Juan Mari Beltrán tocaba a alboka desde que vostede ouviuno.

El mesmo dio. Non me acordo, porque el era un raparigo cando me viu, eu xa tiña cincuenta ou sesenta anos. Conta que un día foi a Donostia e viume a min tocando a alboka. E ese día empezou a tocar a alboka, coma se gustáselle, ao verme. Viño a min e díxome que el tamén o aprendería, que quería aprender a tocar a alboka. Bo, vendo que ía estudar, eu non sei nin rastro de música.

A quen ouviches tocar a alboka?

Eu, León Artabe. El non sabía tocala, facía ruído, pero eu vina. E un día díxenlle ao meu pai “eu tamén aprendería a tocar a alboka!”, respondeume “dille entón a León Artabe”. Tamén vía a León Bilbao, e como el tamén tocaba, pregunteille quen lle fixo a alboka. Do seu pai, José María Bilbao. E entón, que ía pensar...? O meu pai tiña vacas forestais e talos dun lado a outro, e un bosque húmido tiña cornos. E o meu pai díxolle a José María, “Ti fixeches as albokas?”, e si, que as fixo el. “Teño un tenreiro para morrer e levareime a súa rama”, “si, traédeo” José María. Ela tamén lle serviu a auga interior, un artista de facer albokas, e el fíxome a alboka co becerro que matou o meu pai. Collina e fun a casa de León de Artabere, quen me dixo algunhas cancións, así como algunhas notas, e íame á súa casa a estudar. O caserío tiña un cortello xunto á entrada, e dicíame: "Segue tocando a cuadra!". Pero estiven alí un intre tocando a alboka e logo empecei en casa.

Din que vostede tamén adestraba entre gandos en casa.

Empecei dentro de casa, pero a miña nai dicíame : “Mecaguen a puñeta, vaiche a correr de alboka!”. E entón, á cuadra. Ademais, ao gando gústalle, o gando sempre está a gusto co ruído. Pero ao fin, ao soar a sirena, enredeime cos bueyes nos currais e enviáronme ao bosque para que dese a volta. Entón saín da escola e funme correndo ao bosque. Nós tiñamos gañados de bosques ou gando de casas, pero non tiñamos campos, e entón algúns ían ao bosque e eu ía con eles a tocarme a alboka. Lonxe de casa, adestrábame entre as árbores, e ninguén me escoitaba.

Non se ouvía?

Non, o bosque é inmenso! E púxenme a pasear. Alí aprendín, e agora podo tocar calquera cousa.

Entón será vostede un orella ben fino...

Os meus oídos son os mesmos que os demais.

Pero as pezas recibiunas de ouvidas, sen solfexo...

Si, si, de ouvir. Xa cho dixen, non sei nin rastro de música.

E cando saíu á praza?

Con
doce e trece anos fun a Urkiola, a tocar a alboka en Sanantolines. En cámpalas de Urkiola púñanse enormes táboas, e eu vin a jovencitos que tocaban a alboka, de sete ou oito anos, incluso algo maiores que eu, pero menores de catorce. E outros tocando o pandero. Eu estiven con doce e trece anos. Logo en 1935 e 1936 non acudiu ninguén do Batzoki a Urkiola. Pero andabamos polos pobos, e recordo como chegou o bispo á Dima. Cona, para darlle a benvida tocamos a alboka e o pandero, e o bispo deume doce pesetas. Doce pesetas!

Cantos eran entón?

Imaxínese, só custaba un litro de viño pesado.

Canto era o xornal da semana?

Cinco pesetas. E non había domingos para iso! Cinco pesetas de ganancia diaria. E a min deume o bispo doce pesetas para a cuadrilla, non para min só. Pero deunos doce pesetas. Para tomar gasosa ou...

Que dicían a túa nai e o teu pai cando te ías a tocar?

Nada, eles conformábanse, de nenos sempre iamos ás festas, e había outros irmáns que se dedicaban ás tarefas da casa, así que eu ía de acordo e os meus pais tamén quedaban.

Tamén fuches á guerra de costado e con todo?

Non, entón non había albokas! Ademais, con ocasión de Instrumentos Vascos ou algo polo estilo, as Gardas Civís dirixíronse a Orue de Lemoa nunha das ocasións en que tocaba de costado. Dixéronlle que non podía tocar a alboka porque pola contra o meterían dentro. Por tanto, non se podía tocar a alboka.

Como volviches empezar?

Un día fun a Galdakao. Alí hai un restaurante, e alí trouxéronse ao Pai Donostia para homenaxear, frade e músico. Naquela comida, León Bilbao e Txilibrin tocaron á alboka. Para empezar tamén a min, pero non para pensar que eu non ía empezar. Facía tantos anos que non tocaba. O certo é que non tocara antes da guerra, e fun comer con máis de cincuenta anos. Non me atrevín a tocar, pero, despois de comer, si a preguntarlle a León: “Ouza, ten vostede unhas albokas para vender?”. Si, e compreillos a el e empecei a tocar de novo. Empecei e, vaia!, agarreina enseguida. E como empezaron a tocar, empezaron a chamarme enseguida, e empezouse a pedir para case todos os pobos da zona de Gipuzkoa.

A aliñación política de cada un influiría no percorrido...

Txilibrin sempre era do PNV e León Bilbao, carlista. Pero nos actos políticos non tocabamos tanto, máis nas romarías e así, nas festas vascas. Había tamén cantantes, bertsolaris. Benito Lertxundi non tanto, pero Laboa adoitaba estar moito e Xabier Lete tamén.

Vivía de golpear a Campanilla?

Eu non sei como vivía Txilibrin, desde que se xubilou, por suposto, pola alboka. Ademais, ían todas as semanas a un hotel de Deusto, os sábados pola noite, igual tamén os domingos, e ás veces tamén os venres. Había vodas, xente comendo e bebendo e tocando. Pero antes, ao parecer, iso facíase no porto. E non sei como o facía, porque coa alboka viaxaba por e desde América.

En que se diferenciaba Eugenio dos outros?

Eu toco con moitos detalles, direille como, eles tac, e desde, tic, tic, meto máis notas, e así salgue máis claro. En caso contrario, as pezas quedan bastante escuras ou confusas. Pero Txilibrin tiña outra cousa: eu afundo os dous beizos para golpealos de costado, Campanilla volvía baixar por fóra da rama, eu non sei por que. E tamén puña as garras ao revés, eu e León Bilbao á vez, e Txilibrin ao revés.

E estiveches creando pezas novas?

Para min todas son noticias! Pero non creei pezas.

Nunca pensaches en sacar disco?

Non era así na época actual.

Agora sácanos, Beltrán e os txalapartaris. Sería unha mágoa que o son de alboka de Eugenio non quedase nun soporte.

Beltrán e sácano, pero un deles é txalaparta, os outros andan de lado, entre dous ou tres. E ademais eses saben moito de música, é diferente. Para iso só dedícanse, e para nós era capaz de facelo na medida do posible.

Volverías empezar a traballar niso?

Non, non. O primeiro que hai que facer é aprender música, e eu non sei nin rastro.

Aprenderás.

Si, si fose mozo si, pero non se pode vivir diso, só Beltrán vive diso.

Hai que inventarse a vida!

Si, ela inventou! Ten un museo, e alí fará algo, en Oiartzun, logo dá clases. Dedícase a iso, e non hai outro modo de conseguilo. Txilibrin non ensinou a ninguén, León Bilbao si, León ensináballes a todos tranquila. Campanilla non. Un de Vitoria díxome, que me deu dulzainas, que quixo aprender algo con Txilibrin, pero que non lle ensinaría o keba, nin nada.

Nos teus fillos ninguén toca?

Non, ninguén. Non teñen afección.

[Unha filla toma a palabra]

Nós démoslle pouca importancia. E para nós sempre foi a súa cousa, chamábanlle a el, ía el, ás veces coa súa nai, e nós non lle demos importancia. Nós podiamos aprender tamén, como el aprendeu, de oídos.

[O pai de novo]

Pero ninguén aprendeu, non tiveron afección.

Queda pena?

Mágoa que non haxa vida por aí!

Supoño que haberá axuda, pero para o xornal, non?

Axuda? Pero se gastabamos! A miúdo levaba á miña muller, e entón, despois de comer, comía con ela. E logo nin sequera interesábase por el, para que gañase, que tal o taller?

Bo, tamén fuches fabricante de albokas.

Si, eu fixen as miñas primeiras albokas con once ou doce anos. Dous alboka. Unha entregueina a un de Dima e outra a León Bilbao. A verdade é que fixen albokas con ramas que non sei de onde as conseguín, porque a madeira ma deu o meu irmán maior, que era carpinteiro.

Non había ninguén máis que fixese albokas?

Adoitaba ir León Bilbao. Pero logo non, non había ninguén. Agora si, en Vitoria hai un, pero el tamén fai as súas clases. Empecei a facer albokas xubilándome. Pero tiña un problema: como obter as ramas? Ao principio traíamas un de Bilbao. Sacaba a auga de dentro e tíñaas no balcón, no balcón, pero cheiraban a través dos cristais. E un día, “Mecaguen, a rama da alboka leva a casa un cheiro terrible! -díxome-. Si encargas a outro o favor para min!”. "Bo, pois xa mas arranxarás!", dixen e empecei a buscar noticias. O do matadoiro de Bilbao díxome que me traería ramas el mesmo. E logo outro tamén ao meu fillo, que el sabía de onde os traían, que un dos máis das vendas do Ibardin recollíaos no matadoiro de Baiona, e que el traeríamos. E así empecei.

Tamén os vendiches fóra?

Unha vez para Inglaterra fixen dúas albokas. E tamén para Arxentina. E outra vez para Colombia.

As albokas son todas diferentes?

Si, pero todas da mesma cuadrilla. Sacan o son da mesma maneira. A rama presenta diferenzas, unhas máis anchas e outras máis estreitas, pero pódese dicir que todas son similares. Hoxe en día fai as de Vitoria, e creo que iso non ten notas enteiras, e ademais fai as de plástico. Pero hoxe é o único que fai albokas e fai moito.

Cando deixaches de tocar?

Non sei, tocé na homenaxe que lle fixemos a León Bilbao, fai menos de dez anos, e tamén estiven no Día dos Albokaris de Hernani fai uns tres anos. Tocé un par de pezas e ouvín a todos os que tocan, pero xa non teño ningunha atención para estar tanto escoitando, e aos mozos non os ouzo.

Hai que traballar moito o aire para tocar a alboka?

Non, non. Por suposto, si fumas moito non é bo, o fol éncheseche, pero iso tamén depende da ferramenta. Hai albokas que apenas necesitan forza de sopro, outras que custan máis.

Si queres, toca unha peza...

Pero se empezo por muelas sairame a muela! Coa dulzaina ás veces tamén ocorría o mesmo dá.Gogoratzen cando iamos a San Sebastián cun dulzainero, e antes de que lle pegase, en disimulo, sacaba os dentes. E eu tamén, cando tocé en Hernani, quiteime os dentes por discreción. Non de nenos, os dentes de raparigo están ben!