Ariane Ensunza Aldamizetxebarriak (Gernika-Lumo, 1988) Gernikako euskararen ezaugarri fonetikoak aztertu zituen lehenengo eta Busturialdekoekin ari da gaur egun, tesia egiten. Bera ibili da, Leire Gandarias eta Lorea Unamunorekin batera, EUDIA ikerketa taldean, Busturialdeko euskararen dibertsitatea ikasgeletan jorratzeko tresnaren prestaketan, Seber Altube ikastolak eskatuta.

Zuk zeuk gernikarrez egiten duzu?

Bai, baina ama ereñarra daukat, beraz, gauzatxo batzuk igartzen ditut handik hartutakoak direla. Gernikan asko gara guraso biak gernikarrak ez ditugunak eta horrek ere eragin du herriko euskalkian. Sekulako nahasketa, dibertsitate eta aldakortasuna dago Gernikako euskaran.

Non daude Busturialdeko herrien arteko desberdintasunik handienak?

Hortxe ditugu Bermeo eta Elantxobe, biek ere kostako hizkera dute eta, esaterako, Gernikako edo Muxikako euskararekin konparatuz gero oso desberdinak dira; beti ere, bi mutur horiek aztertuz gero. Baina Gernika eta Ereño ikertuta, akaso, desberdintasuna ez da hain nabarmena, distantzia handia izan arren herri bien artean. Mendialdean, esaterako, gehiago kontserbatu dute euren euskalkia, baina gazteen artean, mugikortasuna handiagoa izanik, hasi dira ez egiten euren aitita-amonena.

Zure ikerketari dagokionez, bina informatzaile erabili dituzu.

55 urtetik gorako informatzaileak eta euskara batuan alfabetatu eta mundu ‘berrian’ bizi diren gazteak, hau da, herri batetik bestera mugitzen direnak. Gazteok herriko euskara mantendu duten edo norantz aldatu duten aztertzea zen helburua, beraz, gazteenen kasuan beste herrietako hizkerekin hartu-emanak izan dituzten informatzaileak aukeratu ditut.

Gazte horiek euren hizkera estimuan daukate?

Badira herri txikiago batzuk sen handiagoa dutenak, nortasun sendoagoa dutenak eta kontziente direnak horixe dela euren berba egiteko modua. Beste herri askok Gernikako euskararantz jo dute. Kontuan izan Gernikakoa dela euskara batutik hurbiltsuen dagoena. Esaterako, ‘-o’ amaiera orokortuago dute, hau da, batuan ere hitz asko horrela esaten direnez, amaiera hori orokortu dute eta ‘-ue’ amaiera baztertu dute. Adibidez: astue (astoa), lepue (lepoa), karamelue (karameloa), due (doa). Belaunaldien artean bertako euskara gehien mantendu dutenak Elantxobe eta Ereño direla esango nuke.

Periferian biak ere.

Bai, eta bertako gazteak asko mugitzen diren arren, haiek eutsi diote gehien eurenari. Foruko eta Kortezubiko hizkerak, esaterako, Gernikan egiten denetik gertuen daudenak dira.

Master amaierako lanean Gernikako euskararen aldakortasuna aztertu zenuen. Zer nolako aldaerak identifikatu zenituen?

Bustiduraren inguruko ikerketa egin nuen, euskara batuaren eraginez zelan galtzen ari den bustiduraren eragina. [‘Goixien’, ‘aretxa’, ‘gatxa’; ‘goizien’, ‘aretza’, ‘gatza’ beharrean edo ‘ixen’, ‘badakixu’; ‘izen’ eta ‘badakizu’ beharrean]. Esaten da Busturialdeakoa zubi-hizkera dela, sartaldeko eta sortaldeko euskararen artekoa. Gura nuen ikusi zer duen batetik eta zer bestetik.

Eta asmatu duzu?

Errekaren banaketaren isla baino gehiago, ipar eta hegoaren arteko desberdintasuna ematen da hemen. Busturialdean ardatz bi dago: errekarena eta ipar-hegoarena. Batzuetan banaketa horizontala da, hau da, iparraldea (kosta) eta hegoaldea (barrualdekoa) eta beste batzuetan da errekaren eskumatara eta ezkerretara; biosferaren erreserbaren argazkia, alegia.

Zein da aldaerarik nabarmenena, batzuen eta besteen artean?

Berba amaieretan, artikulua gehitueran, bustidura –itturrixe (iturria), eztixe (eztia), azerixe (azeria)–; eta aditz morfologian, erabiltzen diren markatzaileak. Azken batean, denean ematen dira aldaerak. Baina, bereizketa nagusia belaunaldiz belaunaldikoa da. Lehen Busturiak harreman handiagoa zuen Bermeorekin, eta orain berriz, Gernikarekin.

Busturialdeko euskara ezagutzen ez duenari zelakoa dela esango zenioke?

‘-ie’ amaiera egiten dugu asko, ‘etxie’, ‘farolie’... bai euskal berbetan zein maileguetan. Arratian ‘-ea’ egiten da eta Lea Artibain ‘-ia’. Aldaera hori ez da aldatu euskara batuaren eraginez, edo belaunaldien arteko aldaketen ondorioz. Hala ere, egia da herri batzuetan lehen ‘-i’ egiten zela eta galtzen dabiltzala, ‘etxi’ esan ordez ‘etxie’ esaten hasi dira.

Seber Altube ikastolaren proiektuaren helburuetako bat umeek etxetik dakarten euskara prestigiatzea da.

Bai, batua sartu da eskolan zuzen-zuzenean eta umeek euskalkia baztertzen dute. Kontua ez da euskalkia baino ez egitea, baizik eta bertako hizkerari prestigioa ematea, ezaugarri asko galdu baititu. Ikas dezatela testuinguru bakoitzean erabili behar den erregistroa aukeratzen.

Euskara batua aipatu duzu aldaketen arrazoi legez. Beste zerk eragin ditu aldaketak herritarren hizkeretan?

Indar garrantzitsuenak euskara batua eta alfabetizazioa izan dira. Gernikako euskararen kasuan, esaterako, kontsonante epentetikoa galtzen hasi da: meri(x)enda, bih(x)otza… Belaunaldi gazteenen eta helduaroan euskaldundu direnen artean antzeman dut.