Cando nos espertamos, culturalmente e administrativamente, a paisaxe mostraba un desastre de tres velocidades.

En canto á cultura, tiven a oportunidade –unha vez máis– de confirmalo o pasado 14 de novembro na libraría Menta de Ortzaize. Alí reunímonos porque Eñaut Etxamendi presentou a nova edición da novela Gilentegilo Gilen (Premio Cidade de Irun 1987).

Reuniuse un bo grupo de xente para escoitar as palabras do ezterenzubitarra, que cumprirá 90 anos o ano que vén. Etxamendi recoñeceu que o libro “ebaxka” de Gilentegi é “hatsa -patsaka”. Era necesario dedicarse á agricultura, á política, ao canto, ao ensino, para que unha mocidade que non tiña máis que ir a “Amiketa” [América] para quedar e vivir na Baixa Navarra. Tamén en literatura, por suposto. Transcribo as súas palabras do audio que escoitei na páxina web de Radio de Irulegi, o máis fielmente posible: “Aquí viñan os mozos en particular, pero non só os mozos, os de calquera idade, tal e como sabemos eúscaro, temos que ensaiar, pór sobre o papel… Eu non ía ter grandes lectores, non vía muaias, como podía dar a coñecer as miñas historias á xente, pero se non houbese alguén que lese, necesito seguir vivindo para el até a cabeza… para que alguén poida retelo algunha vez. Entón, é o meu desexo máis íntimo entre vostedes, ao seu ao redor, sacaron a escritores. Iso é inevitable”.

Vivimos nun País Vasco de tres velocidades e, por tanto, esa canción pola literatura pode parecer estraña ou afastada, fóra de lugar, a un novo escritor da CAV; con todo, emocionounos a un público bajonavarro que non se afogou por completo das rápidas inundacións do francés dos últimos anos, ou a Navarra que non vemos razóns demasiado fortes para esquecernos das nosas primeiras motivacións. Arrepentido, na conferencia non houbo ningún exemplar de Euskal Herria de “alta velocidade”. Nin representantes de medios que puidesen difundir a noticia nos próximos días. Témome que unha das consecuencias de tres rápidos non é vivir de costas o un ao outro, talvez a maior que coñezo.

Desde a evidencia de que cada un só pode facer uso das súas forzas, Etxamendi é optimista, pero dáse conta de que en Nafarroa Beherea empezouse a mover algo, por suposto, en literatura e noutros moitos ámbitos. De face á produción que vén de alí, con cantidade e calidade, non lle faltará razón. A literatura vasca, para que me atreva, lanzouse na Baixa Navarra (ollo, esa alta velocidade, o arranque e a rabia son dúas cousas). Etxamendi terminou a súa intervención con palabras cheas de esperanza: “Despois de toda a miña vida na ferida, estou a envellecer de felicidade”.