Jose Mari Espartza Zabalegik gaztelaniaz idatzi eta Jose Mari Nuñezek euskaratu duen «Tafallaren historia» osatzen duten bi liburuak zertan diren hitz gutitan laburbil dezagun, lan ikaragarriaren berri emaiten ari garela erraitea bururatzen zaigu, ez bertzerik.

1519 orri irakurri ondoren, halaber, kuriosoa denak bertze adierazpen hau kausituko du: «Tafallaren historia hau, 2001. urteko urtarrilan argitaratu da, euskarazko eta gaztelerazko bertsioetan. Egileak eta argitaletxeak hala nahi izan dutelako, etorkizunean lan honek eman ditzakeen irabazi guziak Tafallan euskara, lingua navarrorum, sustatu eta hedatzeko erabili beharko dira». Beraz, ezin ekimen txalogarriagoaren aitzinean garela aitortu beharko; ideia, bide, emaitza nahiz helburua bere testuinguruari atxiki diezaizkiogun.
Hausnarketa honi jarraikiz, liburuaren bidez eginiko eskaintzan gehiago murgil gaitezen, arrazoia ezin erranguratsuagoa zaigu: «Tafallar labekada berriari. Hizkuntza zaharrarekin gorde ditzaten oroitzapena, iraganeko altxorrak, eta herriarekiko maitasuna».
Altaffaylla dugu argitaldaria, eta bertako udala, laguntzailea. Kasu, zeren eta adineko tafallarren ustez Paris ondoren Tafalla Europako hiririk ederrena baitzen. Hots, omen baita. Eta, hasierako mapari arreta eskainiz gero, munduaren zilborra dirudiela ezin ukatu. Bertan Europako mapa mutua ageri da, Nafarroa bere baitan irudikaturik. Euskal Herria ez, Nafarroa, Atturritik Kortes herriraino baina kostalderik gabe. Mapa bitxia, gutitan ikusia. Nafarroa nabar kolorez margoturik eta puntu gorria erdi aldean, horren hiriburuaren gisa. Marra beltzez biribiltto beltzekin loturik dagoen puntu gorria: Bilbo, Santiago, Lisboa, Madril, Rabat, Aljer, Tunisia, Bartzelona, Erroma, Paris, Londres eta Dublin.
Bai, irakurle, asmatu duzu, puntu gorri hura ez da Iruñea, Tafalla baizik. Iruñea ez baita agertzen mapan. Ez dakigu, ba, «Sanz power» dela medio garbi zegoen, negozio arloan bederen, milurte berri honetako nafar hiriburua ez zela ohiko Iruñea... Baina Korellaren ordez Tafalla jartzea ere... Auskalo non geldituko den Iruñea hurrengo Michelin gidan... Hirugarrena baietz.
Kontu hauetaz landa, lana bikaina dela azpimarra dezagun, berriz ere. Isidro Olkoz Berruezo, Kultura Patronatuaren Lehendakariak dioenez, «Tafallaren bertze historia bat argitaratu zenetik 80 urte igaro dira. Ordudanik, gure hiria gaur egun dena izatera bideratu duten gertaera garrantzitsuen lekugune izan da. Horregatik, Tafallaren gaurkoturiko historia hau agertze, inolako ezbairik gabe, gure hiriaren bizitza kulturalarentzat gertaera aipagarria da».
Ez da, baina, lan erraza izan. Egileak berak aipatu duenez, «liburu hau, nik jakin gabe hasi zen ernaltzen, duela urte anitz [...] Bertako historiaren adabakiak atzematen jarraitu nuen adineko herritarren laguntzaz. Jakinminaren harrak ukiturik, udal eta parrokia artxiboetan miatzen hasi nintzen. Frogatu nuen aitona-amonek ziotena egia zela eta ohartu nintzen dokumentuen seriotasuna ahozko tradizioaren ñabardura aberatsekin nahastearen garrantziaz».
Izan ere, ahozko testigantzak jasotzeaz aparte, artxibategi lan handia dago lerroen gibelean, bai publikoak bai partikularrak. Erraite baterako, eta bertzeak bertze, Nafarroako Administraziokoa, Iruñeko Elizbarrutikoa, Nafarroako Nagusia, Gobernu Zibilekoa, Espainiako Historikoa, Salamancakoa, Nafarroako Protokoloetakoa, edota Espainiako Liburutegia deritzona miatu egin dira.
Ildo beretik, ia sei mila ohar ditu, baita makina bat atal berezi ere, hala nola tafallarren bibliografia, biografiak, bertako prentsa idatziari dagokiona, glosategi aberatsa edo elkarteena, non ehundaka izen biltzen baitira.
Ez da harritzekoa, hortaz, liburuaren barne antolaketa berezi samarra izatea. Jose Mari Espartzak nabarmenarazi duenez, «Ezohiko moduan egituratu dut liburua, asmo aztertuei erantzunez. Guziak testu laburrak dira, dataren arabera ordenatuak era kronologikoan eta identifikazio zenbaki batekin, aurkibideen erabilpena errazteko».
Azkenik, hagitz adierazgarria da «Partaide eta kronista izatea» izeneko ataltxoa, zeren eta honen bidez, bertzeak bertze, UPNkoa den alkatearen amatxia Tafallako emakume abertzaleen lehen lehendakaria izan zela irakurten ahal baita, edo UPNko alkatea izana ere dugun Iribas familiako diputatu batek «euskal batasuna, «Laurak Bat» defendatu baitzuen. Honen aitzinean hau da, funtsean, egilearen gogoeta: «Iraganaren irakurketak zerbaitetarako balio izatekotan, pragmatikoak izateko da eta guregandik uxatzeko bizilagunaren arteko diferentziak premiarik gabe handituko dituen dogma oro»