Hai moitos anos, quizá cincuenta, tiven noticias dun destacado navarro: Santiago Ramón e Cajal (1852-1934); Premio Nobel de Medicamento en 1906. As súas investigacións en histología déronlle fama.

Pero era un navarro singular, pois nacera nun pobo singular de Navarra: Petilla de Aragón, na merindad de Sangüesa. Máis aínda: Esta petilla, a modo de anti-Treviño, ten dúas illas: Un correspondente ao pobo de Petilla e outro ao de Baztanés.

É dicir, o noso Premio Nobel de Navarra trasladouse a Huesca desde moi pequeno. E as súas raíces foron máis fortes desde entón en Aragón que en Navarra.Nin que dicir ten

que, como non sei nada de medicamento, necesitaba outro bochorno.En

fin, non se me ofreceu a oportunidade de facelo. O Mundo visto ao oitenta anos (Impresións dun arterioesclerótico). Publicado pouco antes da morte do autor.

Ramón e Cajal tiña a capacidade de rirse de si mesmo; e a lectura do libro resulta moi entretida.

As costas que non observaba durante a súa mocidade, por exemplo: “Apenas podo camiñar sen fatiga 300 m. A despreciable altura do Cerro de San Blas antóllaseme o cume da Maladeta” (39). “A suavísima rúa de Alcalá, por exemplo, antóllaseme costa impoñente”. Pero, no que

a nós refírese, Ramón e Cajal era radicalmente contrario ao nacionalismo vasco: “Até na nobre Navarra existe un partido separatista” (136) Pensaba que os vascos fomos ingratos: “Fáltanos o culto da Patria grande” (138).

É dicir, na mesma época, un navarro de Vidángoz sentía ao revés; e alcanzou as máis altas cimas na lenda de Euskal Herria. Queremos lembrar a Mariano Mendigatxa Ornat. Vidángoz; Roncal (1832- 1918). De pouco nivel académico (só na escola de Vidángoz), pero cunha cabeza moi clara e que se converte nun verdadeiro alicerce da dialectología vasca.

Coñeceu a Mendigatxa Bonaparte en 1857. E a partir de aí, durante vinte anos, foi un gran informante para Bonaparte e Azkue.É dicir

, Mendigatxa tamén tiña “a súa preocupación do oitenta anos”. Os roncaleses de Vidángoz, pola súa conta, eran máis vellos que Mendigatxa. Que se convertería no dialecto que Bonaparte e Azkue ensináronlle a amar tan exactamente? Tanto a revista Fontes (FLV 43), como a correspondencia que Alfonso Irigoien publicou en 1957 (Mendigatx-Azkue), son pezas de gran valor.
Mendigatxa foi de Bidankoz a San Juan de Luz para ensinar ao roncalés Bonaparte.A pesar das

súas antípodas, unha parella impresionante formada polos navarros Ramón e Cajal e Mendigatxa.

Ata que estas dúas aldeas de Navarra convértanse tamén en símbolos.