Ultzamako bentatik abiatu gara (780 metro) lehenengo pausoak Iruñerantz jaisten den errepidean behera emanez. Bero itzela egiten du, uda honetako egun askotan bezala eguzkia baitugu goietan jaun eta jabe, gogor lanean. Kilometro erdira, eskuinera pagadian barneratzen den bideari jarraitu diogu, norabidez aldatuz. Nahiz eta maldak gorantz egin, gustura goaz pagadiaren gerizpean. Bat-batean gure ezkerrean Burdin Aroko lehen artzainek eraikitako trikuharria ikusi ahal izan dugu, Kopagain izenaz ezagutzen dena. Bostehunen bat metro aurrerago, basoan oraindik, lepo zabal batean, ezkerrerantz orbel artean behera jo dugu bide jakinik gabe, pista utziz, berehala, Arraizko bentetatik datorren galtzada zaharrarekin topo egiteko.

Arestian aipatu moduan, Belateko mendiak galtzada erromatar garrantzitsu baten igarobide izan ziren, baina hau ez zen inguru hauetatik igarotzen zen bide bakarra, izan ere, Arraizko bentetatik abiatuz Odolagako benta zaharrera igotzen da gaurkoan ezagutu dugun galtzada zahar hau, ondoren Putzueta eta Txaruta tontorren artetik igaroz, Garmendi eta Lantzibi tontorrak inguratuz Bidasoa aldera jaisten dena. Baina ez dira bakarrak, Eltzaburuko galtzada eta Larremiarko hormatzar misteriotsuak ere garai bateko bide sarearen erakusgarri dira.

Gure bidea, zabala eta garbia, apurka-apurka mendi magala inguratuz eta aldi berean altuera irabaziz doa. Bihurgune zabala egin eta metro gutxi batzuk behera joz, lepo batean, antenadun muino baten pean, sarobe txukun baten alboan oraindik zutik dirauen Odolagako benta ikusi ahal izan dugu (890 m.). Mende luzeetan zehar bidaiariak harat-honat ikusi izan dituzten paretek, hutsik, egun erortzeko zorian aurkitzen dira, baina hitz egiten jakingo balute, pasadizo bitxi eta istorio krudel askoren lekuko lirateke zalantzarik gabe. Izenean erreparatzea besterik ez dago, Odolaren benta (gazteleraz Venta de la Sangre bezala ezagutua). Aurrealdeko horman, sarrera nagusiaren gainean, Baztango armarria ikus daiteke oraindik.

Ekarritako galtzada, benta ondotik igaro eta sasitzak jandako harrizko bi hesien artetik doa lehenik, eta ondoren Baztan-Ultzama mugarria eta txakostea igaro ostean, bide garbitik poliki altuera irabaziz. Muinoa inguratu eta gero, handik gertu Bentaxar izeneko mendi lepora helduko gara (930 m). Hemen ere, garai batean benta zahar bat egon omen zen. Bidegurutzean, langa metalikoa dugu eskuinean. Lepo zabal honetan egiten dute bat Donamaria, Baztan eta Ultzamako udalek.

Mendebaldera doan pista jarraitu dugu, GR 12aren arrasto zuri-gorriak jarraituz Txaruta gailurrerantz hurbiltzeko. Langa metalikoa pasa eta gutxira iparralderantz eta gorantz egiten du zertxobait bideak. Lautadatxo batean eskuinean mugarri bat utzi dugu, 1786. urtea, "U" eta "L" hizkiak dituenak harrian idatzirik. Berrehun bat metro aurrerago, ordoki zabal batean, iparraldean aurrez aurre dugun Txarutako tontorrerantz joko dugu, ur-mugen banalerroan zehar mendebalderantz doan beste bideari jaramonik egin gabe. Aterpe bat eskuinean utzi, Txaruta azpiko lepora irten eta azken malda belartsu eta pikoak igotzeari ekin diogu, gailurra inguratzen duen pista ezkerrean utziz.

Txarutan (1.081 m.), erpin geodesikoa, Jaizkibel mendi taldeko postontzi txikia eta ikuspegi zabala aurkituko ditugu. Iparraldean aurrez aurre Garmendiko tontor belartsua; atzean Bidasoaldeko gailurrak; mendebaldean, Zoratxipi, Ireber eta mendi segida luzea; ekialdean, Belateko mendatearen bestaldean, Okolin eta Gartzaga atzean, Saioatik Baztan aldera jaisten den sokate luzea Abartan tontorra nabarmenduz; hegoaldean azkenik Ultzamako bailararen atzean, Iruñeko arroa ixten duten gailur garrantzitsuenak. Norabide berean jarraitu dugu, tontorraren beste aldeko malda belartsuetan behera. Berriro ere pistarekin bat egin eta Txarutako aterpe txukunera iritsi gara (940 m.).

Jarraian, malda zut belartsuetatik gora Garmendiko tontorrera (1.050 m.), zelai eta zabala. Nabarmentzekoa da iparraldera luzatzen den sokatearen ekialdean Zeberiako sakana, mendebaldera Txarutakoa. Aipagarria ere, Lantzibiko ekialdeko maldetan behera, Zeberiako errekaren gainaldean, haitz batean, ikus daitekeen belar berdezko ordoki txiki baina ikusgarria, Pilotasoroa, garai bateko artzainek pilotan jokatzeko erabili ohi zuten tokietako bat.

Aterpera jaitsi gara berriro, Donamariarantz jaisten den galtzada zaharra jarraitu nahi baitugu. Hemendik aurrerako galtzada zatia oso ondo mantendu da gaur arte. Igoeran bezala, beherakoan ere, bide zaharra emeki-emeki doa jaisten mendi mazelak inguratuz eta zenbait txondor plaza eta artzain borda igaroz. Pista baino metro batzuk gorago doa galtzada, eta Lantzibiko lepo ingurutik igaro ondoren Buztanibarkoaren bila doa. Azken zati honetan, bada sasiak jandako zati bat, kasik erabilezina, baina pazientzia apur batekin aurrera egitea lortu dugu.

Antzinako bidea, nabarmena, mendeetan zehar bidaiari, artzain, ikazkin eta merkatarien gurdien joan-etorriekin, orbelaz estalitako lubaki sakon bilakatu da. Aipatzekoak dira bide ertzetan itzala emanaz dauden pago ilara luzeak. Jaisten doala, beheko pistarekin bat egiten du azkenik. Pistan behera bostehunen bat metro burutu ostean, Gaztelura jarraitu beharrean lepo zabal batean ezkerrera jaisten den bidea hartu dugu. Honek, zenbait borda atzean utzi eta hormigoizko beste batekin elkartu eta gero, malda pikoetan behera Donamariako Igurin auzora eraman gaitu. Bertatik, metro gutxi batzuk ibili eta komentua, pilotalekua eta Donamariako Jauregizar dorretxearen egurrezko bilbadura ikusi ahal izango dugu.

Ultzamako bentatik abiatu gara eta sei ordu igaro ondoren Donamariako bentara iritsi gara.