A represión foi un dos principais alicerces para a supervivencia do réxime franquista, tanto na guerra do 36 como na posguerra e nas próximas décadas. Nos anos posteriores á guerra, foi o colectivo dos maquis guerrilleiros o que máis sufriu esta represión, xa que foron eles, especialmente na década de 1940, os que máis activamente resistiron ao réxime.

A medida que avanzaban as tropas franquistas, o movemento makis xurdiu dunha serie de militantes de esquerdas que se esconderon nas montañas e que, posteriormente, contaría co apoio do Partido Comunista Español (PCE) até 1948. Aínda sen o apoio do PCE, algúns maquis continuaron activos durante os anos seguintes, incluso os que se consideran os últimos maquis que foron asasinados na década de 1960. A invasión do val de Arán (Aragón, España) foi a acción máis coñecida dos maquis, levada a cabo en 1944 e na que participaron miles de guerrilleiros co obxectivo de recuperar España. Pero fracasara.

A súa actividade guerrilleira desenvolveuse principalmente nos montes de Galicia e Cantabria, nos do leste peninsular, entre Estremadura e Castela-A Mancha e nos do sur de Andalucía, pero a intervalos, especialmente para a fuxida, pasaron polo País Vasco. En concreto, en 1947, en Ibaeta, e en 1948, nas inmediacións de Zubieta, a Garda Civil inmolouse con varios maquis.

De León a Ibaeta

Felipe Villegas Nieto, Gerardo Santos Álvarez Katiuska e Matías García Bañuelos Matias foron asasinados o 17 de outubro de 1947 nunha casa do barrio da Cuncha, no actual barrio de Ibaeta. Segundo a versión oficial, o tres suicidáronse cando se atopaban rodeados de gardas civís, mentres que o medio comunista Euskadi Vermella publicou o 30 de outubro que os corpos da Garda Civil eran "asasinados". Segundo a información da base de datos do Concello de Donostia-San Sebastián, os tres detidos son palentinos (España) e do grupo Maki da localidade de Barruelo: Villegas era natural de Barruelo de Santullan e tiña 32 anos, era de Katiuska de Guardo, tiña 30 anos e era natural de Matías de Braños, e tiña 42 anos.

Tal e como recolleu Ione Zuloaga Muxika da Sociedade de Ciencias Aranzadi en 2023 en Zestoa 1936-1959, os maquis que fuxían de Reinosa (Cantabria, España) e Francisca Uranga Odriozola refuxiáronse na casa de Konporta do zestoarra e do azpeitiarra Jose Eizagirre Amenabar a petición doutro compañeiro de Oiartzun. Ascension Abad foi quen se encargou do traslado dos maquis, pero a medianoite a Garda Civil detívoo en Mataporquera (Cantabria) e levouno a declarar á comisaría, onde foi detido polos Mossos d 'Esquadra.

Zuloaga di que probablemente declarou baixo tortura e que despois foi conducido a San Sebastián a sinalar a casa que escondía os maquis: «Cara ao seis da mañá, na casa Konporta de San Sebastián produciuse un gran balbordo. A xente espertouse. Naquela casa, ademais dos guerrilleiros, estaban Francisca Uranga, José Eizagirre e os seus fillos de 7, 9 e 11 anos». Zuloaga recibe o testemuño da súa filla Milagres Eizagirre na obra e, sobre a versión oficial, di: «Milagres Eizagirre lembraba como un dos guerrilleiros suicidouse diante da súa nai. Tras isto, Francisca Uranga caeu desvanecida». Este testemuño confirma, en parte, a versión oficial da ocasión, pero a actuación da Garda Civil non permite concluír que os tres se suicidasen, segundo recóllese nas fichas da web de vítimas de San Sebastián elaboradas por Aranzadi, nas que aparece a Garda Civil como autora dos tres asasinatos. Uranga e o seu marido Eizagirre foron detidos tras os feitos, e permaneceron en prisión até 1952, no cárcere de Ondarreta (Bizkaia).

Nos arredores de Zubieta, en 1948

O tres dos ríos non foron os únicos que pasaron por Donostia-San Sebastián. Precisamente, ao ano seguinte, o 16 de novembro de 1948, a Garda Civil matou a outro que fuxía de Asturias cara ao País Vasco francés, na zona de Zubieta: Alfredo Barcena García, coñecido como O Peque ou O Rapaz, traballou na brigada Cristino. Foi executado sen xuízo.

Aranzadi recolleu testemuños sobre iso nas obras Urnieta 1936-1945 e Lasarte-Oria 1936-1948, nas que, por exemplo, Angelita Goizueta Perurena relatou o sucedido: «Tería uns 15 anos e traballaba en Brunet aquel día. Unha persoa apareceu correndo do barrio e desapareceu en dirección ao hipódromo. A Garda Civil seguíalle. Logo, ao abandonar o traballo, ouvimos os tiros. Ao parecer, foi asasinado no camiño que leva a Bugati […]. Había unha cabana e escondeuse alí, ata que o capturaron». Segundo Angelita, os gardas civís colocaron o cadáver no Concello de Lasarte para que a xente puidese verlle.

Esquecido

Os tres primeiros foron enterrados no cemiterio de Polloe e o último no de Lasarte, pero se atopan desaparecidos. Tras as remodelacións dos cemiterios, probablemente pasarán polos osarios xenerais, sen nome, como os anarquistas Antonio López e Diego Franco, fusilados en Bidebieta en 1947, e como moitos outros, sen nome, esquecidos. Mentres tanto, outros teñen en Polloe un mausoleo que se enche de flores todos os anos, aínda que lle cambiaron o significado.