Dous amigos ofreceron unha pequena actuación de rap na praza e musutruk tras unha sinxela comida popular. Cunha canción acordáronnos de que un veciño, un mozo, faleceu recentemente. Había que recadar diñeiro para devolver o cadáver ao seu pobo natal. Ai, esa nai! O último bico do seu fillo levanta no cadaleito a masilla.

Máis aló do quiosco, Paskual Abaroa, sentado, nun lugar de honra, sobre unha placa que agradece ao gran benefactor local. Os meus pelos puíronseme. Baixamos as mangueiras da chaqueta e sacamos o cigarro da bolsa para afogar no marapilo da garganta. As fontes do pobo inauguradas en 1888 seguen sangrando. A aguia, do mesmo xeito que outros “benefactores” que se eloxian en diversas localidades, enriqueceuse en matar, secuestrar, violar e vender persoas. Non tivo que varrer as súas mans directamente; como banqueiro, seguro que puido comprar máis dunha válvula para limpar aos seus pecados, á vez que recadou o diñeiro.

Para cando vos chegue este artigo, seguramente algúns de vós puidestes ver esa escultura. O Antzar Eguna deste ano contará con moita máis asistencia a Lekeitio. O día 6 é un novo día festivo: Día de Elcano.

Ninguén nega que Abaroa financiase o pobo. Para que o poder económico, si non é para o poder político e para mellorar a imaxe social? Naquela época as doazóns ou doazóns eran o único camiño; agora parece que algúns desexarían recuperar ese “vello costume”. Pregunte, si non, a Amancio Ortega: pagar impostos como todos non dá un status extraordinario, parece que facer “agasallos” ao pobo si, e mesmo si cóbrense vulneracións de dereitos noutras latitudes, nos países de orixe dos nosos veciños.

Tampouco ninguén nega o que fixo Elkano tres séculos antes. Ninguén esixe xulgar as actuais cos ollos de hoxe, sen un contexto histórico e social. En contraposición, son precisamente os que o reprochan quen decidiron esquecer voluntariamente o contexto. A historia, a diferenza da maioría, non é unha mera evocación ou coñecemento de feitos anteriores, senón que nos dá claves para entender o presente e predicir o futuro. Como na propia vida, prepáranos para cando vén todo o apreso.

Pero a versión acrítica comprouse e vendido en todas as institucións e organizacións, cun consenso case absoluto. Para que serve a exaltación buxán e banal dos tempos “memorables”? Para que serve repetir nota a nota as cancións de xesta deste imperio colonizador? Vencedores para roubar de novo a historia colectiva, derrotar aos vencidos da ecuación, para enterrar a cadea de expoliación e grilletes africanos e americanos, que vén moi ben desde entón. A responsabilidade por toda a verdade non pode obviarse cando nos dá o capricho.

S e I, rebordados en dúas fazulas. Sirte Iure: un dereito. Diferentes medios ao longo dos séculos, pero sempre o mesmo resultado, tanto alí como aquí. Mentres tanto, goza das deliciosas cancións de xesta que volven esquecerse dos esquecidos de sempre, sen preguntarse si pode ser un gran afronto para todos estes vascos. Tal e como se defendía naquel entón, é posible que os nosos compatriotas non sufran dano, é posible que a súa pel máis escura impida as sensacións e que quizais, no fondo e no noso interior, non nos recoñezamos entre nós neste hipotético “país de acollida”. É posible.