Memoria historikoa. 1936ko Gerra

  • Duela urte batzuk Bierzon (Leon), 1936ko Gerran lurperatuak izan ziren hainbat pertsonen gorpuzkinak azaleratu zituzten. Aurkikuntza horien ostean zabaldu zen, batez ere, Memoria Historikoaren kontzeptua. Euskal Herrian ekitaldi ugari sortu dira gerran fusilatutakoen oroimena berreskuratzeko. Aldi berean, preso egon zirenen edo zigorrak jasan zituztenen aldeko ekimenak sortu dira. Eusko Jaurlaritzak diru laguntzak emateko dekretua plazaratu zuen eta eztabaida bizia izan da erakunde horren eta gerrako biktimen elkarteen artean. Gauza bera gertatu da Espainiako Gobernuak sustatutako Memoria Historikoaren Legearekin. Zergatik eztabaida horiek? Zerk sortzen du horrelako interesa? Nola azaleratu daiteke 36an estalitakoa? Galdera horiei guztiei erantzuteko hainbat adituk osatutako mahai-ingurua antolatu dugu.
Gerrako irudia
Kutxa Fototeka

Azken urteetan asko hitz egin da memoria historikoaren izenean. Baina lehenik komeniko litzateke definitzea zer den memoria historikoa. Nola ulertzen duzue zuek termino hori? Zer dakar berarekin?


Iñaki Egaña. Askotan lotzen dugu memoria historikoa azken urteetako gertaerekin. Nik esango nuke, memoria historikoa ere badela Prailehaitz eta garai haietako gure arbasoen bizitza, edo karlistena... gizarte osoarena da memoria historikoa, ez zati batena bakarrik. Hitz gutxitan esan daiteke fisikoa ez den gure ondarea dela.
Iñaki Goiogana. Pertsonak zerbait bereizten bagaitu animaliengandik memoria da, iragan guztia, eta hori hurrengo belaunaldiei pasa behar zaie, ondare bat izaten jarraituko badu. Gaur egunean hitz hori gerra kontuetara mugaturik erabiltzen da, baina zabalagoa da, iragan guztia hurrengo belaunaldiei pasatzeko daukagun kontu bat. Zelan egiten den? Hobeto egin behar litzatekeela? Seguru baietz. Memoria historikoa ez da artxibo batean gordetzen diren paperak bakarrik, edo museo batean gorde daitezkeen harriak... Adibidez, gaur egun galtzen ari den memoria historikoa Neolitotik datorren nekazal kultura da, hori ia galdu da eta horretaz inork ez du egiten berbarik.
Mikel Arana. Honelako azterketa sakonekin hastea zaila izaten da... Ez dut nik orain arte esandakoaren batere kontrakorik esango, baina bai egia dela memoria historikoaren gure hausnarketa Gerra Zibiletik aurrera hasten dela. Egia da memoria historikoa izan daitekeela denboren hasieratik datorren zerbait, baina nik uste dut orokorrean jendeari datorkiona memoria historikoari buruz hitz egiterakoan Gerra Zibilari buruz gertatutakoa dela. Beraz nik, segur aski, hor kokatuko nuke memoria historikoari ematen diogun esanahia. Guk egin dugun hausnarketa izan da historia beti idazten duela irabazten duenak eta urte askotan zehar herri honetan gertatutako gauza asko kontatu izan dela ikuspuntu batetik; hori ere memoria historikoaren parte bada, baina parte bat bakarrik, eta kasu askotan gezurrez betetakoa. Nik uste dut ahalegina egin behar dugula urte guzti horiek bete ahal izateko benetan gertatu zenarekin.
I. Goiogana. Honera etorri bagara, horretaz berba egitera da. Baina nik esan baditut esan ditudanak dira, hori bazterrean utzi barik, memoria historikoak izan behar duen esanahia handiagoa delako. Memoria historikoa diogunean kontuan hartu behar dugu, teorian bada ere, zabalagoa dela.
I. Egaña. Gaur egun, gainera, errebisionismo bat badago zerbaitengatik da. Errebisionismoa memoria historikoaren kontrako ibilbide bat da nire ustez, eta ez dio eragiten 1936ko Gerrari bakarrik, baizik eta gure historiako zenbait pasarteri, Nafarroako konkistari, Karlistadei... Orain Iruña-Veleiako kontuekin uholde bat egon da eta iritzi zientifikoak daude alde batetik, baina baita bestelako iritzi politikoak ere, gaur egungo politikarekin lotuta daudenak. Horrekin esan nahi dut, memoria historikoaz hitz egiten denean badagoela alde bat orain dela 70 urte gertatutakoarekin lotua, baina aurreko garaiei loturiko beste kontu asko ere badaudela.

Aipatu duzue zer den eta nola ulertzen duzuen... Baina zergatik da horren inportantea memoria historikoa? Eta nola erabili behar da?


I. Egaña. Ni oso laburra izango naiz. Ramon Jauregik Memoria Historikoaren Lege-proiektuari buruzko iritzi artikulu batean esaten zuen memoria historikoa gauza partikularra dela eta ni horren guztiz kontrakoa naiz. Nik uste dut partikularra badela baina, berez, memoria historikoa kolektiboa da; azken batean ni gizarte batean bizi naizelako, eta ni baina lehenago beste batzuk, nire gurasoak edo nire aiton-amonak. Herri honen kohesiorako memoria historikoa funtsezkoa da... Hasiko ginateke eztabaida sakon batean, baina gaur egungo arazo politikoen atzean memoria historikoaren erabilpena eta hutsunea daude.
I. Goiogana. Memoria historikoak garrantzia badauka ez da bakarrik hori aldarrikatzen dutenak daudelako, baizik hori bakean utzi behar dela diotenak daudelako. Esan nahi dut, ez baluke garrantzirik, historiarik ez litzateke emango eskoletan eta ez litzateke sortuko horrelako iskanbilarik eskola curriculumarekin... Lehen esan dudan legez, gu ezer bagara gogoratzen dugulako da, iraganetik datorren kultura bat dugu, berregiten dihardugun gauza bat, eta azken batean memoria historikoa aldarrikatzen dugunean orain arte esan izan dena gustuko ez dugulako da.
M. Arana. Arazoa da historia ez dela molekula bezala, molekulek interpretazio tekniko bat daukate, gertatzen dena da historia zerbait irekia dela, bakoitzaren oroitzapenekin lotua, eta gero, indibiduotik kolektibitatera pasatzen dena, historia orokor bakarra osatuz. Baina historia orokor hori ez da bat izan, denen artean sortu dugun zerbait baizik. Nik uste garrantzitsua dela jakitea zer gertatu zen, ahal den neurrian, ikuspuntu batetik eta bestetik, eta horietatik guztietatik bakoitzak bere teoria propioa egitea, bere barnerako.

Normalean memoria historikoa 1936ko Gerrarekin lotzen dela esan duzue. Baina aspaldi honetan ere hasiak gara aldarrikatzen gertuagoko gertakizunen inguruko memoria historikoa, dela gerra ostea, dela trantsizioa... Ez dago, nolabait esateko, arriskurik bata besteari gainjartzeko? Bata oraindik berreskuratu gabe dugunean, bestearekin hasteko?


I. Egaña. Arriskua beti egongo da, baina nik uste dut arriskua ez dela erabili behar zentzu peioratiboan. Egia da momentu honetan indar gehiago duela gerrako historiaren hausnarketak, baina hori niretzako ulergarria da. Alde batetik gerra garaiko memoria historikoa orain arte irabazleena izan da eta orain erakunde eta elkarte askotatik ahaleginak egiten dira ezkutuan egon diren gauzak azaleratzeko. Bestetik, trantsizio garaiaren inguruan oraindik perspektiba gutxi daukagu hausnartzen hasteko eta nire ustez trantsizioko zenbait adar oraindik indarrean daude, are gehiago, esango nuke oraindik trantsizioa sufritzen ari garela neurri batean, hori ez dut nik esaten baizik eta politikariek. Trantsizioa hor dago eta nik uste dut garaia iritsiko dela hori sakonago hausnartzeko, baina oraindik perspektiba gutxi dugu.
I. Goiogana. Arriskua? Bada jende bat deseroso sentitzen dena gerrako kontuez hitz egitean, eta orduan, egiten duena da beste gai bat atera hori estaltzeko. Hasi dira ETAren biktimak mahai gainean jartzen, edo Iruñean gertatu zena, adibidez, German Rodriguezen omenezko monolitoa kendu eta entzierroen gaineko bat jarri zuten. Iruñean egongo da leku gehiago monumentu bat jartzeko, justu leku horretan jarri behar da? Hori ere bada memoria historikoari eraso egitea!
I. Egaña. Nik uste dut memoria historikoa tresna erasotzaile bezala erabiltzen dela, hori oso argi dago...
I. Goiogana. Bai, erabiltzen da arma modura, baina aldarrikatzen denean memoria bat, iragana ikusteko modu bat, horri aurre egitea esanez "kontxo, hori aspaldiko kontuak dira, ez ezazu hori mugitu, denok dauzkagu hildakoak hor...", azken batean egin nahi dena da gauzak estaltzea.
M. Arana. Nik ere uste dut oraindik ez dugula perspektiba nahikorik jakiteko trantsizioak zer suposatuko duen. Baina kontutan izanez gero trantsizio hori egin zuten guztiak oraindik politika aktiboan daudela, oraindik denbora pasako da ikusteko trantsizioa zer izan zen. Askotan, trantsizio horren protagonista izan zirenak, prozesu guzti horretaz bereziki arro azaltzen dira, beti adibide bezala jartzen dute, eta niri iruditzen zait oraindik badaudela zenbait gauza egiteko. Gainera, badaude zenbait sektore berriro ere trantsizio aurreko aldarrikapenak mahai gainean jartzen hasi direnak... Argi dagoena da oraindik ez dela denbora nahikoa pasatu trantsizioari buruzko memoria historikoaz hitz egiteko.
I. Egaña. Kontua da trantsizioa egin dutela batzuek, baina beste batzuek ez dutela egin; bake prozesuarekin hori bistakoa da: eliza, armada...
M. Arana. Arazo nagusienetako bat izan zen ejertzitoaren inguruan ez zela batere erreforma sakonik egin...
I. Goiogana. ...trantsizioa egiteko baldintzetako bat izan zelako. Baina bestearekin jarraituz, hemendik 30 urtera trantsizioaz idatziko diren liburuak ez dira izango guk geuk orain idatziko genituzkeen modukoak. Horrek ez du esan nahi ez ditugunik idatzi behar, guk gure ikuspegia izango dugu.

Kapitulu honekin amaitzeko. Memoria historikoa baldin bada zerbait kolektiboa, esan duzuen moduan, zer gertatzen da herri batean kolektibitate ezberdinak daudenean eta kolektibitate horien memoriak talka egiten duenean?


I. Egaña. Nik esaldi bateko erantzuna emango nizuke: Gizarte horien subjektu guztiak onartu behar dira.
I. Goiogana. Hori da entsalada baten modukoa. Esan nahi dut, hasten bazara bereizten tomatea, letxuga... ezberdinak dira, baina batzen badituzu osotasun bat sortzen da. Hau da, gizartea pertsona bakanez osatutako kolektibo bat da, letxuga gehiago sartzen baduzu berdea izango da entsalada hori eta tomate gehiago sartuz gero gorriagoa. Ez da berdina guk daukagun memoria historikoa edo orain dela 50 urte izan zutena. Eta adibide bat jarriko dut horretarako: Gaur egun elizara zenbat jende joango da? Bada, orain dela 50 urte baino askoz ere gutxiago. Horrek mugatzen du memoria kolektiboa, onerako edo txarrerako. Norbanakoak gara, baina multzo bat osatzen dugu eta zeintzuk norbanakok osatzen duten multzo hori eta nola pentsatzen duten momentu batean, entsalada hori kolore batekoa edo bestekoa izango da.
M. Arana. Denen arteko zerbait eraiki behar da, eta bakoitzak izango du bere iritzia zenbait gertakizunen inguruan, baina nik uste garrantzitsuena dela denen iritzia kontuan hartzea eta ikuspuntu ezberdinak mahai gainean jartzea deskribapen bat egiteko, bestela pentsamendu bakarrera joango ginateke.
I. Goiogana. Ados nago horrekin, gerra bat gertatu zen eta horrek dauzka milioi bat ikuspegi, zenbat pertsona hainbeste ikuspegi atera daitezke hor. Nik uste dut objektibotasunik ez dela egongo, baina bai zintzotasuna, lortu behar da nork bere egia esateko modua izan dezagula.
I. Egaña. Nik kritika bat egin nahi nuke. Askotan euskal gizartea ez dugu bere osotasunean onartzen, nahiz eta Mikelek esan duen bezala, pentsamendu bakarraren aurka egon. Horregatik izan da nire erantzuna hain laburra hasieran. Uste dut beste toki batzuetan hobeto egiten dutela, eta adibide batzuk jarriko ditut. Bigarren Mundu Gerraren inguruan Frantzian egin diren hausnarketak eta irakurketak, edo Katalunian, esate baterako, artxibo historikoen zutabeak jarri zituztenean eta abar. Alde horretatik oso atzeratuak gaude.
I. Goiogana. Herrialde horietan ere egin dira gauzak oker... Nik beti gogoratzen dut kontu bat. Agiri bat daukagu Arteako artxiboan, gutun batzuk dira, Frantziako elkarte batenak. Elkarte hori sortu zen Bigarren Mundu Gerra amaitu eta gero, eta bere izena zen “Alemaniaren eta Vichyko Frantziaren Biktimak”; ez ziren nazien eta Frantziaren biktimak! Horrelako gauzak edonon egin dira...

1936ko Gerrarekin sartuko gara. Hasteko behintzat, zer iritzi duzue Espainiako Gobernuak egin berri duen Memoria Historikoari buruzko Legearen aurreproiektuaz?


I. Egaña. Nik uste dut iraganari beldurra diotela, hori nabarmena da. Eta puntuz puntu joango bagina... Aurreproiektuaren eztabaidan PSOE izan ezik beste alderdi guztiak aurka egon ziren, PPrena guztiz jakina zen, baina besteena... Horrek zerbait esan nahi du. Porrot egiten du artxiboen kontuetan, biktimez hitz egiten duenean, garaiko epaiketen inguruan, eta abar. Borobiltzeko, ni ez nago batere ados ikurren kontuekin egiten den erabilpenarekin, zehazki esateko, Salamancako kontuarekin eta Valle de los Caídos delakoarekin. Nik uste dut hanka sartu dutela. Zergatik? Eskuina oso indartsua da oraindik eta neurri batean sozialistek iraganari beldurra diote.
I. Goiogana. Iruditzen zait behartuta bezala egin dutela egin dutena eta denak kontentatu nahian, inor kontentatu gabe geratu direla. Eduki dezakeen gauzarik onena da 30 urte pasa ondoren zerbait egiten hasi direla, baina zerbait hori ez bada inoren gustuko, ez dakit zenbateraino balio duen.
M. Arana. Ez du ezertarako balio, eta are gutxiago ez duenean inor kontentu uzten. Nik uste dut horrelako aurreproiektu bat aurkeztekotan hobe zela ezer ez aurkeztea. Baina ez bakarrik alderdiengatik, alderdiok bakoitzak gure ikuspuntua izan dezakegu, nik uste dut hemen garrantzitsua dela biktimen inguruko elkarteek egin duten irakurketa, guda ondorengo memoria historikoaren inguruan dabiltzanak, errepublikarrenak... Hor badaude elkarte pila bat eta denei iruditu zaie oso lege txarra. Gobernuak horrelako lege bat egin nahi badu, jakin behar du hasieratik gaur egungo espainiar eskuinari ez zaiola gustatuko. Horrelako zerbait egin behar baduzu adoretsu izan behar zara. Guda garaia bizi izan zutenei horrelako lege batek mina egiten die, iruditzen zitzaien hau zela garaia 40 urtetan jasandakoa konpentsatzeko. Beraz Gobernuak egin beharko lukeena da proiektu hori kajoi batean sartu eta elkarte guztiekin hitz egiten hasi, memoria historikoaren benetako lege bat ateratzeko.
I. Egaña. Mingarria da, hain zuzen ere, Gobernuak elkarte guztiekin hitz egin zuelako aurreproiektu hori plazaratzeko...
M. Arana. Hitz egin bai, Gobernu batek denekin hitz egiten du, baina hitz egiteaz aparte entzun egin behar zaie.
I. Egaña. Hori da. Nik uste dut eman diren urrats gehienak bide okerretik emandako urratsak izan direla. Adibide ugari daude, esaterako, CNT sindikatua oraindik epaitegietan dago kendu ziotena berreskuratzeko, Eusko Jaurlaritza Parisko egoitzaren kontuarekin ere oraindik epaitegietan dago, zenbait alderdik oraindik ez dute Bigarren Errepublikako beren ondarea berreskuratu... hori alde batetik. Bestetik, trantsizioa egin zen egin zen bezala, ez zen atzera begiratu eta horregatik orain atzera begiratu behar dugunean zenbait arazo sortzen dira. Badirudi hori horrela sinatu zela eta eskuin indarrek ulertzen dute orain ezin dela horri buruz hitz egin. Zerbait gaizki egin eta orain ondorioak jasaten ari gara.

Beste eztabaida bat Eusko Jaurlaritzak gerra garaiko biktimak laguntzeko dekretuarekin sortu da. Hainbat elkarte ez daude ados dirulaguntza horiekin, zenbait jende kanpoan uzten dutela esan izan dute. Zer iritzi duzue horren inguruan?


M. Arana. Argi dago zenbait akats egin genituela, uste dut ez duela batere zentzurik orain dena perfektu egin genuela esateak, eta hasi behar garela akats horiek onartzen. Hasierako dekretua plazaratu genuenean zenbait kalkulu gaizki egin genituen: diruaren ikuspegitik, epeen ikuspegitik, dokumentuen aldetik... Baina bestetik, esan beharra dago Eusko Jaurlaritza administrazio bat dela, eta prozedura administratiboaren Legeari lotuta dagoela, eta beraz, guk dekretu bat egiten dugunean prozedura hori errespetatu behar dugula. Alde horretatik, norbaitek bere garaian askatasun gabezia jasan zuela frogatu ahal izateko dokumentazio ofizial bat behar dugu, hori ezinbestekoa da. Sartu zaitezke beste froga batzuekin, ahozkoak adibidez, baina garbi dagoena da arazo handiak ekar ditzakeela horrek eta epaitegietan bukatu dezakezula. Beraz, egia da hasieran gauzak gaizki egin genituela baina gero saiatu ginen horiek zuzentzen: epeak luzatu genituen, batailoi disziplinarioetan egon zirenak onartu genituen, Aranzadirekin eta Defentsa Ministerioarekin hitzarmena sinatu genuen dokumentazioa aurkitzeko... Denbora pasatu ahala zuzendu ditugu aurkitu ditugun akatsak; ez dut esaten orain erabat konpondu direnik, baizik eta saiatu garela interpretazio zabalak egiten. Nik uste dut prozesuaren bukaeran gaudela eta orokorrean egin beharreko irakurketa ez dela hasieran zirudien bezain irakurketa kritikoa. Gustatuko litzaidake esatea hiru urte geroago gauzak bere onera ekarri direla, ez da izango gure gestioaren elementurik distiratsuena, baina intentzioa ona zen eta saiatu gara eman ziren akatsak zuzentzen.
I. Egaña. On eta off. Alde onak eta alde txarrak. Alde onekin hasita, Jaurlaritza da Estatuko erkidego bakarra desagertuen inguruan lan hori egiten ari dena, Katalunian zerbait egiten hasi dira, baina bestela ez du inork ezer egin. Nik esango nuke alde horretatik Jaurlaritzaren ibilbidea nabarmena izan dela, eta konparatzeko badaukagu ondoko Gobernua, Nafarroakoa: ez du zentimo bat bera ere jarri. Bestetik 8.000tik gora eskaera egin dituzte, eta Jaurlaritzak eman duen dirua eta Kataluniako Generalitateak eman duena antzekoak dira, ez diru kopuru aldetik, Jaurlaritzak askoz gehiago eman du alde horretatik, baizik eta portzentai aldetik. Katalunian bi eskaeratik batek jaso du dirua. Niretzako sortu diren iskanbilen zati handi bat izan daiteke diru kopuruarena, diru asko baita. Esan nahi dut, Katalunian askoz gutxiago ematen dute, 1.200 euro inguru, eta Eusko Jaurlaritzak bataz beste 9.000 euro ematen du. Hori diru asko da eta kontuan hartzekoa da. Horretaz gain, kontuan eduki behar da biktima guzti hauek instituzio baten eraginaren ondorio izan zirela, garai bateko estatu frankistak zigortu zituen, eta 70 urte pasa eta gero beste instituzio batek beren memoria errekuperatu du eta zigorrei indemnizazio bat eman die, hori oso alde ona da. Alde ez hain onak: Nire ustez Eusko Jaurlaritzako Gizarte Gaien arlokoak baino, Justizia saileko kontuak izan behar lirateke hauek. Epeekin ere ez da asmatu, dekretu bidez jolastu da eta horrek haserrea sortu du, gizarteari transmititutako mezua izan da epe bat dagoela dokumentuak aurkezteko eta epez kanpo aurkezten badira ezezkoa jasoko dutela, horrek haserrea piztu du zenbait elkartetan. Eredua Kataluniako Generalitatekoa izan daiteke, hau da, bulego bat ireki gerra kontu guztietaz aritzeko. 70 urte isiltasunean egon dira, zertarako jarri epeak?
I. Goiogana. Nik kasu bi ezagutu ditut. Niregana emakume bat etorri zen, bere aita eta aitaginarreba preso egon zirela-eta laguntza eske, eta nik laguntza eman nion. Argi eta garbi uste nuen eskubidea bazutela dirulaguntzak jasotzeko, egin genituen eskabideen arabera, baina erantzuna ezezkoa izan zen, nahiz eta gero lortu zuten. Pertsona hura gehien molestatu zuena izan zen, batailoi disziplinario batean egon eta soldadutza egiten aritu zirela esatea. Nik uste kasu honetan txartoen eraman dena formak izan direla. Jendea hasieran asko poztu zen dekretu horrekin eta gero ez zuten gai honek merezi duen sentiberatasun guztiarekin eraman, horrek mindu egin zuen asko eta asko. Azkenean, jendeak mina hartu du formengatik.
M. Arana. Erantzun pare bat eman nahi nituzke, besterik gabe. Gizarte Gaietako sailburuordetzak hartu zuen eginkizun hau, Justizia sailak aurretik ere horrelako ekimenik aurkeztu ez zuelako. Etxebizitza eta Gizarte Gaietako saila heldu zen arte inork ez zuen horrelako proposamenik egin. Eta formen inguruan esan behar da oso zaila dela 8.000 eskari dituzunean formen ikuspuntutik legalitatea betetzea eta forma horiek modu txukunean mantentzea. Gu gure gutunetan saiatu ginena esaten izan zen "ez dugu zalantzan jartzen zuk diozuna gertatu zenik, preso egon zinela, baina daukagun dokumentazioarekin eta daukagun denborarekin, arrazoia indemnizazioa emateko da A, B edo D", nik ulertzen dut, pertsona batek pasatu baditu hiru urte preso, "A, B, D" batek mina egitea, baina hori da prozedura...
I. Goiogana. Ez naiz hori leporatzen ari, nik diodana da jendeak hori ikusi duela. Nik ez diot, legea ez zenutenik bete, ez diot borondate onez ez zenutenik jokatu, ez txarto egin zenutenik... Nik diodana da, kanpotik ikusi dudanaren arabera, biktimek hasieran hartu dutela errekonozimendu modura eta gero jaso duten erantzuna beste modu batekoa izan dela.
I. Egaña. Bai, erantzunak oso hotzak izan dira eta horrek mina egiten du... eta zuk aipatutako bi kasu horiekin zer gertatu zen?
I. Goiogana. Bi kasuak antzekoak ziren. Bartzelonatik 39ko abuztuan idatzi zuten Lekeitioko Udaletxera, "honako hau hemen daukagu" esanez eta txosten bat egiteko, Udalaren erantzuna izan zen gerran batailoi batean ibili zela Bilbon harrapatu zuten arte, gero Logroñora eraman zuten eta harrezkero ez dakigu ezer. Eskaera egin eta erantzuna izan zen: "ez daukagu zehaztasunik zenbat denbora egon den preso". Egia da, administrazioak egia dio, badakigu preso hartu zutela egun honetan eta gero preso zegoela handik urte eta erdira, ez dakigu bitartean oporretan egon zen, baina denok dakigu ez dela horrela.
I. Egaña. Bi modelo daude, Jaurlaritzak bat hartu zuen eta Generalitateak bestea. Jaurlaritzak zein? Biktimak edo kartzelatik pasatakoak dokumentazioa eraman behar zuela. Generalitateak kontrakoa, nortasun agiriaren fotokopia bat bidali eta Generalitateak dokumentazioa bilatzen zuen; alde handia dago bata bestearekin konparatuta. Beste kontu bat oso garrantzitsua izan da, Generalitatearen dekretuaren arabera, demostratuko bazenu kartzelan egon zinela, egun bakarra izanagatik ere, kobratuko zenuen, eta Jaurlaritzan sei hilabeteko kartzela alditik aurrera kobratzen zuten biktimek. Gu Ferrolen izan gara, besteak beste eta han milaka txosten fotokopiatu ditugu, beste artxibo batzuetan berriz oztopoak izan ditugu.

Garbi geratu da dirulaguntza jasotzeko dokumentazioa izatea garrantzitsua dela...


I. Egaña. Barkatu, horrekin lotuta, nik uste dut dokumentazioaren arloan Jaurlaritza oso zorrotza izan dela, zenbait iturri alboratu egin dituela.
M. Arana. Baztertu izan duguna ahozko deklarazioa da, batez ere diru asko ez delako. Egiten badugu konparazioa Katalunia eta Eusko Jaurlaritzaren inguruan, kontuan eduki behar da diru kopuruak oso ezberdinak direla, hor baliabideen arazoa ere badago. Norbaitek ahozko adierazpena egiten badu 9.000 euro jokoan daudenean, ez dut zalantzan jartzen gehiengo zabal batek zintzotasunez jokatuko lukeela, baina badira gutxi batzuk zintzotasunez jokatzen ez dutenak.. Horrelako egoeran ahozko froga oso ahula da eta seguruena errekurtso baten aurrean tribunaletan ez luke batere baliorik izango.

Dokumentuekin ari ginen. Aipatu duzu, Egaña, oztopoak izan dituzuela artxiboetan...


I. Egaña. Iturriak artxibo ezberdinak izan dira. Artxibo militarrak alde batetik, Ferrolen eta Guadalajaran; bestetik Alcala de Henaresko Administrazioaren artxibo barruan "Zigortuen" funtsa dago, kartzelatik pasatutakoen fitxa guztiak hor daude, baina orain arte ireki gabeko artxiboa da, ez digute baimenik eman. Jaurlaritzarekin hitzarmen bat sinatu genuen arren oztopoak ditugu; hala ere, pentsatzen dut aurten baimena emango digutela. Horrekin, behingoz amaitutzat emango genuke kartzelatik pasatutakoen kasua. Barne Ministerioko artxiboak ere badaude; guk zenbait presondegitakoak ikertu ditugu: Ondarretakoa, Saturrarangoa, Tolosakoa, Azpeitiakoa, Larrinagakoa... eta harrera ona izan genuen hasiera batean, baina orain etenaldia egon da, Memoria Historikoaren Legearen aurreproiektua parlamentura eraman zutenetik oztopoak berriz hasi dira eta adibide nabarmena da Langraitzeko kartzela, ez baitigute baimenik eman.
I. Goiogana. Nik ulertzen ez dudana, edo onartzen ez dudana da artxiboak ixtea. Batean bai, bestean ez... eta dena norbaiti ez zaiolako gustatzen kontu hau, edo goitik agindu diotelako... hori onartezina da.
I. Egaña. Gainera, Legea aurrera aterako balitz funtzionario baten esku egongo ginateke eta funtzionario horrek erabakiko luke ea eskatzen dugun dokumentua bidezko den ala ez, gaur egun arte arazorik gabe erabili ditugun dokumentuak izan arren.
M. Arana. Memoria historikoaren berreskurapena ekiditeko modurik errazena hau da, artxiboen inguruan zailtasunak jartzea, eta hori guztiz onartezina da. Lehenago aipatu dugun Dekretoaren harira, artxiboetatik izan ditugu erantzun asko "no consta" esanez, gero jendea bidali dokumentazio horren bila eta egiazki dokumentazioa bertan dagoela frogatu dugu...
I. Egaña. "No consta" horrekin lotuta, Lauaxetaren espedientea da nabarmenena, jende asko joan da Ferrolera Lauaxetaren espedientearen bila eta "no consta" esan diote; gu han izan ginen urte eta erdiz dena fotokopiatzen eta halako batean azaldu zen, eta bere izenarekin!
I. Goiogana. Sarritan ez da ukatzeagatik, baizik eta utzikeriagatik. Artxiboak zabalik egotea da bat, eta beste bat da antolatuta egotea, zeren eta artxiboak dira ikaragarrizko paper pila, meta izugarri batzuk... ez badago aurretik inongo lanik eginda, zer egingo duzu zuk? Han paper bat aurkitzea da...
I. Egaña. Espainiako artxiboen egoera lotsagarria da. Esate baterako, gaur egun Ingalaterran XX. mendeko gerra guztietan hildakoen fitxa guztiak Internet bidez kontsultatu daitezke, Espainiako artxiboak aldiz, XVIII. mendean daude oraindik.
I. Goiogana. Hala ere, badaude artxibo batzuk ez direnak batere ikertu, udaletxeetakoak. Dokumentazio asko egon daiteke bertan; udalak ziren, azken finean, soldadutza kontuak eramaten zituztenak eta gerrako langile batailoiak soldadutza kontsideratzen ziren. Hor daude ihesi joandakoen espedienteak, milaka eta milaka. Lekeitioko kasuan herriko asko eta askoren txostenak hor ditugu, eta hor daude Franco hil zenean erre ez zituztelako! izan ere, badakit herri batzuetan erre egin zituztela! ilea moztu, olioa edan arazi, edo etxetik bota... hori guztia ez dakit azalduko den, baina horietako asko udaletxeetan aurki daitezke.

Hori frogatu daiteke? Adibidez ilea moztu edo olioa edanarazi zietela batzuei, dokumentazioarekin frogatu daiteke hori?


I. Egaña. Frogatu daiteke, baina sutara eraman dituzten hainbat dokumenturekin. Hala ere, bere garaian orrazketa handia egin zuten arren, oraindik fitxa asko aurkitu ditzakezu, eta fitxa horietan azaltzen da funtzionarioaren izena, dokumentua zertaz ari den eta funtzionario horren esaldi bat: "destruir" edo "no destruir", horrelako asko aurkitzen dituzu gaur egun, Martin Villaren garaikoak hain zuzen ere. Bestetik, zauriarena aipatzerakoan, agian udaletxeetan aurkitutako horretan egon daiteke gakoa, herri txikietan, kasu batzuetan borreroaren izena ere azaltzen baita...
I. Goiogana. Nik orain dela hogei urte, kasu bat entzun nuen, Andaluzia inguruan, maisu bati gerra denboran lanpostua kendu zioten. Bada, salaketa jarri zionaren alaba ezkondu zen maisu horren semearekin, maisu horrek ez zekien nork salatu zuen... Hortik urte batzuetara txostena eskatu zuenean ez zioten eman, horren etxean beste gerra bat hasiko litzateke! Nik kasua kontatzen dut, gero zer egin beharko litzatekeen... Baina horrelakoak herri txiki guztietan azaltzen dira, horrelako eskabide bat udaletxeari egiten zitzaionean, informazioa ematen ziona bere auzokoa zen!

Horrekin jarraituz... epairik gabe fusilatu zituzten horien inguruan badago dokumentazioa aurkitzerik? Desagerrarazi dute?


I. Egaña. 1936ko uda eta udazkeneko epaiketetaz ez dago ia ezer. Dena den, nik ez dut uste epaitu zituztenik ere... Gu artxibo militarretan egon gara eta militarrek dena gordetzen dute, astakeriak ikusiko dituzu, Lauaxetarena adibidez, baina dena jartzen du. Beste kasu horietan aldiz...
I. Goiogana. Arrastoak bai badaude, ez dakigu non fusilatu zituzten, nola egin zuten... hori guztia ez, baina pertsona hori nonbait biziko zen. Arrastoak batzen eta batzen ez duzu argazki guztia osatuko, baina zerbait antzekoa bai.
I. Egaña. Herri txikia gara eta azkenean arrastoak aurkitzen dituzu. Abiapuntua 1939an ELA sindikatuak egin zituen lehenengo zerrendak izan ziren. Gero egon ziren beste saiakera batzuk eta azken urte hauetan joera hori zabaldu da. Eredua izan daiteke Nafarroan Altafayllak egindakoa, baina herriz herri, toki askotan saiatu dira epaiketarik gabe fusilatutakoen zerrenda horiek osatzen...

Puzzlea osatu behar da azken finean. Aurrera jarraituz, esan dezakegu ahalegin bat egin dela memoria historikoaren inguruan eta hori gizarteratzeko tresna garrantzitsu bat hezkuntza izan da. Nola ikusten duzue? Egin da egin beharko litzatekeen bezain beste..


M. Arana. Ikusten dituzu hamabost urteko neska mutilak eta askotan Franco nor izan zen ez dakite, eta hemen 40 urtetan diktadura bat egon zela ere ez dakite. Denak dakite Bigarren Mundu Gerran zer gertatu zen eta naziek juduekin egin zutena ere bai, baina Estatuari buruz... inoiz ez dugu aukerarik izan ezer ikasteko. Eta jakin dituzun gauzak, kasu gehienetan etxetik dakizkizu.
I. Goiogana. Eta hori kontatu dutenean! Orain dela urte pare bat TVEn eman zuten dokumental bat gai honen gainekoa. Uste dut Extremaduran zela, herri batean bazegoen monolito bat “Caídos por Dios y por España” jartzen zuen eta herri hartan zer gertatu zen kontatzen ziharduten nagusiak gazteei; esaten zieten "begira, honek salatu zuen zuen aitona, eta egin zioten honako eta halako", baina gazte horrek ez zuen bere aitonari egin ziotenaren berri eta ez zekien monolitoa zer zen ere! Hori seguruena denon errua da, ez dakit nola transmititzen dugun gure iragana, seguruena gaizki.
I. Egaña. Ni ez naiz deabruaren abokatua izango, baina alde batetik errepresio latza eta ezkutatzeko nahia dago; bestetik, askotan ahazten dugu anai arteko gerra izan zela gerra zibila, Euskal Herrian ere bai. hitzaldietan jendeak hori eztabaidatzen du... baina nik oso argi daukat, gerra zibila izan zen, Euskal Herrian ere bai! Eta horrek baditu ondorioak eta zailtasunak, eta hori ulertu behar da.
M. Arana. Bai, baina bakoitzaren familian gertatu denaz aparte, nik uste dut funtsezkoa dela eskolatan azaltzea XX. mendean Espainian zer gertatu zen...

70. urteurrena dela-eta, gerrako biktimen errekonozimendu ekitaldi asko egin dira. Horien inguruan zer iritzi duzue? Beharrezkoak dira? Zerbait aldatuko zenukete?


I. Egaña. Nik esango nuke batzuk beharrezkoak zirela, gehienak berandu egin dira eta kontu gazi-gozoak izan dira gainera. Eta aldatu? Askotan iruditu zait gune alderdikoi bihurtu direla, eta askotan esan dut, horiek denok elkartzeko tokiak direla. Garai batean, denok dakigun bezala, errepublikaren aldeko alderdi eta sindikatu guztiak batu ziren eta gaur egun hau izan zitekeen gune bat berriz ere denok elkartzeko eta gizartearen irakurketa historiko bateratu bat egiteko.
I. Goiogana. Gertatzen dena da, ekitaldi horiek egin izan direla leku ofizialetatik deituta eta gure leku ofizialak, beharbada, marka politiko handiegia dute. Egin izan balira ez hain leku ofizialetatik edo denon onarpen zabalagoa duen erakunderen batetik, beharbada beste modu batera jokatuko genuke. Ni ez nago alderdi batek edo sindikatu batek beren hildakoak edo errepresaliatuak omentzearen kontra, baina sarritan ekitaldiak egiten dira denentzako, baina denentzako egin gabe.
M. Arana. Ez nago ados aipatu duzuenarekin. Herri honetan edozein instituziok antolatzen duen edozein ekitaldi, ekitaldi alderdikoi bezala ulertzen da, instituzio horrek alderdi bat duelako atzean. Nik ez dut uste kasu honetan hori horrela izan denik. Bilbon, adibidez, Eusko Jaurlaritzak antolatutako omenaldi bat egin zitzaien gerrako biktimei, eta alderdi guztiak egon ziren! Horrelako ekitaldi bat antolatzen bada eta alderdietako ordezkariak hor badaude, eta elkarteetako ordezkariak ere hor badaude, eta jendea hor badago... alderdikeria non dago?
I. Egaña. Nik alderdikeria ekitaldi batzuetan dagoela esan dut. Beste adibide bat jarriko dizut: Zuri ez zaizu iruditzen itsusikeria bat dela Matxitxakoko batailari buruzko bi omenaldi egotea, bat EAk antolatua eta hurrengo egunean EAJk? Hori denon artean antolatu beharreko ekitaldi bat da.
I. Goiogana: Nik ez dut administrazioaren kontra jo nahi, izan ere, administrazioa kritikatzen denean alderdikeriaz jokatzen duela esanez, behar bada kritika hori da alderdikeria bat.

Memoria historikoaz hitz egitean badaude talde ikusezin batzuk, gerra galdu zuten horiek baino ikusezinagoak: talde etniko minoritarioak, emakumezkoak...


I. Goiogana.
Etxean geratu zirenak, emakumeak adibidez, senarrak edo osabak egongo ziren kartzelan, baina etxean geratu zirenek askotan txartoago pasa zuten eta horretaz berba egin beharko da...
M. Arana. Homoxesualek ere sufritu zuten...
I. Egaña. Bai, homoxesualak Langraitzen egon ziren. Hor gertatzen da hausnarketa egiterakoan, biktima zuzenak izaten dituzula kontuan, fusilatutakoak, hildakoak... esparru horretan ibiltzen zara argiena delako, edo mingarriena. Baina noski, bigarren mailan geratzen diren kontu pila bat daude. Uste dut ikertzeko, idazteko eta tesiak egiteko gauza asko daudela.

Bukatze aldera, etorkizunari begira jarriko gara. Memoria historikoak etorkizunean zer eragin izan dezake? Gaur egun berreskuratuko dugunak eragina izango du hemendik urte batzuetako gizartean?


I. Egaña.
Ni ezkorra naiz, gizarte ereduagatik. XXI. mendeko eta lehen munduko gizartearen bizitza aste betekoa da. Etorkizunean ez du pentsatzen, begira nola daukagun mundua! Eta etorkizunean ez badu pentsatzen are gutxiago iraganean. Alde horretatik ezkorra naiz. Baina ala eta guztiz ere ikerketa historikoak egin behar dira eta eman behar dira eman beharreko urratsak, zuhaitza aldatu behar da.
M. Arana. Niri iruditzen zait memoria historikoaren berreskurapena erabat ezinbesteko dela eta lagunduko digula ulertzen zer geratu zen. Etorkizunari begira? Seguruena ez du eragin handirik izango. Atzetik zer pasatu den jakiteak oso gutxitan izaten du eragina aurrera begira, bestela ez lirateke XX. mendean bi Mundu Gerra izango! Nik uste dut gizarteak ikasteko oso gogo gutxi duela.
I. Goiogana. Horri tximeletaren teoriak erantzuten dio. Tximeleta batek hegan egiten badu alde batera edo bestera, azkenean eragina mundu guztian du. Ez dakigu, lehen Iñakik esan duen legez, ereingo dugun arbola aterako den edo ez, akaso bai, baina ez dakigu...
I. Egaña. Nik uste dut baietz, horregatik egiten dut lan. Hala ere, askotan esaten dugu iragana ezagutu behar dela etorkizuna ez errepikatzeko, baina askotan iragana ezagututa ere, errepikatzen dugu.

Kanal honetatik interesatuko zaizu: Emakumeak eta errepresioa frankismoan
Frankismoak errepresialatutako emakumeen izenez jantziko dira Txantreako karrikak

Hiru urteko lanaren emaitza jaso du Iruñeko Udalak sinatutako dekretuak. Auzotik sortutako ekimenari esker, zazpi kale eta hiru plaza izendatuko dituzte.


2023-03-28 | Antxeta Irratia
Aberria egin zuten milaka emakume abertzaleren memoria berreskuratzeko lanetan dihardute Irunen

1922tik II. Mundu Gerra artean Emakume Abertzaleen Batzak bildutako 23.000 emakumeren historia laburbiltzen duen erakusketa antolatu dute Irunen.


Urduñako espetxean hil ziren presoen senideen bila ari da Jaurlaritza Extremaduran, identifikazio genetikoa egiteko

Eusko Jaurlaritzaren memoria arloko ordezkaritza bat Urduñako espetxean hildako presoen senideen bila ari da Extremaduran, herriko hilerritik ateratako gorpuzkien identifikazio genetikoa egiteko. Larunbatean aurkeztuko ditu orain arte egindako lanak Castueran (Badajoz).


2022-10-06 | Antxeta Irratia
Emakume errepublikarrek kartzela frankistetan bizitako umiliazioak Irungo Oiasson ikusgai

Emakumeen egoera 1936ko estatu kolpearen ondoko urteetan isilean iragan bada ere, "emakume izanagatik" kartzeletan pairatu zutena argitara eman nahi du Papillons, esangabeko hitza erakusketak Irunen.


2021-08-04 | Euskal Irratiak
Memoria historikoaren bulegoa aurkeztu dute Irunen

Oraindik, ez dago zabalik, baina irailaren 13tik aurrera, erabili ahal izango da.


Eguneraketa berriak daude