Hitanoak izan du zenbait herritan, hizkera itsusiaren fama, baina Orion ez da hala gertatu: “Familia batzuetan badu fama txar hori, eta susmoa dut eskualde batzuetan ere hala gertatu dela, baina Orion orokorrean ez da joera hori nagusitu. Zukako jardunak balio duen moduan, hikakoak ere bai. Bakoitza, bere tokian eta bere esparruan, egokitasun kontua da”.

Lehen, hika norekin eta zein egoeratan erabil zitekeen gauza jakina bazen ere, orain hikaren mugak lausotu egin dira, eta erabilera-arauak ez daude oso garbi, Iñaki Iturainen ustez. Gazte batek apaizari esandakoa ekarri du gogora: “Berorrek nahi baduzu egingo yau”. Gizarte ohituren eragina ere aipatu du: “Hitanoa maila berekoen artean edo goitik beherako harremanetan erabiltzen da, behetik gora ezin da erabili. Ez da lege gramatikala, baina bai gizarteak bere egin duen ohitura, belaunaldiz belaunaldi jarraitu duena. Gauza bera gertatzen zen berorikarekin, beti behetik gora egiten zen, gizarte-maila gorenekoekin, alkatea, apaiza, medikua, aitona…, hitanoa alderantziz, behe mailakoekin. Hika behetik gorako harremanean egitea errespetu falta da, baina oraingo nahasketa honetan batzuek egiten dute”. Nahas-mahas horren adibide herriko elkarte batena aipatu du Iturainek: “Ordezkariak jende aurrean hitz egin behar eta hika egiten hasi zen. Hori ezin da egin, are gutxiago entzuleen artean gizon eta emakumeak daudela kontuan harturik. Hikak batak besteari egiteko balio du, maila berekoak direnean, eta multzo bati ezin zaio egin”.

Toka eta noka

Hitanoa erabiltzen bada ere, zenbait alorretan ez da erabilera zuzena egiten. Hala, mutil gazteak neskei hitz egiterakoan toka aritzen dira “ekarri ezak” esanez, mutilen arteko hika mota, noka erabili beharrean, neskei zuzenduriko hika mota: “Noka asko jaitsi da, ia galtzear dago”.

Ez da hori egiten duten erabilera oker bakarra ordea; hika menpeko esaldietan ere erabiltzen baitute Orion: “Hitanoaren hiper erabilera dago; hau da, hika menpeko esaldietan erabiltzen dute eta hori ezin da; aditza, esaldiaren barruan, nagusia denean soilik erabil daiteke hika. Esaterako, joaten gaitukenean, etorri naukelako, ikusi diagun pelikulan… eta horrelakoak maiz entzuten dira. Gazte gehienen artean hika bizi-bizi dabil baina modu horretan erabiltzen dute. Hitanoak bere mugak ditu bere morfologian, bere baitan, ezin da erabili nonahi, noiznahi, nolanahi eta nornahirekin”.

Noka eta tokaren arteko nahasketaren eta hitanoaren hiper erabilera oker horren kezka zutenentzat antolatu zuen ikastaroa Orioko Udalak Euskara Biziberritzeko planaren barruan. Joera desegokiak zuzentzea izan da asmoa. Lau asteko iraupena izan zuen, eta bertan akatsen inguruko gogoeta egitea izan zuten helburu, hortik aurrera norbera gai izan dadin erabilera zuzena egiteko. Irakaslearen aburuz, ez da lan erraza: “Gazteen artean erabilera okerra nagusitu denean, horri buelta ematea zaila da eta ez dakit lortuko den ere. Gainera, susmoa dut gaizki hitz egite hori ez ote den gazteek beren buruari ezarritako marka bat, belaunaldiari ezaugarria ematen diona. Nik uste dut eskoletan eta euskaltegietan gogoeta egin behar dela gai honen inguruan; seguru nago erabilera hori bere onera ekartzea erabakiz gero, okerra zuzentzeko bitartekoak jarrita, gaia bideratuko luketela”.

Euskaldun berriak

Euskara ikasten ari direnek hika erabiltzen ote duten galdetuta, zera dio Iñaki Iturainek: “Oso gutxi ausartzen dira, nekez. Garai batean, euskaltegirik ez zen garaian, euskara modu natural integratuan ikasten zen garaian, kaleko jarduna ia %100 euskara zenean, batzuk itsasoan-eta hasten ziren lanean eta era normalean ikasten zuten, hizkuntzaren zera guztiak ikasten zituzten, hitanoa barne. Esaterako, bazen Cadizen jaio eta Oriora umetan etorritako gizon bat. Hark hika eta zuka primeran hitz egiten zuen eta sekula ez zituen horiek eskolan ikasi”.

Iturainek dioenez, “hikako jarduna euskaltegietan eta ikastoletan ez da batere landu, agian, irakasleek ez dutelako garbi zer eta nola irakatsi behar den. Bestetik, ahozkotasuna bera ere bazterturik egon da; hitz egin duena irakaslea izan da beti, eta haurrei ia ez zaie hitz egiteko aukerarik eman. Hikako formak aberastasun bat ematen dio hizkuntzari eta pozgarria litzateke sumatzea eskoletan sumatu dutela horren beharra”.