Hirurogeiko hamarkadan Artaxoako bi trikuharriak aurkitu zirenean, ikerketako uhartzea zabaldu zen bi norabidetan: alde batetik aipatu monumentuak menditik landa kokatzen ziren eta bestetik, euren arkitektura sarbidedun trikuharriena zen, harrizko ate zulatua eta guzti, mendialdeko trikuharri sinpletatik urrunduz.

30 urte geroago beste trikuharri berri bat aurkitu zen Nafarroako Erdialdean, Ziraukin, hain zuzen ere. Aitzibitako trikuharriaren ondoren beste trikuharri batzuk aurkitu dira Zirauki eta Mañeruko lurraldetan azken urte hauetan, garrantzitsuena Txarrakadiakoa izanik.
Handik amini bat urrun, Vianan, Longareko megalito bitxiak (hipogeoa) eta gure txangoan bisitatuko ez dugun Bardeetako Tres Monteseko trikuharriak osatzen dute orain arte Nafarroako Erdialdean eta Hegoaldean ezagutzen diren megalito bakanen zerrenda.
ZULODUN HARLAUZAKO TRIKUHARRIAK
Seinalizatutako txango labur bezain erraz honetan egitura eta kontserbazio beretsuko bi trikuharri ikusiko ditugu, Farangortea edo Ferrangortea bezala ezagutzen den inguruan.
Artaxoa herrian hasiko dugu gure txangoa, hemen kokatzen baitira orain dela hamabi urtera arte Nafarroako erdialde eta hegoaldean ezagutzen ziren trikuharri bakarrak. Haietara hurrantzeko aski izango dugu Artaxoatik Carrascal mendatera doan errepidea hartu eta Jerusalengo Ama Birjinaren komentu eta hilerriaren parean ezkerretara jotzea pista batean sartzeko. Pista honetatik eta seinaleak jarraituz, "Portillo de Eneriz" trikuharriraino kotxez iristeko parada izanen dugu. Aparkaleku ondoan, megalitismoari buruz informa gaitezke... gazteleraz jakinez gero, panoak gaztelera hutsez baitaude.
Jerusalengo Ama Birjinaren erlijiosoek 1960an aurkitu zuten "Portillo de Eneriz" izeneko trikuharriak Artaxoa eta Añorbe herrien arteko muga egiten du, hargatik A letra ikus daiteke buruko harlauzan zizelkaturik.
Hilobia harri eta lurrezko tumulu bikainaren erdian mantentzen da, bederatzi harlauzek ganbara lauki zuzena, ia poligonala osatuz. Beste sei harlauzek sarbidea osatzen dute. Hilobiaren bi elementu hauen artean, orain erditik bi eginda dagoen zeharka jarritako harlauza bat dago, obalatu antzeko zulogune batekin. Trikuharria eraiki zen garaian pieza hau harlauza zulatu bat izango zen, ganbararen atea hain zuzen ere, bertatik hildakoak hilobian sartzeko. Aise imajina dezakegu zuloa ixteko egurrezko atea edo harrizko pieza dotorea, (auskalo zein etxe, jauregi edo komentutan bukatuko zuen) izango zela, harriaren zuloan zehazki ahokatzen zena.
Trikuharri honetatik hurbil eta mendebalderantz, muino txiki bat begizta dezakegu. Bertan, aparkalekuko panoek diotenez, Farangorteako Neolito Aroko herrixka kokatuta zegoen. Beraz, baliteke herrixka eta trikuharriak garaikideak izatea, baina mementoz ikerketa sakonik ez da egin hau egiaztatzeko. Herrixka bordaz eta etxolaz osaturik egongo bide zen eta bertan harrizko tresnak aurkitu dira.
Oraingoan oinez, Portillo de Enerizetik eta berriro seinaleak jarraituz, eskuineko muinoa hegoaldetik zeharkatzen duen pista garbi batetik, hegoekialderantz abiatuko gara La Mina de Farangortea izeneko trikuharria kausitzeko asmoz.
La Minak eite handia dauka Portillo de Enerizekin erkatuz gero, ia monumentu bikiez hitz egin genezakeen. Kasu honetan, hamar harlauzek osatzen dute ganbara laukizuzena eta beste seik sarbidea. Aurrekoan bezala, hilobiaren bi elementu hauen artean harlauza zulatu bat dago, honen erdia baino pixka bat gehiago kontserbatzen delarik.
Ate gisa zulatutako harlauzaren fenomenoa megalitoetan Iberiar penintsula, Mediterraneoan, Frantzian eta Kaukason ere ikus daiteke, baina Euskal Herrian Artaxoako trikuharrietan eta Vianako hipogeoan soilik agertzen da, Ebro ibaitik biziki hurbil dauden lurralde lau hauetan. Bai estruktura eta bai kokapenak Euskal Herriko gainontzeko trikuharriekin alboratuz gero ezberdintasun nabarmena markatzen dute. Beraz, hitz egin daiteke bi komunitate ezberdinetaz, mendialdeko artzain komunitatea eta hegoaldeko lautadetakoa, Ebro ibaiaren bidez Mediterraneo aldetik zetozen korronteek eragindako nekazal komunitatea, alegia.

Artaxoatik Ziraukirako bidea hartuko dugu azken hamarkadan aurkitutako bi trikuharri eder bisitatzeko asmoz, Aitzibita eta Txarrakadia. Hala ere Artaxoakoetan ez bezala, seinaleen faltak zailtzen du bi trikuharri hauen bisita.
Gares aldetik gatozela eta Zirauki herria pasa ondoren, errepidetik eskuinera sortzen den pista hartuko dugu. Pista hau Santiago bidearen zatia da, hain zuzen ere. Errepidearen paretik jarraituz eta zubi zaharra igarota, ehun metro aurreratu ondoren desbideratuko gara eskuinera sortzen den pista batetik. Berehala beste desbideraketa bat eskuinera hartuko dugu, pista jaisten hasten den tokiraino. Kotxea utzita, iparmendebaldean kokatuta dauden haitzetarantz igoko gara ahal dugun moduan, bide zehatzik ez baitago. Aitzibitako trikuharriaren harri mardulak berehala topatuko ditugu haitzen azpian.
Aldapan kokatzen den trikuharri bitxi honetan arkeologoek 100 ehorzketen hondarrak aurkitu zituzten. Baina aipatu beharreko aurkikuntza 71. kaskezurra izeneko pieza da. Ebakuntza baten bidez egindako zuloa erakusten duen kaskezurra da, hots, kaskezur trepanatua. Harrigarriena hezurraren erregenerazioa da, ebakuntzaren ondoren eriak bizitzen jarraitu zuen seinale, herren edo itsu gelditu arren.
Aitzibitako trikuharritik, behin kotxea berriro hartuta, Lizarrako bidean topatuko dugun gasolindegian buelta emango dugu. Zirauki aldera begira jarrita, gasolindegiaren bestaldetik Eskintza mendira iristen den pista hartuko dugu. Ur kanala igaro ondoren igoera hasiko dugu zigi-zaga eta ezkerralderantzko bigarren bueltan kotxea aparkatzeko unea iritsiko da. Aparkaleku inprobisatu honen ondoan dagoen atakatik hesia gaindituko dugu eta iparmendebalderantz igotzen hasiko gara, ahal dugun moduan, bidea ez baita zehatza. Hala ere, berehala bidezidor batek pistatik begiztatzen genuen lepora hurranduko gaitu. Lepo honetatik iparralderantz eta metro gutxira Txarrakadiako trikuharri dotorea topatuko dugu.
Alimaleko harlauzaz osaturik, azken urte hauetan indusketa prozesuan dago. Indusketa hauei esker argitu da estruktura aldetik sarbidedun trikuharria dela, Arabako Errioxakoen antzekoa. Baina aurkikuntzarik garrantzitsuena hezur kopuru handia izan da. Hauen kontserbazio onarengatik, ADN frogak egitea posible izango da, jasoko diren datuak aurrerantzean ikerketa handiagoetan erabili ahal izango direlarik, esaterako, bertan lurperatu zirenak zein etniakoak izan ziren jakiteko