Oier Lakuntza
Zientzia mundutik at dabilen jendearentzat, sarritan zientzia baino mito itxura handiagoa dute zientziari buruz entzuten diren kontu askok. Blog honetan, gaurkotasuneko gaietatik abiatuta, zientzia gaiak hobeto ulertzeko argibideak eskainiko dira, ahalik eta modurik xumeenean. Halaber, zientziak gordetzen dituen zenbait bitxikeriarentzat, eta beste blog nahiz aldizkarietan jorratzen diren zientzia artikuluei buruzko hausnarketa eta gogoetetarako ere tartea egongo da.
Azken bidalketak
Iruzkin berriak
- Epigenetika: geneak ez dira dena | EIBZko liburutegia(e)k Epigenetika: geneak ez dira dena bidalketan
- Negutegi efektuaz | EIBZko liburutegia(e)k Negutegi efektuaz bidalketan
- Oier Lakunza(e)k Nanoteknologia bidalketan
- Iñaki Suinaga(e)k Nanoteknologia bidalketan
- Nanoteknologia | EIBZko liburutegia(e)k Nanoteknologia bidalketan
Materia hutsik dago!
Atalak: Zientziaren paradoxak
Gaurko sarrera honetan azalduko dudana jende askori ezaguna egingo zaio, batxilergo mailako kimikan lantzen den zerbait baita. Edonola ere, izenburuak berak argi uzten duen bezala, zientziaren paradoxatzat har genezake. Materia hutsik dago bai, materia materia da, baina hutsik dago! Zergatik esaten dugu hori eta nola da posible? Hurrengo lerroetan aurkituko duzue horren erantzuna.
Atomo hitza (zatitu ezin dena) lehen aldiz Demokritok erabili bazuen ere, lehenengo teoria atomiko zientifikoa John Dalton matematikari eta kimikari britaniarrak asmatu zuen 1803an. Teoria horren arabera, atomoak, Grezian uste izan zen bezala, zatiezinak ziren eta ez zuten barne egiturarik. Aldiz, Joseph John Thomsonek (britaniarra hau ere) 1897an esperimentu batzuen bitartez elektroia aurkitu zuenean, atomoak bere baitan positiboki eta negatiboki kargaturiko partikulak zituela, eta beraz, zatigarria zela ikusi zen.
Hurrengo urteak erabakiorrak izan ziren atomoaren barne egitura ezagutzeko. Hasiera batean, Thomsonek partikula horiek atomoaren baitan homogeneoki banaturik zeudela uste zuen (pasa pudin baten antzeko atomo baten eredua).
Proposaturiko eredu atomiko hori ordea, ez zen zuzena. Izan ere, handik urte batzuetara Ernet Rutherford Zelanda Berriko fisikariak (ikusi goiko argazkia) egin zuen esperimentuak materia hutsik zegoela erakutsi zuen. Ikerlari honek, beheko irudian ikus daitekeen esperimentua egin zuen: urrezko xafla fin bat hartu, eta polonioaren desintegraziotik sortutako α partikulaz (helio nukleoaren parekoak, eta beraz karga positiboa duten partikulak) bonbardatu zuen. Lorturiko emaitzak ez zetozen bat Thomsonen ereduarekin. Orohar, partikula gehienek xafla zeharkatzen zuten, beste batzuk apur bat desbideratzen ziren, eta gutxi batzuk xaflan talka egin eta atzera hasierako lekurantz itzultzen ziren.
Kontrakoa badirudi ere, Rutherford harritu zuena ez zen partikula gehienek xafla desbideratu gabe igarotzea izan. Izan ere, atomoaren baitan karga positibo eta negatiboa homogeneoki banaturik balego, α partikulek xafla zeharkatzeko adina indar leukakete, pilota batek lehio bateko kristala apurtzen duenean bezala. Ikerlaria harritu zuena, partikula gutxi batzuk urrezko xaflan errebotatzea izan zen. Horrek atomoaren karga positibo guztia leku jakin batean biltzen dela esan nahiko luke, eta hori, ez zetorren bat ordura arteko ereduarekin.
Atomoa hutsik:
Rutherforden eredua ez da zuzena, eta XX. mendearen hasieran, atomoaren egituraren inguruko teoria berriak garatu ziren. Edonola ere, eredu atomiko hau izan zen materia “hutsik” dagoela erakutsi zuen lehena. Gaur egun indarrean den mekanika kuantikoaren ereduak ere ezaugarri “paradoxiko” hau berresten du.
Eredu honen arabera, karga positiboa duten protoiak nukleoan aurkitzen dira eta karga negatiboa duten elektroiak honen inguruan biraka dabiltza. Jakina den bezala, atomoak bere osotasunean kargarik ez badauka, protoi eta elektroi kopurua berdina izan behar da. Beraz, atomoaren baitako karga banaketa oso ezberdina da: karga positibo guztia nukleoan biltzen den bitartean, karga negatiboa nukleo horren inguruan barreiaturik aurkitzen da. Hain zuzen ere, atomoaren karga positibo guztia leku txiki batean kontzentraturik egotea zen Rutherforden esperimentuan α partikula batzuk xaflan errebotatzea eragiten zuena; ez ahaztu zeinu bereko bi karga hurbiltzean elkarrekiko aldarapen indarra jasaten dutela.
Dena den, sarrera honen izenburuari zentzua hartzeko, beharrezkoa da atomoaren tamaina kontuan hartzea. Hala, atomoak 1 Angstrom (1 mm baino hamar miloi txikiagoa) inguruko diametroa daukan bitartean, bere nukleoa atomoa baino hamar mila aldiz txikiagoa da. Ideia bat egiteko, atomoa futbol zelai baten tamainakoa izango balitz, bere nukleoak zelai erdian aurkitzen den 1 cm-ko diametroa duen botoi baten tamaina izango luke. Halaber, nukleoa 0,1 mm-ko tamaina duen hondar ale txiki bat izango balitz, bere elektroiak beregandik 1 m inguruko distantziara mugituko lirateke.
Era berean, atomoaren pisu gehiena nukleoan pilatzen da. Izan ere, nukleoan aurkitzen diren protoi eta neutroiek, elektroiek baino 1840 aldiz gehiago pisatzen dute. Konparaketa bat egitearren, atomo guztia Beteta egoteko, biloi bat nukleo beharko lirateke, eta horrek, atomoaren masa biloi bat inguru haundiagoa izatea eragingo luke, materia askoz ere astunagoa izango zelarik.
Baina tamaina horiek alde batera utzi eta eguneroko bizitzako eskaletara itzuliz, nola uler daiteke materia hutsik egotea? Alegia, guk gauzak hartu eta ikutu egiten ditugu, eta hori, ez dator bat goian aipaturikoarekin. Funtsean, kontuan hartu behar da materia hutsik dagoela esaten dugunean, atomoez ari garela. Baina noski, milimetro batean 10.000.000 atomo baldin badaude, hauen zatirik gehiena hutsik egonik ere, guri berdin zaigu. Gainera, ezin dugu ahaztu hori dimentsio guztietan gertatzen dela, altueran, zabaleran eta sakoneran alegia.
Hala, Rutherfordek bere esperimentuan urrezko xafla fin baten ordez, zerbait lodiagoa erabiliko balu, oso posible litzateke heliozko nukleorik gehienak material horretan errebotatzea, beren bidean atomoen nukleo batekin talka egiteko aukerak haundiagoak bailirateke.