Buruan urrea, gehiena akuikulturan ordea
Badira hainbat espezie arrandegietan beti egotera derrigortuak diruditenak. Haien arteko arrain batek dirdira berezia du, urrezko koroarekin begiratzen baikaitu: urraburuak (gazteleraz ere, ezaugarri berari men eginez, dorada-k). Ondoan haien artean anaiak diruditen sorta dago, prezioz nabarmen merkeago, txikixeagoak baina dirdira antzekoarekin. Jatetxe askotan ongi dakite, behin parrilatik pasatakoan bezero gehienak gustura geratuko direla, batarekin nahiz bestearekin. Baina ondo dago jakitea behintzat, Espainiako estatuan erakusmahaiko hamar urraburutik bederatzi ez direla itsasoan harrapatutakoak; eta bederatzi horietatik zazpi ziurrenik Turkia edo Greziatik ekarri dituztela. Eta gure kostaldeko urraburu basatiak lehenetsiz gero, aldea egongo dela, ez soilik zaporean.
Urraburuak gorputz luzekara du, buru handiarekin. Begi artean izena ematen dion urre koloreko marra du, are horiagoa dena arraina zahartzen doan heinean; eta orban beltza, operkuluaren gainaldea estaltzen duena. Zilar kolore grisa du, ilunagoa bizkarraldean. Hegats pektoralak handiak dira, eta haren isatsa zabala, ertz beltzekin. Tira, beste arrain bat gehiago. Baina bere xelebrekeriekin, beste behin ere.
Balear irletan akuikulturan erabiltzen diren ur-tanga kontrolatuetan burututako ikerketa batean ondorioztatu denez, urraburu gazteak denbora batez harrapari baten mehatxupean badaude, hari aurre egiteko eraldaketa fisikoak eman ditzakete; esate baterako, gorputzaren altuera handitu, harrapariak zuzenean ezin izan ditzan irentsi. Aldaketa hauek itzulgarriak dira gainera, urraburu gazteentzat: behin arrisku garaia amaitzean, haien ohiko formara bueltatuko dira.
Kostalde osoan zehar, 150 metroko sakoneraraino zabaldu daitezkeen arren, bizitzako lehen urteetan kostatik hurbil biltzen dira, gazte asanbladatan, 30 metro edo gutxiagoko sakonerako hondo hareatsu edo arrokatsuetan. Gazteok, ordea, arazo larria dute: guztiak arrak dira. Hori gutxi balitz, bizpahiru urteren baitan, guztiak eme izatera pasako dira. Beraz, eme guztiak arrak baino helduagoak izango dira. Halako espezieei hermafrodita protandriko esaten zaie, arren heldutasuna emeena baino lehenago iristen zaielako (horixe bera, guri ez). Eta hala moldatuko dira, negu aldera ugalketa garaia iristean talde handiagotan biltzen diren sasoian: urraburu eme heldu bakoitzak duen kilogramo bakoitzeko, milimetro bateko diametroa duten bi milioi arrautza jarriko ditu. Egin kontu. Elikatzeko, bestalde, duten baraila nahiz hortzeria sendoagatik, aise txikitu ditzakete hondar nahiz arroka artean topatu ditzaketen krustazeo nahiz moluskuen oskolak; arrain txikiren bat aurretik pasaz gero ere, ez diote aukerari pasatzen utziko.
Gastronomian ez dira beste arrain bat gehiago, eta hala ordaintzen dira saltokietan; basatiak direnak, garestiago, jakina. Gure herrian aisialdian urpeko laket-arrantzan dabiltzanentzat ere espezie preziatuenetakoa da. Duten garrantziagatik, hazkuntza-tasa altuagatik, elikagaietara moldatzeko gaitasunagatik, eta gazitasun baxuko uretarako tolerantzia handiagatik –ibaien itsasadarrean ere gustura egoten dira–, espezie aproposa da itsasoan jarritako hazkuntza-kaiolatarako nahiz lehorrean egindako haztegietarako. Hauen artean elikagai naturalekin –molusku eta krustazeoekin– hazten dituzten kasu zehatzak egon badaude ere, akuikulturan gehien zabalduta dagoen elikadura-mota pentsua da; eta hemen, beste mundu bat zabaltzen da, hauek sortzeko beharrezko lehengaien kopuru eta jatorrien ingurukoa. Kasuan kasu, eta urraburuen tamaina komertziala 250 gramotik 2 kilo artekora izaki, argi dago nekez iritsiko dela urrabururen bat xaltomiko izatera –hala izendatzen dira kilo batetik gorako urraburuak Hondarribia aldean–, itsasoan aske ez bada.
Arrandegian erreparatu arrainaren jatorriari; galdetu, nondik datorren, eguneko arraina den, zein tresnarekin harrapatua izan den –artisau-arrantzaleek hondoko tretzarekin, gazteleraz, palangre harrapatu ohi dute–, edo akuikulturakoa den. Galdetu, ikasi eta hausnartu: erosten dugunaren arabera nola elikatzen dugun gure burua, eta bide batez, zer ari garen babesten –zer erosi, hura babestu–. Akuikulturan gehiago sakondu nahi izanez gero, jo dakitenengana; besteak beste Mutriku aldera, han inguruan badelako akuikultura beste modu batean egin daitekeela erakutsi dezakeenik oraindik ere.
URRABURUA (Sparus aurata)
TALDEA: Ornoduna/Arraina.
NEURRIA: 30-40 cm. Ale handienek 10 urtetik gora, 15 kilotik gora eta 70 cm inguru izan ditzakete.
NON BIZI DA? Atlantiko ekialde osoan (Cabo Verdetik, Ipar Itsasora), Mediterraneoan eta Itsaso Beltzean.
ZER JATEN DU? Molusku, krustazeo eta arrain txikiagoak.
BABES MAILA: Ez dago babestuta.
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Gorputzeko ezkatak kolore berde bizikoak ditu; biziak eta deigarriak. Eta horiekin nahasten dira, sare bat osatuko balute bezala, orban beltzak, bizkar osoan zehar. Gizakiaren begietara gardatxoa gardatxo egiten duena, ordea, saihetsean aurkituko dugu. Bertan, lerrokatuta,... [+]
Haurtzaroan, lursailen batean, parkeren batean edo baserri giroko lurretan sarritan izaten genituen “txitxareak” eskuartean… Jolas guneak gero eta artifizialagoak diren garai hauetan ordea, zaila da hiri nahiz herri-guneetan halakoak topatzea. Baina itsasoko... [+]
Kaxalotea edo zeroia (Physeter macrocephalus) munduko horzdun zetazeo handiena da, eta baita munduko horzdun animalia handiena ere. Beheko barailan soilik ikusten zaizkio hortzak, baina bakoitzak kilo bateko pisua izan dezake. Izatez, ez dago oso argi zertarako erabiltzen dituen... [+]
Gure hondartzak marrazoz beterik daude. Igerilariak lasai egon, kostaldean 100-200 metroko sakoneran ditugun hondartza zabalez ari bainaiz. Bertan bizi da Atlantikoko marrazo ugariena eta txikiena.
Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari... [+]
Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]
Sugea entzun eta leku lehor bat etorriko zaio burura askori, narrastiek beroa behar dutela ondo barneratua baitu gizakiak. Suge guztiak ez dira berdinak, ordea; denek ez dituzte baldintza berak gustuko, eta horri esker dago, besteak beste, dagoen dibertsitatea. Bakoitzak bere... [+]
Itsasoan badira landareen itxura izan arren animalia harrapari diren izaki eder batzuk: anemonak. Kantauri itsasoan hainbat anemona espezie ditugun arren, bada bat, guztien artean bereziki erraz atzemateko aukera eskaintzen diguna: itsas-tomatea.