, bai, baina nik…
—Hemendik egun gutxi barru etortzekoa da. Orduan
etorri nahi bazenu… –erantzun zion itzulgai bat eman
nahian bezala.
—Ez, ez! Gaur egin behar dugu zerbait!
—Zer gertatzen da, ba?
—Jakin al duzu Egurmendi jauna hil dela?… –hasi zen
azkenean Txomin, zirt-zart, bere beldur-lotsak alde batera
utzita.
—Jakin dut, bai. Gizajoa!
—Ba –zioen Txominek geratu gabe–, bihar lurperatu
behar dutela eta… joan naiz gaur hilobia antolatzeko as-
motan eta… gauza ikaragarri bat ikusi dut.
Arnasa bukatu zitzaion. Maritxu, Erribururen emaztea,
berriz, begiak gainetik kendu gabe, dena begi-belarri zen, eta:
—Zer? –galdetu zion larri.
—Jakingo zenuen, noski –hasi zen Txomin beste eki-
naldi batean–, oraindik urte asko ez direla, Egurmendi gaz-
tearen emaztea hil zela? Ba, haren gorputza ikusi dut eta…
kopetan tiro baten hozka dauka!…
Horra bere barrua hustu!
—Baina, ezin daitekeen gauza da hori! –erantzun zion
Maritxuk beldurtzen hasita–. Tiro baten hozka?… Ez ote da
beste zerbait zuk ikusi duzuna?
25
—Ez, andrea, ez! Zoritxarrez, tiroz hildako batzuk ikusi
izan ditut eta ondo asko dakit.
—Eta zuk zer uste duzu? –galdetu zion berriz haserre
bezala–, tiroz hil zutela ala?
—Nik ez dizut horrelakorik esan. Nik gauza den bezala
esan dizut. Besterik ez.
—Baina… honek esaten dituenak!… Hori ezin daiteke,
gizona! –zioen berriz Maritxuk–. Han ilunpetan ez duzu
ondo ikusi…
—Ilunpetan? Bai zera! Arratsaldeko laurak ziren eta!…
Ez, ez! Ederki ikusi dut hilkutxak askatuta zeuzkan ohol
haien tartetik.
Biak isilik. Txomin gero eta lasaiago, Maritxu gero eta
larriago. Lasaitasuna eta alaitasuna, gauzen mamia eta in-
darra bezala, berez sortzen ez direnak ote dira ba? Batetik
bestera ibili arren, inolaz ere deuseztatzen ez direnak ote dira
ba? Bat lasaitu ahala, bestea larritu; bat poztu ahala, bestea
atsekabetu?…
Hori dela edo, esan ohi den bezala, «dringilin don, ba-
taren gaitza bestearen on» dela edo, Txomin, behintzat,
bestearen larritasuna ikusirik, lasaitzen zihoan. Askoren
mina, txoroen atsegina…
—Hilobian sartu eta gero, ez zioten ba ezer egingo
noski… –hasi zen berriz Maritxu.
—Ez dut uste.
—Hortaz…
—Hortaz… –erantzun zion Txominek bestearen oihar-
tzun, bizi-bizi begira.
26
Berriz biak isilik. Maritxuren burua lan gogorrean ze-
bilen horratik! Nola buruan sartu bat-batean harrigarrikeria
hura? Sorginak eta mamuak ikusi zituela esan izan balio ere,
ez zen hainbeste harrituko. Aspalditik ziren Egurmendita-
rrekin adiskide; ustez behintzat, ondo asko ezagutzen zi-
tuzten, eta… emakume hura tiroz hila? Inoiz ere ez zuten
horrelakorik esan eta?… Horrela izan zitekeenik inori bu-
ruratzea ere… Egurmendi zaharra, bart arratsean hildakoa,
hain elizkoia! Haren semea, orain nagusi geratu zena, hain
zintzoa! Eta… orain hau?
Egia esan, Maritxuk ez zuen emakume hura ezagutu,
bera Urgainera bizitzera etorri baino lehen hila zen eta,
baina… berak zioena: Egurmendiren emaztea izateko (no-
lakoari halako), ez ote zen, ba, honen idekoa izan? Nola ez,
ba? Eta… tiroz hila hura? Eta Egurmenditarrek ezer esan ez?
Bai ote!…
—Bihar edo etzi hemen izango da nire senarra, eta be-
rak ikusiko du zer egin… –hasi zen berriz Maritxu, erdi ame-
tsetan bezala.
—Ez dugu ezer egitekorik izango bihar edo etzi. Bihar
goizean Egurmendi zenaren gorputza lurperatzera darama-
tenean, edonork ikus lezake hori, eta… orduan zer?
—Egia!… Hau lana!… Goxoa jarriko da Egurmendi
hori azaltzen denean! Baina… zer egin genezake?
—Zuk ikusiko duzu, baina, nire ustez, gaur egin behar
da egitekoa.
—Hau da hau!…
27
Nondik atera ote zuen Txominek gaurko ausardia?
Noizdanik Txomin, betiko galtza-zahar, Egurmendiren
emazteari zer egin behar zen esanaz?
Arratsaldeko laurak hortxe-hortxe ziren harrigarrikeria
hura ikusi zuenean, eta orain seiak joak. Bi ordu luze haie-
tan, hamaika bira eman zizkion bere buruari. Ederki txora-
bildu zen! Bere lotsa alde batera utzita, bazirudien gizonta-
sun berri bat bereganatu zuela eta! Bazirudien bera nor zen
ere ez zekiela eta!…
Maritxu ez zen irten oraindik lehenbiziko bihotz-ika-
ratik. Burutik oinetaraino, dena izoztuta geratu baitzen.
Ederra ekarri zion Txominek alajaina!
—Gaur bertan diozu?
Orduantxe atea kax-kax jo eta Joxepa azaldu zen:
—Mediku berria da. Zutaz galdezka dator –zioen Ma-
ritxuri begira.
—A bai?… Sartu dadila –erantzun zion honek ergelki.
Eta Txomini begira:
—Nire herrikoa da. Gure aitonak lehengusu izanak
edo… –zioen, Joxepa haren bila joan zen bitartean.
—Jaungoikoak arratsalde on dizuela –zioen berehala
atean azaldu zen gizaseme dotore batek. Apain-apain jantzita
zetorren. Eta oilar bat hanka baten gainean bezala, unetxo
batean, hantxe ate ondoan tente-tente geratu zen.
Lau hilabete lehenago Urgainera etorritako sendagile be-
rria zen; sendagilea zen aldetik, sendagile ona eta jakintsua;
gizona zen aldetik, alaia; batzuek ziotenez, buruarina eta
handinahia.
28
—Baina… zer duzu? Ez al zaude ondo? –hasi zen be-
rehala Maritxuren aurpegi luze hura ikusi orduko. Eta be-
regana etorri zen.
—Bai. Ni bai…
—Txuri-txuri eginda zaude eta.
—Ez da harritzekoa… Hona hemen Txomin. He-
mengo lurperatzailea da…
Eta… horra! Ezin isilik egon, lehertu behar, eta hau dela
eta hura dela… honek ere dringilin-don, Txominek esan-
dako guztia azaldu zion.
Larrola sendagilea ere, Maritxuri berri haiek entzunda,
Egurmenditarrak ikustez bakarrik ezagutu arren, harrituta
geratu zen. Haien artean horrelakorik! Ez al zen, ba, sendi
hura herriko onenetakoa? Ez al ziren, ba, guztiongatik ondo
ikusiak? Haiek, non etsairik?
—Eta zer egin? –zioen berriz Maritxuk.
—Poliziari salatu… –hasi zen Larrola.
—Nahaspila ederrean sartu behar ditugu Egurmendi-
tarrak!
—Zer nahi duzu, ba? Berari esan?
—Ez, ez! Jaungoiko maitea!… Nahigabe ederra eman
behar genion alajaina!
—Zer, ba? Dena bere honetan utzi?
—Ez… ez… –«Bai… bai…» esan nahian bezala.
—Hortaz, poliziari esan besterik ez dago.
—Poliziari diozu? –zioen Maritxuk kopeta eskuz joaz–.
Zaude, zaude! Lehenago ez gogoratzea!…
29
Zuzenean telefonoa hartzera joan zen. Beste biak, zer-
tara zihoan igarri gabe, begira-begira geratu zitzaizkiola,
deia egin zuen, eta:
—Garaidi jaunaren etxea al da? –zioen–. Etxean al da
bera?… A!, Martin al zara? Maritxu naiz, Erribururen emaz-
tea… Bai, bai, oso ondo. Zuek ere bai?… Bai, Bilbon da…
Ba, zure beharrean naiz… etorri al zintezke?… Bai, bai, gaur
bertan… Ezetz ba, ezetz, guztiok ondo garela!, beste gauza
bat da… Gero esango dizut… Etorriko al zara?… Ederki,
ederki, eskerrik asko eta gero arte. Agur.
—Nire senarraren Donostiako adiskide on bat zen
–zioen berriz besteengana etorrita–. Bere buruz lapur eta
eraile bila jarduten dena. Oso azkarra eta gauza hauetara ohi-
tua. Honek esango digu zer egin. Bai! Honek!… Eta bere-
hala datorrela dio. Hemen da ordu erdi barru…
—Hortaz, ni banoa… –hasi zen Txomin iheska bezala.
—Ez, ez. Egon zaitez hori etorri arte.
—Nik esan dizut dakidan guztia; orain zuek ikusiko du-
zue zer egin. Nik ez nuke nahi sasibideetan sartu…
—Ez zaitu inork sasibideetan sartuko, Txomin. Ez zai-
tezela horrelakoa izan! Itxoin ezazu Garaidi etorri arte, ze-
rorrek hobeto esango diozu ikusi duzun guztia eta… Tira,
tira! Goazen sukaldera eta, hori etorri bitartean, hartuko
duzu txistor puska bat… Aurki dugu hemen…
Eta Joxepari ezer ez esateko agindu eta gero, sukalde-
raino lagundu zion. Ez zen hantxe gogoz geratu! Garai
onean txistorra!…
Jose Antonio Loidi (Argazkia: Erein)
Lehengo harenez
2024-01-17 // bAst, Juan Luis Aizpuru Beristain // Iruzkinik ez
Liburu honetan lexema soila baino osagai gehiago duten lexiko mailako zenbait burutzerekin (lokuzio, esamolde edo esapide eta aditz perifrasiak) eginen duzu topo. Hiztegietan sarrera nagusi edo azpisarrera moduan, normalean, agertzen ez direnak dituzu eta, horiek guztiak, bederatziehundik gora (bederatziehun eta hamasei okertu ez bagara), Nafarroako euskal hizkeren eremuetako hiztunek aspaldian baliatu izan dituztenak eta egun oraindik ere horietako zenbaitzuek baliatzen dituztenak dira. Hiztunek, noizbait, inguru semantiko zehatz batean sortu zituzten hitz soila bera baino gehiago diren hauek eta, ondoren, haien erabilera sendotu zuten egunerokotasunean. Eguneroko elkarrizketetako gatza eta piperra izan dira eta dira gaur egun ere, euskara komunikazio hizkuntza dutenen artean Sakanan, Zaraitzun, Luzaiden, Artzibarren, Erroibarren, Esteribarren, Ultzaman, Basaburuan, Imotzen, Leitzaldean, Larraunen, Bortzirietan, Sunbillan, Malerrekan, Bertizaranan, Aezkoan, Baztanen, Zugarramurdin, Urdazubin eta Erronkaribarren gehienbat, baina baita hauen aldameneko eskualde batzuetan ere.
Lehengo harenez /Lehengoaren huraz [Etxarri-Aranatz-esapideak]
Esamolde hauekin, aipatzen ez den norbaiten ahotan jartzen da zerbaiti buruzko iritzia. Bigarrenarekin, aurreko belaunaldiei egiten zaie erreferentzia.
Lenguarrenez, obe biandu, sekula santan ez beño!
(Lehengo harenez, hobe berandu, sekula santan ez baino)
Lenguen ures, jan da lo ta popolo!
(Lehengoaren huraz, jan eta lo, eta potolo!)
Gazt.: “Como decía el otro”, “Como se decía antaño”.
Dok.: Erdozia (2004), Lee (2008, lenguaanes).
Lehen edo gero [orokorra-esapidea]
Beranduago edo arinago.
Egia azalduko da lehen edo gero!
Gazt.: “antes o después”.
Dok.: Herritarrak, OEH (Lehen edo gero, lehentxeago edo geroxeago).
Lehengoan egon [orokorra-aditz perifrasia]
Jarraitu, lehen bezala gelditu. Iritzia ez aldatu.
Lehertzea eduki [Sakana-aditz perifrasia]
Izorratu. Norbaiti desio txarra opatu.
Lertzie daka, ez doot kaso geyo ein ber!
(Lehertzea dauka, ez diot kasu gehiago egin behar!)
Lertzie zikon, guk ez zionau esan etortzeko!
(Lehertzea zeukan, guk ez zionagu esan etortzeko.)
Gazt.: “que se fastidie!, ¡que se joda!”.
Dok.: Herritarrak, Erdozia (2004), Lee (2008)
Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain
Leku batean gelditzekoa ez izan [Esteribar-aditz perifrasia]
Toki batetik bestera inon finkatu gabe, edo alderantzizkoa adierazteko erabiltzen da Esteribarren. Gehienbat ezezko esaldietan erabiltzen da.
Au ere ez duk leku batean gelditzekoa, ez!
Gazt.: “culo de mal asiento”.
Dok.: Ibarra (2007)
Lepoa berotu [orokorra-aditz perifrasia]
Astindu, egurra eman, jipoitu.
Deskuidatzen baa, belexe biotuko ziobiek lepue!
(Deskuidatzen bada, berehalaxe berotuko ziotek lepoa!)
Gazt.: “dar una paliza”.
Dok.: Herritarrak, OEH (Lepoa berotu V- gip. “Tundir a palos, calentarle las espaldas”)
Lepoan eduki [orokorra- aditz perifrasia]
Gainean eduki, laster heldu, lepora iristear egon zerbait. OEHn esanahi literalarekin baino ez.
Krisia lepoan daukagu.
Gazt.: “ser algo inminente”.
Dok.: Herritarrak.
Loak jo
Logaleak hartu/egon/gorritu
Lo-suz egon
[Sakana, Erronkaribar- aditz perifrasiak]
Logura izan edo sortu. Bi adibideak Etxarri Aranazkoak dira. Bestelakoak, Erronkaribarko Hiztegian ageri dira adibiderik gabe: “Azorrarse. Amodorrarse, lo-suz egon, logaleak gorritu, logaleak egon”.
Atzeniako, ordu biyek aldia, luek jo zieban!
(Atzenerako, ordu biak aldera, loak jo zidaan!)
Lo-muker egon/gelditu [Baztan-aditz perifrasia]
Gaizki esnatua edo iratzarria egon. Gaizki iratzartzeak sortutako egoera.
Gure aurre lomoker dago; ongi iratzarri gabe lomoker gelditu de.
(Gure haurra lomoker; ongi iratzarri gabe lomoker gelditu da.)
Gazt.: “mal despertar”.
Dok.: Izeta (1996), OEH (lo-muker AN- 5vill ap. Gte Erd 294; lo-moker B ap. Izeta B Hizt y Gte Erd 294; lo-mokor L-ain ap. A. Mal despierto A. Gure haurre lomoker dago. Lomoker zagona iratzarri zaiku Izeta B Hizt. Lo muker jaiki da An-5vill, lo moker iratzarri da B, […] lomukertu da AN-5vill Gte Erd 294).
Langose egon/izan [Baztan – aditz perifrasia]
Beti lanean ari nahi izatea, Baztango Mintzoa liburuaren arabera.
Etxe ortan denak langose. Nire etxean, berriz, langose guti.
Gazt.: “muy trabajador/a”.
Dok.: Salaburu & Lakar (2005), OEH (langose. (Dv-A). Exigente en el trabajo. Litm, hambriento de trabajo A).
[Guaixe argazkia] Jose Luis Erdozia Mauleon