Bizi dugun arrisku egoerak gogoeta eragin dit. Nork kudeatzen ditu arriskuak egokien? Goikoak? Behekoak? Behekoak ez dauka behar besteko ikuspegirik, eta goikoari, errealitatearen detaileak falta zaizkio. Eta badakigu detaileak zein garrantzizkoak diren. Beraz, ondorioztatu dezakegu arrisku kudeaketarik egokiena, eraginkorrena, arazoa bera dagoen mailan ematen dela.
Arriskuak arduraz hartzekoak dira. Bizia bera egon daiteke jokoan. Burugabea da arriskuak ikusi nahi ez dituena. Burujabea, bere egiten dituena. Kulturaren baitan doa arazoak dauden tokian arduraz konpontzearena, gora ala behera desbideratu gabe.
Kezka daukat euskaldunok, mailako inor ez, eta behera bideratzen ote dugun ondoren azaldutako arriskua. Eta eraginkortasun ezaren ondorioz, frustrazioak jota dabil euskalgintzan franko.
Gure kulturari egindako hainbat urratu ikusi ditugu krisialdian: BBVAren ‘euskarazko’ web orria, ETB1en gainbehera, erdarazko komunikatu ofizial elebakarrak, ordezkariak euskara traketsean komunikatu ezinik… Euskarari 155 bat aplikatu diote krisiaren kudeatzaileek.
Baina nago, gertakariok ez direla krisiak eragindakoak izan. Bistaratutakoak baino. Bejondeizula, Covid, gauzak diren bezala erakustearren, makillajerik gabe. Erakundeek eta ETBk ez dute euskeraz sortzen. Jasotzen duguna, itzulitakoa da: diferituan bizi gaituzte. Gure autogobernua, Madrilek nahi duenaren araberakoa da, eta ez gobernutik saltzen diguten adinakoa. Makillatua eta makilatua dago euskaldunon aldeko konpromezua. Makillaje gabe ikusi dugunak izutu egin gaitu: osasun eskaseko kultura, menperakuntza birusak larriki eritua, heriotzera bidean.
Ba al daukagu erakunderik honetaz arduratuko denik? Euskal Herria zatikatuta daukagu, mendeetako konkistaren eraginez. Zatietako erakundeak, arrotzei menpekotuta. Arrotzei bost gure kulturak.
Zer espero dezakegu gure omen diren erakundeongandik? Izango dira hitzarmenak, argazkiak, titularrak, hirurak bat eginda dabiltzala erakusteko. Eragina baina, hutsala da hilzorian dagoen gure kultura biziberritzeko. Txantxangorria mutu dago. Euskaraldia proposatu digute, etxetik hasita. Ez dago soberan, baina ez da nahikoa. Ez al da ardura behekoei pasatzea?
Zer espero dezakegu alderdi politikoengandik? EAJ-k begirada lausoz gogoratzen ditu bere JEL-eko ‘lege zaharra’ defendatu zuten arbasoak. ‘Lege zaharra’ gure Foruak ziren. Ebatsitako Konstituzioa. Karlistaldietan eskumen guztiak kendu zizkiguten, inposatutako zergak -hortik ‘impuesto’- batzekoa izan ezik. Zertatako, eta batutakoa beraiei, espainiarrei emateko, militar, tribunal eta gartzelak finantzatzeko. Hortik dator egungo Kontzertu Ekonomikoa. Honen txin-txin soinuak liluratuta bizi dira gure omen diren erakundeen kudeatzaileak. Kontzertua zuzentzen duena Madrilen dagoela jakinda; hark aukeraturako partitura joko duten instrumentu soil direla jakinda, AHT gora behera. EH Bildu berriz, EAJren gobernuari laguntzen dioten alderdi espainiar berekin ardatz ezkertiar euskalduna (sic) osatu nahian dabil, norgehiagokan. Ez dago batasunik. Zatituta hemen ere, ikuspegi nazional murritzarekin.
Ez dut ikusten ez erakunde ez eta alderdirik ataka honetan bizi dugun arrisku egoerari aurre egiteko behar den ardurarik hartuko duenik. Behar den maila -nazionala- eta boterea falta dute. Konplexuz beteak sumatzen ditut, erderaz franko. Ez ote ligukete mesede egingo aldarri soberanistak bazterrean utzita? Horrela, herritarroi antolatzeko beharra eta gogoa piztuko litzaigukeelakoan nago. Burujabetza erdiesteko.
Ardura kolektiboz helduko diogu aferari, iraungo badugu. Lehen ere, krisi egoeran, eraso frankoen meatxupean, altxatu zuten Eneko Aritza erresistentzia antolatzeko. Erresumak balio izan zuen zenbait mendez, Espainiak 1200 eta 1512an eta Frantziak 1620an menpeko hartu gintuzten arte. Ez genuen baina, likidazio agiririk sinatu.
Juridikoki bizirik dira erakundeok. Badugu nondik birsortu. Zatiketak de facto gaindituz, ‘elkartuta, aterako gara’ esango dugu geuk ere. Gaitz hilkorra analizatu, tratatu eta erregistroa eramanez. Amildegian behera garamatzan kurba motelduko dugu, lautada aurkitu eta apurka goraka ekiteko, normalitate zaharberritura.
Herri honen misterioa iraunkortasuna bada, ez dezagun katea orain eten. Sahiestu dezagun Herri europar honen suizidioa. Belaunaldiak beharko ditugu, bai. Geureari, aurrekoei bezalaxe, erresistentzian aritzea dagokigu, etenik gabeko lan arduratsuan.
Horrela baino ez dugu euskaldunok munduko aniztasunaren mapa koloreztatzen jarraituko. Europaren baitan argi propioz ñir-ñir egingo dugun ondare zahar-berritu izan gaitezen, osasuntsu eta bizi. Badiraugu, eta izan gogo gara.
Jesusek iraultza ekarri zuen. Erromatarren zapalkuntzari intsumisioz erantzun zion. Biolentzia gabeko konfrontazioz. Erahil egin zuten, eta herriari bere hilotza erakutsi, halako jarrerak nola zigortuko zituzten eredugarri. Herriak ez zuen Jesusen gogoa ahaztuko.
Historia errepikatu egiten da, forman bederen. Menperatzailea, menperatua, askatasun gogoa, ekina eta zigorra. Menperatzailea inoren gaindi, lege. Herriak baina, gogoan izan, eta berriro ere, gogora ekarriaz, gogotik ekin askatasun borrokari. Zigorra berriro, eta buelta. Gogoa, memoria, baden bitartean, errepikatzen den zikloa, menperatzailea ahul aurkitu arte. Eta orduan, menperatuaren garaipena. Askatasuna.
Menperatzailea baina, zitala da, eta badaki bere burua berrasmatzen. Nola ekidin zuen Erromak porrota? Inperio militarra iltzear zela, menperatuen gogoaren baitan erein zuen hazia: gogo hura, kristautasun deitua, ofizializatu egin zuen. Bere egin. Instituzionalizatu. Estrukturatu. Eta estrukturaren gorenean, Aita Santua. Inperio erlijiosoaren burua.
Erabakigune ziren lekuetan, auzo batzarrak egiten ziren horietan, elizak eraiki zituzten. Haritzaren pean eta zutik, borobilean parez-pare elkartzetik, pulpituari behetik gora begiratu eta goitik behera zetorrena aditzera pasa ginen, elizen handitasunak eta mezuen ederrek itsututa. Pentsamentu kritikoa alboratu eta etortizun espirituala ‘goiko’ apaizen esku utziz. Trukean, elizari ordaina: sosak, eta apaizaren jatekoa,sexua barne.
Elizak, berak esandakoa eginez gero askatasun espirutuala promestu zigun. Hil ondorenerako, bistan da, kontrakorik frogatu ahal ez izateko.
Ez al dira gure alderdi politikoak Elizaren pare? Elizak jarraitzaileen espiritualtasunarekin bezala, alderdiek gure erabakimenarekin jokatuz? ‘Bozka niri, nik eramango zaituztet eta ongizatera’.
Orduko kristauenak bezala, gogo askatzaile batek bultzatu zuen oraingo alderdien jatorrizko mugimendua. Gero baina, beren burua arriskuan ikusten zuten inperio zaharrek hazia erein zuten mugimendu askatzaile haietan, beren sistemara erakarriz, alderdi eran. Lurraldeak instituzionalizatu, sistema estrukturatu, botere kuota eman, eta gure sosak, kupora, erdibana.
Elizako sapaian nekez irekiko zaigu zerurik. Nekez gorpuztuko askatasun gogorik, alderdien jarraitzaile izanik. Elizalako izateaz gain, bildu ezinezko alde erdi direlako. Eta askatasunak, osotasuna ezinbesteko. Orduan, auzo batzarretan bilduko gara berriro, zutik, borobilean eta parekidetasunean, burujabe.
Gogoan ditut Goenaga zenaren Ikastolako klaseak. Fisika arazoak konpontzen hasi aurretik, erreferentzi puntu egokia aukeratzearen garrantzia azpimarratzen zigun klarionez arbel berdean. Erreferentziari arretarik eskeini gabe, errealitatea oker interpretatzeko arriskua baitugu.
Frantziapean daudenek Piriniotara begira dituzte etxeetako lehioak. Españapekooi ez digu baina, erreferentzia horrek balio, argia maite badugu bederen. Leihoen arazoa konpontzeko, erreferentzia egokia eguzkia da, argi iturri bera izanda. Pirinioei bizkar emango diete pirinioz azpiko etxeek. Eguzkiak, lehioak -eta eguzki plakak- berari zuzenduta ikusiko ditu.
Zein ikuspuntutatik konpontzen ditugu bizitzan sortzen dizkiguten eta sortzen ditugun arazoak? Neuretik? Zeuretik? Geuretik? Haienetik? Konpontzen al ditugu, zinez? Ai ene… nago sarri haienetik konpontzen saiatzen garela, aienaka entzuten baititut barruak, sufrimenduz.
Fisikatik psikologiara egin dugu salto, gorputzez baino, gogoz ari garelarik. Euskaldunok, non dugu erreferentzia puntua? Ohiko ditugun lelo gutxi batzuei arreta ipini, eta ia ezer ondorioztatzerik daukagun.
Kooperatibetan, adibidez, ‘Giza BALIABIDEak’ terminoa erabiltzean… norentzako dira baliabide enpresako jabe direnak?
Kooperatiba mundutik atera gabe, geure kutxak zera dio marketinean: ‘bada BESTE modu bat’, ‘bere/geure’ izaera azpimarratzeko, ‘beste’ erabiliz. Badirudi leloa ez dugula geuk esaten, arrotz batek baino, zeren eta arrotz horrek iada badu ‘bere’ modua; gurea, ‘beste’.
Etxe berean ‘Euskaraz ERE, naturaltasunez’ leloa irakurri dut bulegoko mahaigainean. ERE horren itzalean baina, española entzuten eta irakurtzen dut. Euskaraz, ez beti. Aukerakoa baita, ERE horrek garbiro erakusten digun bezala. Irudikatzen horrelakorik, español ala frantsesez?
Abertzaleok, SEPARATISTA omen. Gu, separatistak, zazpitan zatikatuak batu beharrean garenean? Haiendako izango gara separatista.
Bildu nahi omen gaituen alderdia, BAGOAZ! lemarekin. Nora, baina, hemengoak gara eta? Madrileko kongresura? Nork joan behar du nondik? Gure lurra hau da.
BESTE, ERE, SEPARATISTA, BAGOAZ, eta antzekoz beteriko hamaika esaldi eta topikok adierazten digute erreferentzia ez daukagula geuregan, gure menperatzaileengan baino. Euren ikuspuntutik hitzegiten dugu. Eurak garelako, mentalki. Geure buruaren menperatzaile. Eguzkitzat dauzkagu arrotzak, eta haiei so itsututa gabiltza, eguzki minez.
Anarik dioen bezala, buruaz beste… buruaz beste bat egin beharrean gara.
Erreferentzia puntua aldatu. Nortasuna dugu geure arazoak konpontzeko erreferentzia punturik aproposena. Geuretik sentitu, geuk pentsatu, eta geuretzako egiteko.
Arreta eskaini diet Oñatiko herri egun eta errosarixotarako hiru bat lekutan zintzilikatuta ikusi ditudan ikurrei. Poztu nau ikurriña eta presoak herriratzea aldarrikatzen duenarekin batera, nafarra ikusteak. Zenbatetan eskatzen dugun ikurriña CFNko udaletxetan, eta zein gutxi nafarra CAVen! Zatikatuta gaude administratiboki, eta mentalki ere, memoria urriarekin.
Baina, Nafarra gurean ikusteak kontzientzia bizitzen ari denaren seinaletzat hartzen dut nik. Borrolakarien gertukoen zigorra arintzea du aldarrikapen‘izara’k. Ikurriñak berriz, hiltzear zen euskal nortasuna hauspotu zuen garaia dakar gogora, Aranak gidatutako indar berritze bat. Gogo bat, garena duintasunez izateko, menpekotasunetik askatzeko. Kulturalki, politikoki eta militarki mugitu zuen giroa: euskal berpizkundea.
Fruitu ugari emandako loraldia, hamarkada batzuz. Ezin, baina, amestutako heldutasunik erdietsi! Harenak egin du. Berriro gainbeheran goazelakoan nago. Barrakeroen eremuan, autotxoke pistaren frisoan, ikurriñaz margotuta zegoen CAVeko mapa. Hori baita CAVeko gobernuaren -eta herritarron- mezua: gu gara Euskadi, zuek nafar-español eta haiek iparraldeko-frantsez.
Ez gara hiruak bat, ez gara zazpiak bat. Zazpitan zatikatutako bat gara. Gaitz honen aurrean daukagun errealitate historikorik probetxuzkoena Nafarroako Erreinuarena da. Mende batzuk badira, bai: zortzi gurean. Baina ahaztezinak beharko dute izan, gure izaerarekin globalizatu nahi badugu. Erro sakonik gabe, haize arrotzek nahieran erabiliko gaituzte, morroi, beraientzako fruituak batzen.
Horregatik poztu nau bandera nafarra gure kaleetan ikusteak. Bat eta Nor izan gineneko garaiak -orduan modernoak- adierazten dituelako. Erromatarren inperio ostean, eta espainar eta frantsesaren aurretik, burujabe izan ginen europako estatuarena, erreinuarena. Euskaldunok geure osotasunean bildu ginena, eta behetik gorako botore legegilea (foruak) izan genuena, egun Zuzenbide Piriniarra bezala ezagutzen dugun hori.
Nafarra da euskaldunon gogoa osotasunean gorpuztu duen izatea. Eguneratu daigun.
Kulturalki ez ezik, administratiboki eta juridikoki ere euskaldunok bat ginen garai batean. Mundu ikuskera propioa eta beronen araberako antolaketa eta ordenantza geneukan.
Nafar erresumaren garaia zen. Alboetako errege asekaitzen erasoen aurrean geurea defendatzeko bitartekoa. Lortu genuen tarte batean. Gure legean, foruan, jasota genuen inor ez erasotzerik, defendatu besterik. Gure izaeraren erakusgarri.
Alboetakoek baina, horrelakorik ez, eta kolpatu gaituzte, zatikatu, 1200, 1512, 1521, 1640, 1833, 1936… gutako milaka hilez, menpean hartu. Erreinu ziren horiek inperio bilakatuz, eta ondoren, aro modernoan, estatu bana sortuz. Demokratikoak, beren legerako. Gure foruak ezaren hurrenean utziz, autoritarioak, guretako.
Ikuskera honetatik, zentzu honetan, azken defentsa saiakera militarra dugu berriki desegindako erakunde armatua. Ongi etorri Xabier, gorputzez preso eduki zaituzten barrotezko espetxetik, gogoz preso gaituzten eremu ustez librera.
Beste ikuskera batetik, epe laburrekoa, mina besterik eragin ez duen erakundea izan da. Militarrak horretantxe baitu bere izatea: mina eraginez bestea makurtzea. Mina jasan dugunok sarri jo ohi dugu ordain gisa mina eragitera. Etengabeko zurrunbilo mingarrian itotzeraino.
Menperakuntza zahar honek makina bat orbain utzi dizkigu, pertsonetan, antolakuntzan eta batez ere memorian. Izan bedi memoria hau zentzuzko bide baten gidari, argi. Mendeetako zapalkuntzaren ondotik ere, erroetatik elikatuz, barru barruan daramagun izaeraren duintasuna loratuko duen bide.
Izenarena, non edo non irakurri dut. Eneko, Iñigo, Inazio, Iñaki… bada eztabaidarik. Proposatzen duzun Iñigo erabiliko dut, hala izan zelako, bilaketen harira. Eta zentzurik badu.
Ez da baina, izena, eztabaidaren muina. Izana bazik. Izanaren gaineko gogoeta eta memoria. Eta hauen erabilera: zertarako gogora ekarri?
Herri menperatua garen aldetik, askatasun faltaren kontzientzia hartu eta zabaltzeko erabili nahi nuke nik. Ohartzeko. Jabetzeko. Ahaldundu eta egiteko. Gure kulturatik, burujabetza. Askatasuna.
Nola ikusi ote zuten orduko Iñigo gaztearen herriko lagunek bere egunerokoa? naturalki jolasten ote zuen besteekin batera? ala etxean kultura arrotzaren doktrinan hezi zuten?
Nola ikusi ote zuen Iñigok bere burua, herrikideetatik banatua, dorrean ‘babestua’? Ama galdu berritan, nola bizi izan zuen aitak Valladolidera atzerriratzea?
1521ean, nola bizi izan ote zuen bere hizkera jatorrean ari ziren haien aurka borrokatzea, bere nortasuna kolpatuz, arrotzen ejerzitotik?
Bizipen horiek guztiak kudeatzeko gai denak badauka meriturik. Lekuz kanpo sentitzea baino nortasun krisi larriagorik ba ote? Kemena izan zuen ibilbidez aldatzeko; unibertsal bati ekiteko, izatasunaren bideetatik. Espiritualtasunetik.
Orduan nekez izango zen psikologorik, eta etxean topatu erlijio katolikoaren liburuak promesten zuen argiaren indarrak erakarriko zuen. Izakion zoritxarrerako, baina, Iñigoren garairako kristautasun jatorra -erromatar garaiko intsumituak, kasu, Iruña-Veleian ikasi bezela- gizon ase ezinek bere egina zeukaten, beren neurri gabeko botere desirak lortzeko bitarteko gisa.
Ezagutuko ote zituen, baina, gure Iñigok, itzaletik bere hariak mugitzen zituzten haien asmoak? Cisneros kardenal eta inkisidorea, Fernando Katolikoa erregea, hau hil ondoren, 1516an, zerua erosteko testamentuan zer jasoko zuen ziurtatu zuen Adriano. Nor zen baina, Adriano hau? Herbereetakoa jatorriz, orduko potentzia militar handienera, Gaztelara, etorri zen ‘jainkoak’ bidalita limosna eske. Tortosako apezpiku lehenik, Aragoiko inkisidore gero, Kastillakoa ondoren… eta… ta-txan… 1521-1522ko konklabean Adriano VI.a aita santu izendatua! Gure Iñigoren krisi pertsonalarekin batera. Eta Nafarroako konkista ‘jainkoaren izenean’ zilegiztatzeko momentu aproposean.
Lehen Fernando Katolikoaren bandoan, eta gero honen ‘gaineko’ Vaticanoarenean, ‘Sacro Imperioan’… karrera militar nabaria egin zuen Iñigok. Ezpataz eta gurutzez. Nola ez zuen bada, Vaticanoak santu izendatuko 1622an! egindako mesede guztien ordain. Eta euskal herritarroi keinu, bere alboan oparotasuna eta zerua ziurtatuta ditugunaren promesa gisa. Liburuez, santu izendapenez, prentsa oharrez… komunikabideez baliatzen baita boterea bera elikatuko duten leialez inguratzeko. Eta bere legeaz, kuestionatzen duen edonor lurperatzeko, Iruña-Veleian bezela.
Badator Iñigoren krisiaren 500. urteurrena. Greziar mitoak Fenix hegaztia bere errautsetatik nola biziberritzen den kontatzen du. Biziberritu dezagun Ignatius, Inazio, Iñigo… euskal hizkera jatorrera. Eneko.
Ez dezagun onartu arrotz zapaltzaileek ezarritako santurik. Vaticanoak berak oniritzi zituen Gipuzkoa eta Bizkaiko patroi izendatzeak ere, geurean saldukeriatan ibili ohi direnek proposatu ostean.
Susmoa daukat ez ote garen denok Iñigo txiki batzuk, kapital arrotzen mesedetan bizitza ematen duguna, nortasuna arroztasunez barnizatuta. Denok gara Iñigo Loiolako! Gogoratu ditzagun Iñigoren drama, haren patroien zitalkeria… eta ariketa xume bat egin geure baitan.
Gipuzkoar eta bizkaitarroi, horrelako patroirik behar ote dugun erabakitzea.
Iñigo arroztutik Eneko jatorrera, jatorrira bira. Gure estatu zaharrera, Nafarroakora. Baliatu ditzagun Iñigoren indarra eta kemena Eneko Aritzak 824an egin bezala, geure askatasunaren kultura biziberritzeko. Arrotzen bandoan etxekoak kolpatuz losintxak eta botere kuota handiagoak bilatu baino, jatorki geure kulturan sakondu eta berau bultzatzeko bidea egin dezagun.
Herriatar, alderdi eta instituzio gaixoetatik, terapia komunitario diren batzarren bidezko osasunera, osotasunera, euskera.
Badatozkigu San Inaxioak, Azpeitin nahiz Urbian. Gipuzkoako patroi handiaren omenezko festa ospatu ohi dugu. Zer da, baina, ospatzen duguna?
Azpeitiko Loiolan jaio zen Eneko Lopez, leinu boteretsuan, 1491an.
Garai nahasiak ziren iberiar penintsulan, Gaztelako erresuma konkista betean ari baitzen, Fernando eta Isabel katolikoen agindupean, geroago Espainia bilakatuko zen inperioa sortzen. Granada konkistatuko zuten 1492an, Kolon Ameriketara iritsiko zen urte berean. Kanariar irlak 1496an, 100 urteko borroken ondoren. Gaur eguneko Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa, iada konkistatuak zituen 300 urte lehenago, 1200ean, Gasteizeko 9 hilabeteko setioaren ondoren Nafarroari erauziak.
Kontextu horretan koxkortu zen Eneko. Gaztelako erresumaren lur konkistatuen baitan, kulturaz euskaldun izan baina ama politikotik, Nafar erresumatik, bereizita. Gaztelak Nafarroa beretzat nahi, eta berau osoki konkistatzeko eginahaletan zebilen. Gaztelako erregeak eskuzabal izan ziren bere alde lerrokatu zirenekin, leinuei noble tituluak -ahaide nagusi-, lurrak eta administrazioan ardurak emanez. Tartean, oinaztarren buru Loiolatarrak. Bere aitita, gaztelar erregearen kontseilari zen. Ama 1507an hil zitzaion, eta gaztaroa Valladoliden eman zuen, Gaztelako kontadorearen etxean.
1512an abiatu zuten egungo Nafarroako Foru Erkidegoaren aurkako konkista, oraindik Nafar Erresuma zela, Albako dukeak gidaturik. Urte berean Najerako dukearenera bidali zuten 21 urteko Eneko mutila. Gaztelarrek Nafarroaren pirinioz azpiko zatia hartu zuten, gipuzkoarrek ere, meatxupean, lagunduta. Tartean, Belateko 12 kainoien lapurretan.
Cisneros kardenalak Nafar dorre eta gazteluen suntsipena agindu zuen, euskaldunen Gaztelaren aurka berriro altxatzeko grinak errotik mozteko. Baita bere alde lerrokatu zirenenak ere. Ez zen euskaldunen gogoaz fio.
1521ean Eneko Loiolakoak Nafarren aurka defendatu zuen Iruña (sic). Militar gaztelar petoa zen ordurako. Hantxe zauritu zuten birkonkistan ziharduten anai euskaldunek. Urte berean suntsitu zuten Noainen nafar gudarostea, Najerako dukearen gidaritzapean.
Eritasunean sakondu zuen erligio katolikoan, eta bide espirituala hasi. Oinez Manresara joan eta koba batean 10 hilabetez bizi izan zen. Alcalan sakondu zituen ikasketak, Cisnerosek berak sortutako unibertsitatean. Sei jarraitzailerekin batera jesuiten konpainia sortu eta Aita Santuaren esanetara ipini zen, konpainiako general modura.
Gaztelakoa lehenik eta Eliza Katoliko Erromatarrarena ondoren, bi inperio zerbitzatu zituen Ignatius izena hartu zuen Enekok. Zentzurik ez diot ikusten Ignatius gure patroi izateari. Cisnerosen mesfidantzak ezarritako zaindaria ote, gure gogo eta grinak otzandu eta zapaltzailearen karidadean, botererik gabe, gogogabetu eta geure burua hiltzen uzteko?
Tafallako irudiek Biescaseko Las Nieves kanpinean 1996ko abuztuaren 7an bizitakoak ekarri dizkit gogora: 87 hildako, 183 zauritu. Bigarren multzoan, etxekook. Muturreko egoerak bizita bada ere, bizirik jarraitzeko zoria izan genuen.
Hogei urtera egin ziguten Biescas eta Aragoiko autoritateek kaltetuoi omenaldia, hildako baten semeak alkaeari hala eskatuta. Hark bezala, bagenuen guk ere aitorpenaren gabezia sentimentua. Joan ginen, eta ezarritako monolitoen inguruan bueltatxo bat eman. Autoritateak eta hedabideak etorri arte. Adierazpenaren ordua zen. Kamarak hartutako planoa garbia nahi zuten, kaltetu bakarrik ez: kameren atzera bidali gintuzten. Plano instituzionala aurrean: autoritateak, monolitoa lagun.Dozena bat kargu, aurpegi serioz. Gorbata nagusi. Eurak protagonista. Ez zitzaidan ‘detailea’ gustatu.
Alkateak hitza hartu, eta ez zen ba monolitoen harriak donatu zituen enpresa eskertzen hasi! Monolitoak bezain harrituta geratu nintzen. Hark egingo ote zuen Aras arroa kanalizatzeko obra, kanpinari leku egiteko? Baimena instituzioek eman zioten, eskura zuten txosten tekniko batean hidrologo batek kontrakoa gomendatzen bazuen ere. Instituzioak baina, inor dira: hotzak. Beren eraikinetan babesten diren pertsonek erabakitzen dute. Geure eta kameren aurrean genituen haietako zenbait.
Ego handiusteak, kapitala lagun, gutxietsi egin zuen ‘berde erromantiko’ batek profesionalki aztertutakoa. Gutxietsi egin zuen euri tanten itsasora heltzeko gogoa. Beren energia potentziala baliatuz, grabitate indarrari esker, milioika urtetan zehar lur eta arkaitzen artean irekitako bideak jarraituz. Behin eta berriz. Horrela etorri ziren Biescasen, horrela Tafallan, udagiroko ekaitzen festan, beren bidean. Ezohiko indarrez bada ere, naturaren legeen arabera.
Gizatiarra da bestea gutxiestea. Geure baitan daramagu egoa, Trump txiki bat. Boterearekin, kapitalarekin, puztu eta arrisku publiko bihurtu daitekeena. Txikiago deritzogunei arnasa kenduz. Presa, kanalizazio, eraikin eta abarrek uraren bidea oztopatzen dute. Inbasio, debeku, agindu, bortxa eta abarrek, norbanako eta herrien askatasuna oztopatzen duten bezala.
Badaukagu euskadunok zer ikasirik uraren gogo eta bideetatik. Nola milioika tanta txikik bat egin duten, jatorrizko bideari, geure izaerak urratutakoari, zentzuz eta gogotsu ekiteko. Bai, basatia da ura. Albokalteak uzten ditu. Sarri, ahulenei. Baina kalteen arduraduna ez da ura, ez ekaitza; egoa baizik. Ura ez baita intetzio txarrekoa, ez da zitala. Hura, ego boretesua, bai.
Nola dago euskaldunon gogoa, ego inbaditzaileek ezarri dizkiguten zatiketa eta oztopoak gainditu, eta itsasoaren pareko entitate batean batzeko bidea egiteko? Gogo barik, egoa nagusi. Gogogabea, menpeko.
Biescaseko esperientziaz daukadan zauririk mingarriena, ‘omenaldi’ horretakoa da. Ego boteretsuaren karidadea nola onartu genuen gogoratzea. Bizia eta osasuna kendu digutenek hiru harri eta 87 globorekin gure esker ona jaso zuten. Guk eman genien esker ona.
Zenbat horrelako, gure ‘euskal’ instituzioek ere, botere zapaltzaileari. Transferentzia bat gora behera, gure gogoa presa sendoekin baretuz. Komunikabideekin.
Alardeek ematen dute zeresanik. Garaipen militarra ospatzeko, tradizioa lege, gizonezkoak gudari San Martzialen. Emakumeak, parte hartu nahiz, parekidetasuna aldarrikatuz. Ikuskera talka. Kultura talka. Matxismoa – feminismoa. Genero kontuak. Omen.
Eta badira, baina ez soilik. Generoarena kontzeptu handiago baten baitakoa da: Boterea – duintasuna. Bizipenetan, alardea – sufrikarioa.
Euskal usainik ez du alardeak. Ez diot pareko hitz jatorrik aurkitu. Jatorretik gutxi baitu: ‘mostrar de forma vanidosa y sobrada desde una situación de superioridad’ irakurri dut. Asko esaten du definizioak, zapaltzaileaz. Matxismotik badauka. Bestelako atzeak, ere, alardeak.
Orduan ere, popatik eman genien (ziguten) euskaldunek euskaldunoi (sic), arrotzen gozamenerako. Gaztelak 1200dik menperatuak zituenek, bere laguntzaz, menperatu nahi zituenei. Egungo giputxiak, egungo nafar erkidegokoei. Albako dukeak hasi zuen, gogor, 1512an. 1522koa, nafarren berreskurapen saioa izan zen, lagun-senide franko eta soldatapeko aleman batzuen laguntzaz. Noaingo gudu fatidikoaren osteko batailatxoa da Aldabe mendikoa. Egun gutxitan Amaiurgo eta Hondarribiko dramatikoak etorriko ziren..
Eta, ezin ahulak indartsuaren erasoari eutsi. Botere gosearen ahalak menpean hartu zuen, beste behin, kultura propioan izatasun duinarekin bizi zena. Jabetu, ustiatzeko.
Egungo emakumeek jaietan partu hartze aktiboa nahi izatea ulertzen dut. Min egiten dit, baina, ahalduntze prozesuaren baitan, alardean parte hartu nahi izateak. Samina eragiten dit, zapaldua izan denak, ahaldutakoan, zapalduaren zapalketa ospakizunetan parte hartzea, matxistekin parez pare.
1522ko gizon iruindarrek gaztelakoekin (beren jabearekin) egin zuten bat, anai nafar oraindik burujabeen kontra egiteko. Burugabetzeko. Eta garaipenaz alardeatu.
Irudikatzen ditut era zentzuzkoagoak genero talka ospatu baino, oroitzeko. Pentsatzen dut oroimenaren jakintzatik eta egungo ahalduntzetik, gai izango garela biharko egoera parekideago izan dadin, zentzuz, eta zentzu guztietan.
Nire desioa da 2022ko Irungo jaietan argi printzarik ikustea, tunel luze beltz honetatik ateratzeko ahalmena eta gogoa dauzkagunaren erakusgarri. Duintasuna ospatu daigun, duintasunez, parez pare.
Urbasa-Entzian eman dut asteburua. Arreta eskaini diot udaberriak landareetan eragiten duen bizi gogoari. Batez ere, haitz tarteetan hala-nola hazten diren zuhaixkei. Lurrik apenas, haizeak eta orkatzek abarrak kenduta, eta lau hilabeteko neguaren ostean, ostoak atera! Biziraun! Nire baitan pentsatu dut zein ezinbesteko diren erroak, bizi gogo hori baldintza eskasenetan ere iraun arazteko.
Astelehenean Euskadi Irratiko Faktorian Nuria Lopez de Guereñu, zure ‘siñadura’ entzun dut. Euskaltelen errotzeaz: laguntzak eman behar zaizkiola ikerketarako, kontratazio baldintza aproposak ere bai… Partekatzen ditut proposamen hauek, kontzeptu bezala: lagundu, apropos… zeinek ukatu horrelakorik?
Euskaltel aferaren memoriarik ez banu, beste barik pasako litzaidake Euskaltelekiko zure ikuspuntu hau. Baina, haserrea sentitu dut nire erraietan. Gogoan daukat aurreko astean Euskaltelen aferaz Joseba Permachi irakurritako txio kate bat.
Zergatik haserretu naizen hausnartzen hasita, konturatu naiz mindu egin nauela zure ikuspuntuak berak, pasatakoak pasa eta gero. Errotzeaz jaso dituzun adjektibo guztiak lekuz kanpo ikusten ditut gure diruaz hazi, eta orain kapital arrotzak kudeatutako Euskaltelen. Errotu, ez baitira enpresak egiten. Errotu, landareak bezala, pertsonok egiten gara, gure herri eta hirietan. Zuek izenez ere errogabetzen ari zareten Basque Countryn.
Honela irudikatzen dut Euskaltel: Arrotz kapitalista gutxi batzuk gure bainuetxe batean: laguntzak ikerketarako, laguntzak kontrataziorako, laguntza fiskalak… eta masajea barne. Errotzetik baino, losintxa egitetik gehiago dauka horrek. Menpekotasunetik. Zenbat kostako zaigu herritarroi arrotz ase ezin horiek asetzea? Trukean zer jasotzeko? Zer litzateke balnearioko uraren tenperatura jetsiko balitz? Ala masajistak amatasun baja hartu? Dirulaguntzarik eman ez? Zenbat iraungo luke Basquetelek gurean, bainuetxetik kanpo negu ilun bat tokatuz gero?
Enpresak errotzeko erarik egokiena hauek langileen jabetzakoak, kooperatibak, izatea dela sinistuta nago: lana, kapitalaren aurretik. Eta bai, lagundu behar ditugu: Euskal Herriko ondare bezala kontsideratuaz adibidez, belaunaldiz belaunaldi biziraun dezan lagunduz.
Urbasa-Entziako haitzetako landareen bizi gogoaz hasi naiz. Talaia hartatik Arabar lautada eta Sakanako ikusmira ederrak daude. Bizi gogoz dauden herriak, txikiak asko; lurrean errotutako herritarrak. Beraien lurrari eta paisaiari hozkada emango dien EuskalY-aren beldur, etxeetan bandera beltzak eskegita, lehen eguzkiloreak bezala, mamu txarrak uxatu nahiz.
Zein baldintzatan eta nori salduko diozuen ez dakit. Bainuetxe handiegitxo bat beharko dugulakoan nago. Kapitala ez baita errotzen. Kostu baxuenak eskaintzen dizkien gobernuen atzetik globalizatzen da. Kudeaketa eredu kapitalista bere egin dutenen atzetik.
Kapitaletan, kapitaletik eta kapitalarendako bizi zaretenok ez duzue han goiko landareen esperientzia eta ikusmira bera. Bistan da.
Haserrea, joan zait hau idaztearekin. Mina baina, nirekin daramat. Min bizia eragiten dit daramazuen kudeaketa ereduak. Badakit ikuspuntu kontua besterik ez dela. Badaukala kimioterapiarik: zuen balnearioko jelarekin ahaztuko nukeela mina. Bainuetxeen epelean tentsioa jeisten zait, baina. Nahiago dut haize hotz bustia aurpegian, bizipoz eta biziminez erroturik, udaberriz udaberri gure lurrean loratu, Euskal Herrian.
Arriskuaren jabetzaz
2020-05-23 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
Bizi dugun arrisku egoerak gogoeta eragin dit. Nork kudeatzen ditu arriskuak egokien? Goikoak? Behekoak? Behekoak ez dauka behar besteko ikuspegirik, eta goikoari, errealitatearen detaileak falta zaizkio. Eta badakigu detaileak zein garrantzizkoak diren. Beraz, ondorioztatu dezakegu arrisku kudeaketarik egokiena, eraginkorrena, arazoa bera dagoen mailan ematen dela.
Arriskuak arduraz hartzekoak dira. Bizia bera egon daiteke jokoan. Burugabea da arriskuak ikusi nahi ez dituena. Burujabea, bere egiten dituena. Kulturaren baitan doa arazoak dauden tokian arduraz konpontzearena, gora ala behera desbideratu gabe.
Kezka daukat euskaldunok, mailako inor ez, eta behera bideratzen ote dugun ondoren azaldutako arriskua. Eta eraginkortasun ezaren ondorioz, frustrazioak jota dabil euskalgintzan franko.
Gure kulturari egindako hainbat urratu ikusi ditugu krisialdian: BBVAren ‘euskarazko’ web orria, ETB1en gainbehera, erdarazko komunikatu ofizial elebakarrak, ordezkariak euskara traketsean komunikatu ezinik… Euskarari 155 bat aplikatu diote krisiaren kudeatzaileek.
Baina nago, gertakariok ez direla krisiak eragindakoak izan. Bistaratutakoak baino. Bejondeizula, Covid, gauzak diren bezala erakustearren, makillajerik gabe. Erakundeek eta ETBk ez dute euskeraz sortzen. Jasotzen duguna, itzulitakoa da: diferituan bizi gaituzte. Gure autogobernua, Madrilek nahi duenaren araberakoa da, eta ez gobernutik saltzen diguten adinakoa. Makillatua eta makilatua dago euskaldunon aldeko konpromezua. Makillaje gabe ikusi dugunak izutu egin gaitu: osasun eskaseko kultura, menperakuntza birusak larriki eritua, heriotzera bidean.
Ba al daukagu erakunderik honetaz arduratuko denik? Euskal Herria zatikatuta daukagu, mendeetako konkistaren eraginez. Zatietako erakundeak, arrotzei menpekotuta. Arrotzei bost gure kulturak.
Zer espero dezakegu gure omen diren erakundeongandik? Izango dira hitzarmenak, argazkiak, titularrak, hirurak bat eginda dabiltzala erakusteko. Eragina baina, hutsala da hilzorian dagoen gure kultura biziberritzeko. Txantxangorria mutu dago. Euskaraldia proposatu digute, etxetik hasita. Ez dago soberan, baina ez da nahikoa. Ez al da ardura behekoei pasatzea?
Zer espero dezakegu alderdi politikoengandik? EAJ-k begirada lausoz gogoratzen ditu bere JEL-eko ‘lege zaharra’ defendatu zuten arbasoak. ‘Lege zaharra’ gure Foruak ziren. Ebatsitako Konstituzioa. Karlistaldietan eskumen guztiak kendu zizkiguten, inposatutako zergak -hortik ‘impuesto’- batzekoa izan ezik. Zertatako, eta batutakoa beraiei, espainiarrei emateko, militar, tribunal eta gartzelak finantzatzeko. Hortik dator egungo Kontzertu Ekonomikoa. Honen txin-txin soinuak liluratuta bizi dira gure omen diren erakundeen kudeatzaileak. Kontzertua zuzentzen duena Madrilen dagoela jakinda; hark aukeraturako partitura joko duten instrumentu soil direla jakinda, AHT gora behera. EH Bildu berriz, EAJren gobernuari laguntzen dioten alderdi espainiar berekin ardatz ezkertiar euskalduna (sic) osatu nahian dabil, norgehiagokan. Ez dago batasunik. Zatituta hemen ere, ikuspegi nazional murritzarekin.
Ez dut ikusten ez erakunde ez eta alderdirik ataka honetan bizi dugun arrisku egoerari aurre egiteko behar den ardurarik hartuko duenik. Behar den maila -nazionala- eta boterea falta dute. Konplexuz beteak sumatzen ditut, erderaz franko. Ez ote ligukete mesede egingo aldarri soberanistak bazterrean utzita? Horrela, herritarroi antolatzeko beharra eta gogoa piztuko litzaigukeelakoan nago. Burujabetza erdiesteko.
Ardura kolektiboz helduko diogu aferari, iraungo badugu. Lehen ere, krisi egoeran, eraso frankoen meatxupean, altxatu zuten Eneko Aritza erresistentzia antolatzeko. Erresumak balio izan zuen zenbait mendez, Espainiak 1200 eta 1512an eta Frantziak 1620an menpeko hartu gintuzten arte. Ez genuen baina, likidazio agiririk sinatu.
Juridikoki bizirik dira erakundeok. Badugu nondik birsortu. Zatiketak de facto gaindituz, ‘elkartuta, aterako gara’ esango dugu geuk ere. Gaitz hilkorra analizatu, tratatu eta erregistroa eramanez. Amildegian behera garamatzan kurba motelduko dugu, lautada aurkitu eta apurka goraka ekiteko, normalitate zaharberritura.
Herri honen misterioa iraunkortasuna bada, ez dezagun katea orain eten. Sahiestu dezagun Herri europar honen suizidioa. Belaunaldiak beharko ditugu, bai. Geureari, aurrekoei bezalaxe, erresistentzian aritzea dagokigu, etenik gabeko lan arduratsuan.
Horrela baino ez dugu euskaldunok munduko aniztasunaren mapa koloreztatzen jarraituko. Europaren baitan argi propioz ñir-ñir egingo dugun ondare zahar-berritu izan gaitezen, osasuntsu eta bizi. Badiraugu, eta izan gogo gara.
Bildu Elizara
2019-11-08 // beldurtuta, emozioz // Iruzkinik ez
Jesusek iraultza ekarri zuen. Erromatarren zapalkuntzari intsumisioz erantzun zion. Biolentzia gabeko konfrontazioz. Erahil egin zuten, eta herriari bere hilotza erakutsi, halako jarrerak nola zigortuko zituzten eredugarri. Herriak ez zuen Jesusen gogoa ahaztuko.
Historia errepikatu egiten da, forman bederen. Menperatzailea, menperatua, askatasun gogoa, ekina eta zigorra. Menperatzailea inoren gaindi, lege. Herriak baina, gogoan izan, eta berriro ere, gogora ekarriaz, gogotik ekin askatasun borrokari. Zigorra berriro, eta buelta. Gogoa, memoria, baden bitartean, errepikatzen den zikloa, menperatzailea ahul aurkitu arte. Eta orduan, menperatuaren garaipena. Askatasuna.
Menperatzailea baina, zitala da, eta badaki bere burua berrasmatzen. Nola ekidin zuen Erromak porrota? Inperio militarra iltzear zela, menperatuen gogoaren baitan erein zuen hazia: gogo hura, kristautasun deitua, ofizializatu egin zuen. Bere egin. Instituzionalizatu. Estrukturatu. Eta estrukturaren gorenean, Aita Santua. Inperio erlijiosoaren burua.
Erabakigune ziren lekuetan, auzo batzarrak egiten ziren horietan, elizak eraiki zituzten. Haritzaren pean eta zutik, borobilean parez-pare elkartzetik, pulpituari behetik gora begiratu eta goitik behera zetorrena aditzera pasa ginen, elizen handitasunak eta mezuen ederrek itsututa. Pentsamentu kritikoa alboratu eta etortizun espirituala ‘goiko’ apaizen esku utziz. Trukean, elizari ordaina: sosak, eta apaizaren jatekoa,sexua barne.
Elizak, berak esandakoa eginez gero askatasun espirutuala promestu zigun. Hil ondorenerako, bistan da, kontrakorik frogatu ahal ez izateko.
Ez al dira gure alderdi politikoak Elizaren pare? Elizak jarraitzaileen espiritualtasunarekin bezala, alderdiek gure erabakimenarekin jokatuz? ‘Bozka niri, nik eramango zaituztet eta ongizatera’.
Orduko kristauenak bezala, gogo askatzaile batek bultzatu zuen oraingo alderdien jatorrizko mugimendua. Gero baina, beren burua arriskuan ikusten zuten inperio zaharrek hazia erein zuten mugimendu askatzaile haietan, beren sistemara erakarriz, alderdi eran. Lurraldeak instituzionalizatu, sistema estrukturatu, botere kuota eman, eta gure sosak, kupora, erdibana.
Elizako sapaian nekez irekiko zaigu zerurik. Nekez gorpuztuko askatasun gogorik, alderdien jarraitzaile izanik. Elizalako izateaz gain, bildu ezinezko alde erdi direlako. Eta askatasunak, osotasuna ezinbesteko. Orduan, auzo batzarretan bilduko gara berriro, zutik, borobilean eta parekidetasunean, burujabe.
Buruz ere, beste
2019-10-15 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
Gogoan ditut Goenaga zenaren Ikastolako klaseak. Fisika arazoak konpontzen hasi aurretik, erreferentzi puntu egokia aukeratzearen garrantzia azpimarratzen zigun klarionez arbel berdean. Erreferentziari arretarik eskeini gabe, errealitatea oker interpretatzeko arriskua baitugu.
Frantziapean daudenek Piriniotara begira dituzte etxeetako lehioak. Españapekooi ez digu baina, erreferentzia horrek balio, argia maite badugu bederen. Leihoen arazoa konpontzeko, erreferentzia egokia eguzkia da, argi iturri bera izanda. Pirinioei bizkar emango diete pirinioz azpiko etxeek. Eguzkiak, lehioak -eta eguzki plakak- berari zuzenduta ikusiko ditu.
Zein ikuspuntutatik konpontzen ditugu bizitzan sortzen dizkiguten eta sortzen ditugun arazoak? Neuretik? Zeuretik? Geuretik? Haienetik? Konpontzen al ditugu, zinez? Ai ene… nago sarri haienetik konpontzen saiatzen garela, aienaka entzuten baititut barruak, sufrimenduz.
Fisikatik psikologiara egin dugu salto, gorputzez baino, gogoz ari garelarik. Euskaldunok, non dugu erreferentzia puntua? Ohiko ditugun lelo gutxi batzuei arreta ipini, eta ia ezer ondorioztatzerik daukagun.
Kooperatibetan, adibidez, ‘Giza BALIABIDEak’ terminoa erabiltzean… norentzako dira baliabide enpresako jabe direnak?
Kooperatiba mundutik atera gabe, geure kutxak zera dio marketinean: ‘bada BESTE modu bat’, ‘bere/geure’ izaera azpimarratzeko, ‘beste’ erabiliz. Badirudi leloa ez dugula geuk esaten, arrotz batek baino, zeren eta arrotz horrek iada badu ‘bere’ modua; gurea, ‘beste’.
Etxe berean ‘Euskaraz ERE, naturaltasunez’ leloa irakurri dut bulegoko mahaigainean. ERE horren itzalean baina, española entzuten eta irakurtzen dut. Euskaraz, ez beti. Aukerakoa baita, ERE horrek garbiro erakusten digun bezala. Irudikatzen horrelakorik, español ala frantsesez?
Abertzaleok, SEPARATISTA omen. Gu, separatistak, zazpitan zatikatuak batu beharrean garenean? Haiendako izango gara separatista.
Bildu nahi omen gaituen alderdia, BAGOAZ! lemarekin. Nora, baina, hemengoak gara eta? Madrileko kongresura? Nork joan behar du nondik? Gure lurra hau da.
BESTE, ERE, SEPARATISTA, BAGOAZ, eta antzekoz beteriko hamaika esaldi eta topikok adierazten digute erreferentzia ez daukagula geuregan, gure menperatzaileengan baino. Euren ikuspuntutik hitzegiten dugu. Eurak garelako, mentalki. Geure buruaren menperatzaile. Eguzkitzat dauzkagu arrotzak, eta haiei so itsututa gabiltza, eguzki minez.
Anarik dioen bezala, buruaz beste… buruaz beste bat egin beharrean gara.
Erreferentzia puntua aldatu. Nortasuna dugu geure arazoak konpontzeko erreferentzia punturik aproposena. Geuretik sentitu, geuk pentsatu, eta geuretzako egiteko.
Nafarroa eguneratu
2019-10-11 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
Arreta eskaini diet Oñatiko herri egun eta errosarixotarako hiru bat lekutan zintzilikatuta ikusi ditudan ikurrei. Poztu nau ikurriña eta presoak herriratzea aldarrikatzen duenarekin batera, nafarra ikusteak. Zenbatetan eskatzen dugun ikurriña CFNko udaletxetan, eta zein gutxi nafarra CAVen! Zatikatuta gaude administratiboki, eta mentalki ere, memoria urriarekin.
Baina, Nafarra gurean ikusteak kontzientzia bizitzen ari denaren seinaletzat hartzen dut nik. Borrolakarien gertukoen zigorra arintzea du aldarrikapen‘izara’k. Ikurriñak berriz, hiltzear zen euskal nortasuna hauspotu zuen garaia dakar gogora, Aranak gidatutako indar berritze bat. Gogo bat, garena duintasunez izateko, menpekotasunetik askatzeko. Kulturalki, politikoki eta militarki mugitu zuen giroa: euskal berpizkundea.
Fruitu ugari emandako loraldia, hamarkada batzuz. Ezin, baina, amestutako heldutasunik erdietsi! Harenak egin du. Berriro gainbeheran goazelakoan nago. Barrakeroen eremuan, autotxoke pistaren frisoan, ikurriñaz margotuta zegoen CAVeko mapa. Hori baita CAVeko gobernuaren -eta herritarron- mezua: gu gara Euskadi, zuek nafar-español eta haiek iparraldeko-frantsez.
Ez gara hiruak bat, ez gara zazpiak bat. Zazpitan zatikatutako bat gara. Gaitz honen aurrean daukagun errealitate historikorik probetxuzkoena Nafarroako Erreinuarena da. Mende batzuk badira, bai: zortzi gurean. Baina ahaztezinak beharko dute izan, gure izaerarekin globalizatu nahi badugu. Erro sakonik gabe, haize arrotzek nahieran erabiliko gaituzte, morroi, beraientzako fruituak batzen.
Horregatik poztu nau bandera nafarra gure kaleetan ikusteak. Bat eta Nor izan gineneko garaiak -orduan modernoak- adierazten dituelako. Erromatarren inperio ostean, eta espainar eta frantsesaren aurretik, burujabe izan ginen europako estatuarena, erreinuarena. Euskaldunok geure osotasunean bildu ginena, eta behetik gorako botore legegilea (foruak) izan genuena, egun Zuzenbide Piriniarra bezala ezagutzen dugun hori.
Nafarra da euskaldunon gogoa osotasunean gorpuztu duen izatea. Eguneratu daigun.
Etorriak badakar zentzua
2019-08-26 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
Kulturalki ez ezik, administratiboki eta juridikoki ere euskaldunok bat ginen garai batean. Mundu ikuskera propioa eta beronen araberako antolaketa eta ordenantza geneukan.
Nafar erresumaren garaia zen. Alboetako errege asekaitzen erasoen aurrean geurea defendatzeko bitartekoa. Lortu genuen tarte batean. Gure legean, foruan, jasota genuen inor ez erasotzerik, defendatu besterik. Gure izaeraren erakusgarri.
Alboetakoek baina, horrelakorik ez, eta kolpatu gaituzte, zatikatu, 1200, 1512, 1521, 1640, 1833, 1936… gutako milaka hilez, menpean hartu. Erreinu ziren horiek inperio bilakatuz, eta ondoren, aro modernoan, estatu bana sortuz. Demokratikoak, beren legerako. Gure foruak ezaren hurrenean utziz, autoritarioak, guretako.
Ikuskera honetatik, zentzu honetan, azken defentsa saiakera militarra dugu berriki desegindako erakunde armatua. Ongi etorri Xabier, gorputzez preso eduki zaituzten barrotezko espetxetik, gogoz preso gaituzten eremu ustez librera.
Beste ikuskera batetik, epe laburrekoa, mina besterik eragin ez duen erakundea izan da. Militarrak horretantxe baitu bere izatea: mina eraginez bestea makurtzea. Mina jasan dugunok sarri jo ohi dugu ordain gisa mina eragitera. Etengabeko zurrunbilo mingarrian itotzeraino.
Menperakuntza zahar honek makina bat orbain utzi dizkigu, pertsonetan, antolakuntzan eta batez ere memorian. Izan bedi memoria hau zentzuzko bide baten gidari, argi. Mendeetako zapalkuntzaren ondotik ere, erroetatik elikatuz, barru barruan daramagun izaeraren duintasuna loratuko duen bide.
Badiraugu, eta izan gogo gara.
Eneko zana, San Ignatius (II)
2019-07-30 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
[Uztarriarako erantzuna]
Esker mila ekarpenengatik.
Izenarena, non edo non irakurri dut. Eneko, Iñigo, Inazio, Iñaki… bada eztabaidarik. Proposatzen duzun Iñigo erabiliko dut, hala izan zelako, bilaketen harira. Eta zentzurik badu.
Ez da baina, izena, eztabaidaren muina. Izana bazik. Izanaren gaineko gogoeta eta memoria. Eta hauen erabilera: zertarako gogora ekarri?
Herri menperatua garen aldetik, askatasun faltaren kontzientzia hartu eta zabaltzeko erabili nahi nuke nik. Ohartzeko. Jabetzeko. Ahaldundu eta egiteko. Gure kulturatik, burujabetza. Askatasuna.
Nola ikusi ote zuten orduko Iñigo gaztearen herriko lagunek bere egunerokoa? naturalki jolasten ote zuen besteekin batera? ala etxean kultura arrotzaren doktrinan hezi zuten?
Nola ikusi ote zuen Iñigok bere burua, herrikideetatik banatua, dorrean ‘babestua’? Ama galdu berritan, nola bizi izan zuen aitak Valladolidera atzerriratzea?
1521ean, nola bizi izan ote zuen bere hizkera jatorrean ari ziren haien aurka borrokatzea, bere nortasuna kolpatuz, arrotzen ejerzitotik?
Bizipen horiek guztiak kudeatzeko gai denak badauka meriturik. Lekuz kanpo sentitzea baino nortasun krisi larriagorik ba ote? Kemena izan zuen ibilbidez aldatzeko; unibertsal bati ekiteko, izatasunaren bideetatik. Espiritualtasunetik.
Orduan nekez izango zen psikologorik, eta etxean topatu erlijio katolikoaren liburuak promesten zuen argiaren indarrak erakarriko zuen. Izakion zoritxarrerako, baina, Iñigoren garairako kristautasun jatorra -erromatar garaiko intsumituak, kasu, Iruña-Veleian ikasi bezela- gizon ase ezinek bere egina zeukaten, beren neurri gabeko botere desirak lortzeko bitarteko gisa.
Ezagutuko ote zituen, baina, gure Iñigok, itzaletik bere hariak mugitzen zituzten haien asmoak? Cisneros kardenal eta inkisidorea, Fernando Katolikoa erregea, hau hil ondoren, 1516an, zerua erosteko testamentuan zer jasoko zuen ziurtatu zuen Adriano. Nor zen baina, Adriano hau? Herbereetakoa jatorriz, orduko potentzia militar handienera, Gaztelara, etorri zen ‘jainkoak’ bidalita limosna eske. Tortosako apezpiku lehenik, Aragoiko inkisidore gero, Kastillakoa ondoren… eta… ta-txan… 1521-1522ko konklabean Adriano VI.a aita santu izendatua! Gure Iñigoren krisi pertsonalarekin batera. Eta Nafarroako konkista ‘jainkoaren izenean’ zilegiztatzeko momentu aproposean.
Lehen Fernando Katolikoaren bandoan, eta gero honen ‘gaineko’ Vaticanoarenean, ‘Sacro Imperioan’… karrera militar nabaria egin zuen Iñigok. Ezpataz eta gurutzez. Nola ez zuen bada, Vaticanoak santu izendatuko 1622an! egindako mesede guztien ordain. Eta euskal herritarroi keinu, bere alboan oparotasuna eta zerua ziurtatuta ditugunaren promesa gisa. Liburuez, santu izendapenez, prentsa oharrez… komunikabideez baliatzen baita boterea bera elikatuko duten leialez inguratzeko. Eta bere legeaz, kuestionatzen duen edonor lurperatzeko, Iruña-Veleian bezela.
Badator Iñigoren krisiaren 500. urteurrena. Greziar mitoak Fenix hegaztia bere errautsetatik nola biziberritzen den kontatzen du. Biziberritu dezagun Ignatius, Inazio, Iñigo… euskal hizkera jatorrera. Eneko.
Ez dezagun onartu arrotz zapaltzaileek ezarritako santurik. Vaticanoak berak oniritzi zituen Gipuzkoa eta Bizkaiko patroi izendatzeak ere, geurean saldukeriatan ibili ohi direnek proposatu ostean.
Susmoa daukat ez ote garen denok Iñigo txiki batzuk, kapital arrotzen mesedetan bizitza ematen duguna, nortasuna arroztasunez barnizatuta. Denok gara Iñigo Loiolako! Gogoratu ditzagun Iñigoren drama, haren patroien zitalkeria… eta ariketa xume bat egin geure baitan.
Azpeitiarroi dagokizue saninazioak eraberritzea, izenetik izanera.
Gipuzkoar eta bizkaitarroi, horrelako patroirik behar ote dugun erabakitzea.
Iñigo arroztutik Eneko jatorrera, jatorrira bira. Gure estatu zaharrera, Nafarroakora. Baliatu ditzagun Iñigoren indarra eta kemena Eneko Aritzak 824an egin bezala, geure askatasunaren kultura biziberritzeko. Arrotzen bandoan etxekoak kolpatuz losintxak eta botere kuota handiagoak bilatu baino, jatorki geure kulturan sakondu eta berau bultzatzeko bidea egin dezagun.
Herriatar, alderdi eta instituzio gaixoetatik, terapia komunitario diren batzarren bidezko osasunera, osotasunera, euskera.
Eneko zana, San Ignatius
2019-07-26 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
Badatozkigu San Inaxioak, Azpeitin nahiz Urbian. Gipuzkoako patroi handiaren omenezko festa ospatu ohi dugu. Zer da, baina, ospatzen duguna?
Azpeitiko Loiolan jaio zen Eneko Lopez, leinu boteretsuan, 1491an.
Garai nahasiak ziren iberiar penintsulan, Gaztelako erresuma konkista betean ari baitzen, Fernando eta Isabel katolikoen agindupean, geroago Espainia bilakatuko zen inperioa sortzen. Granada konkistatuko zuten 1492an, Kolon Ameriketara iritsiko zen urte berean. Kanariar irlak 1496an, 100 urteko borroken ondoren. Gaur eguneko Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa, iada konkistatuak zituen 300 urte lehenago, 1200ean, Gasteizeko 9 hilabeteko setioaren ondoren Nafarroari erauziak.
Kontextu horretan koxkortu zen Eneko. Gaztelako erresumaren lur konkistatuen baitan, kulturaz euskaldun izan baina ama politikotik, Nafar erresumatik, bereizita. Gaztelak Nafarroa beretzat nahi, eta berau osoki konkistatzeko eginahaletan zebilen. Gaztelako erregeak eskuzabal izan ziren bere alde lerrokatu zirenekin, leinuei noble tituluak -ahaide nagusi-, lurrak eta administrazioan ardurak emanez. Tartean, oinaztarren buru Loiolatarrak. Bere aitita, gaztelar erregearen kontseilari zen. Ama 1507an hil zitzaion, eta gaztaroa Valladoliden eman zuen, Gaztelako kontadorearen etxean.
1512an abiatu zuten egungo Nafarroako Foru Erkidegoaren aurkako konkista, oraindik Nafar Erresuma zela, Albako dukeak gidaturik. Urte berean Najerako dukearenera bidali zuten 21 urteko Eneko mutila. Gaztelarrek Nafarroaren pirinioz azpiko zatia hartu zuten, gipuzkoarrek ere, meatxupean, lagunduta. Tartean, Belateko 12 kainoien lapurretan.
Cisneros kardenalak Nafar dorre eta gazteluen suntsipena agindu zuen, euskaldunen Gaztelaren aurka berriro altxatzeko grinak errotik mozteko. Baita bere alde lerrokatu zirenenak ere. Ez zen euskaldunen gogoaz fio.
1521ean Eneko Loiolakoak Nafarren aurka defendatu zuen Iruña (sic). Militar gaztelar petoa zen ordurako. Hantxe zauritu zuten birkonkistan ziharduten anai euskaldunek. Urte berean suntsitu zuten Noainen nafar gudarostea, Najerako dukearen gidaritzapean.
Eritasunean sakondu zuen erligio katolikoan, eta bide espirituala hasi. Oinez Manresara joan eta koba batean 10 hilabetez bizi izan zen. Alcalan sakondu zituen ikasketak, Cisnerosek berak sortutako unibertsitatean. Sei jarraitzailerekin batera jesuiten konpainia sortu eta Aita Santuaren esanetara ipini zen, konpainiako general modura.
Gaztelakoa lehenik eta Eliza Katoliko Erromatarrarena ondoren, bi inperio zerbitzatu zituen Ignatius izena hartu zuen Enekok. Zentzurik ez diot ikusten Ignatius gure patroi izateari. Cisnerosen mesfidantzak ezarritako zaindaria ote, gure gogo eta grinak otzandu eta zapaltzailearen karidadean, botererik gabe, gogogabetu eta geure burua hiltzen uzteko?
Tafallatik, egoa gogora
2019-07-17 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
Tafallako irudiek Biescaseko Las Nieves kanpinean 1996ko abuztuaren 7an bizitakoak ekarri dizkit gogora: 87 hildako, 183 zauritu. Bigarren multzoan, etxekook. Muturreko egoerak bizita bada ere, bizirik jarraitzeko zoria izan genuen.
Hogei urtera egin ziguten Biescas eta Aragoiko autoritateek kaltetuoi omenaldia, hildako baten semeak alkaeari hala eskatuta. Hark bezala, bagenuen guk ere aitorpenaren gabezia sentimentua. Joan ginen, eta ezarritako monolitoen inguruan bueltatxo bat eman. Autoritateak eta hedabideak etorri arte. Adierazpenaren ordua zen. Kamarak hartutako planoa garbia nahi zuten, kaltetu bakarrik ez: kameren atzera bidali gintuzten. Plano instituzionala aurrean: autoritateak, monolitoa lagun.Dozena bat kargu, aurpegi serioz. Gorbata nagusi. Eurak protagonista. Ez zitzaidan ‘detailea’ gustatu.
Alkateak hitza hartu, eta ez zen ba monolitoen harriak donatu zituen enpresa eskertzen hasi! Monolitoak bezain harrituta geratu nintzen. Hark egingo ote zuen Aras arroa kanalizatzeko obra, kanpinari leku egiteko? Baimena instituzioek eman zioten, eskura zuten txosten tekniko batean hidrologo batek kontrakoa gomendatzen bazuen ere. Instituzioak baina, inor dira: hotzak. Beren eraikinetan babesten diren pertsonek erabakitzen dute. Geure eta kameren aurrean genituen haietako zenbait.
Ego handiusteak, kapitala lagun, gutxietsi egin zuen ‘berde erromantiko’ batek profesionalki aztertutakoa. Gutxietsi egin zuen euri tanten itsasora heltzeko gogoa. Beren energia potentziala baliatuz, grabitate indarrari esker, milioika urtetan zehar lur eta arkaitzen artean irekitako bideak jarraituz. Behin eta berriz. Horrela etorri ziren Biescasen, horrela Tafallan, udagiroko ekaitzen festan, beren bidean. Ezohiko indarrez bada ere, naturaren legeen arabera.
Gizatiarra da bestea gutxiestea. Geure baitan daramagu egoa, Trump txiki bat. Boterearekin, kapitalarekin, puztu eta arrisku publiko bihurtu daitekeena. Txikiago deritzogunei arnasa kenduz. Presa, kanalizazio, eraikin eta abarrek uraren bidea oztopatzen dute. Inbasio, debeku, agindu, bortxa eta abarrek, norbanako eta herrien askatasuna oztopatzen duten bezala.
Badaukagu euskadunok zer ikasirik uraren gogo eta bideetatik. Nola milioika tanta txikik bat egin duten, jatorrizko bideari, geure izaerak urratutakoari, zentzuz eta gogotsu ekiteko. Bai, basatia da ura. Albokalteak uzten ditu. Sarri, ahulenei. Baina kalteen arduraduna ez da ura, ez ekaitza; egoa baizik. Ura ez baita intetzio txarrekoa, ez da zitala. Hura, ego boretesua, bai.
Nola dago euskaldunon gogoa, ego inbaditzaileek ezarri dizkiguten zatiketa eta oztopoak gainditu, eta itsasoaren pareko entitate batean batzeko bidea egiteko? Gogo barik, egoa nagusi. Gogogabea, menpeko.
Biescaseko esperientziaz daukadan zauririk mingarriena, ‘omenaldi’ horretakoa da. Ego boteretsuaren karidadea nola onartu genuen gogoratzea. Bizia eta osasuna kendu digutenek hiru harri eta 87 globorekin gure esker ona jaso zuten. Guk eman genien esker ona.
Zenbat horrelako, gure ‘euskal’ instituzioek ere, botere zapaltzaileari. Transferentzia bat gora behera, gure gogoa presa sendoekin baretuz. Komunikabideekin.
Gogoa masan gorpuztuko den egunaren zain.
Besarkada bat herrikide Tafallarrei.
Alardeatzeak
2019-07-06 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
Alardeek ematen dute zeresanik. Garaipen militarra ospatzeko, tradizioa lege, gizonezkoak gudari San Martzialen. Emakumeak, parte hartu nahiz, parekidetasuna aldarrikatuz. Ikuskera talka. Kultura talka. Matxismoa – feminismoa. Genero kontuak. Omen.
Eta badira, baina ez soilik. Generoarena kontzeptu handiago baten baitakoa da: Boterea – duintasuna. Bizipenetan, alardea – sufrikarioa.
Euskal usainik ez du alardeak. Ez diot pareko hitz jatorrik aurkitu. Jatorretik gutxi baitu: ‘mostrar de forma vanidosa y sobrada desde una situación de superioridad’ irakurri dut. Asko esaten du definizioak, zapaltzaileaz. Matxismotik badauka. Bestelako atzeak, ere, alardeak.
Orduan ere, popatik eman genien (ziguten) euskaldunek euskaldunoi (sic), arrotzen gozamenerako. Gaztelak 1200dik menperatuak zituenek, bere laguntzaz, menperatu nahi zituenei. Egungo giputxiak, egungo nafar erkidegokoei. Albako dukeak hasi zuen, gogor, 1512an. 1522koa, nafarren berreskurapen saioa izan zen, lagun-senide franko eta soldatapeko aleman batzuen laguntzaz. Noaingo gudu fatidikoaren osteko batailatxoa da Aldabe mendikoa. Egun gutxitan Amaiurgo eta Hondarribiko dramatikoak etorriko ziren..
Eta, ezin ahulak indartsuaren erasoari eutsi. Botere gosearen ahalak menpean hartu zuen, beste behin, kultura propioan izatasun duinarekin bizi zena. Jabetu, ustiatzeko.
Egungo emakumeek jaietan partu hartze aktiboa nahi izatea ulertzen dut. Min egiten dit, baina, ahalduntze prozesuaren baitan, alardean parte hartu nahi izateak. Samina eragiten dit, zapaldua izan denak, ahaldutakoan, zapalduaren zapalketa ospakizunetan parte hartzea, matxistekin parez pare.
1522ko gizon iruindarrek gaztelakoekin (beren jabearekin) egin zuten bat, anai nafar oraindik burujabeen kontra egiteko. Burugabetzeko. Eta garaipenaz alardeatu.
Irudikatzen ditut era zentzuzkoagoak genero talka ospatu baino, oroitzeko. Pentsatzen dut oroimenaren jakintzatik eta egungo ahalduntzetik, gai izango garela biharko egoera parekideago izan dadin, zentzuz, eta zentzu guztietan.
Nire desioa da 2022ko Irungo jaietan argi printzarik ikustea, tunel luze beltz honetatik ateratzeko ahalmena eta gogoa dauzkagunaren erakusgarri. Duintasuna ospatu daigun, duintasunez, parez pare.
Euskaljel
2019-06-19 // Sailkatu gabea // Iruzkinik ez
Urbasa-Entzian eman dut asteburua. Arreta eskaini diot udaberriak landareetan eragiten duen bizi gogoari. Batez ere, haitz tarteetan hala-nola hazten diren zuhaixkei. Lurrik apenas, haizeak eta orkatzek abarrak kenduta, eta lau hilabeteko neguaren ostean, ostoak atera! Biziraun! Nire baitan pentsatu dut zein ezinbesteko diren erroak, bizi gogo hori baldintza eskasenetan ere iraun arazteko.
Astelehenean Euskadi Irratiko Faktorian Nuria Lopez de Guereñu, zure ‘siñadura’ entzun dut. Euskaltelen errotzeaz: laguntzak eman behar zaizkiola ikerketarako, kontratazio baldintza aproposak ere bai… Partekatzen ditut proposamen hauek, kontzeptu bezala: lagundu, apropos… zeinek ukatu horrelakorik?
Euskaltel aferaren memoriarik ez banu, beste barik pasako litzaidake Euskaltelekiko zure ikuspuntu hau. Baina, haserrea sentitu dut nire erraietan. Gogoan daukat aurreko astean Euskaltelen aferaz Joseba Permachi irakurritako txio kate bat.
Zergatik haserretu naizen hausnartzen hasita, konturatu naiz mindu egin nauela zure ikuspuntuak berak, pasatakoak pasa eta gero. Errotzeaz jaso dituzun adjektibo guztiak lekuz kanpo ikusten ditut gure diruaz hazi, eta orain kapital arrotzak kudeatutako Euskaltelen. Errotu, ez baitira enpresak egiten. Errotu, landareak bezala, pertsonok egiten gara, gure herri eta hirietan. Zuek izenez ere errogabetzen ari zareten Basque Countryn.
Honela irudikatzen dut Euskaltel: Arrotz kapitalista gutxi batzuk gure bainuetxe batean: laguntzak ikerketarako, laguntzak kontrataziorako, laguntza fiskalak… eta masajea barne. Errotzetik baino, losintxa egitetik gehiago dauka horrek. Menpekotasunetik. Zenbat kostako zaigu herritarroi arrotz ase ezin horiek asetzea? Trukean zer jasotzeko? Zer litzateke balnearioko uraren tenperatura jetsiko balitz? Ala masajistak amatasun baja hartu? Dirulaguntzarik eman ez? Zenbat iraungo luke Basquetelek gurean, bainuetxetik kanpo negu ilun bat tokatuz gero?
Enpresak errotzeko erarik egokiena hauek langileen jabetzakoak, kooperatibak, izatea dela sinistuta nago: lana, kapitalaren aurretik. Eta bai, lagundu behar ditugu: Euskal Herriko ondare bezala kontsideratuaz adibidez, belaunaldiz belaunaldi biziraun dezan lagunduz.
Urbasa-Entziako haitzetako landareen bizi gogoaz hasi naiz. Talaia hartatik Arabar lautada eta Sakanako ikusmira ederrak daude. Bizi gogoz dauden herriak, txikiak asko; lurrean errotutako herritarrak. Beraien lurrari eta paisaiari hozkada emango dien EuskalY-aren beldur, etxeetan bandera beltzak eskegita, lehen eguzkiloreak bezala, mamu txarrak uxatu nahiz.
Zein baldintzatan eta nori salduko diozuen ez dakit. Bainuetxe handiegitxo bat beharko dugulakoan nago. Kapitala ez baita errotzen. Kostu baxuenak eskaintzen dizkien gobernuen atzetik globalizatzen da. Kudeaketa eredu kapitalista bere egin dutenen atzetik.
Kapitaletan, kapitaletik eta kapitalarendako bizi zaretenok ez duzue han goiko landareen esperientzia eta ikusmira bera. Bistan da.
Haserrea, joan zait hau idaztearekin. Mina baina, nirekin daramat. Min bizia eragiten dit daramazuen kudeaketa ereduak. Badakit ikuspuntu kontua besterik ez dela. Badaukala kimioterapiarik: zuen balnearioko jelarekin ahaztuko nukeela mina. Bainuetxeen epelean tentsioa jeisten zait, baina. Nahiago dut haize hotz bustia aurpegian, bizipoz eta biziminez erroturik, udaberriz udaberri gure lurrean loratu, Euskal Herrian.