Daniel Landart, idazle, gidoigile eta itzultzaileari elkarrizketa
Daniel Landart. Iparraldeko Zerbait
Daniel Landart izena aipatzerakoan, IPAR Euskal Herriko zerbait, zatitxo adierazgarri bat aipatzen dugu. Beronek aitortu duen bezalaxe "Ni TTIPI nintzelarik ene familian beti euskaraz mintzatzen nintzen"; honetxek aditzera ematen digunez, bere burua alfabetatu eta euskal jantziaz dotoreturiko gizan bat dugu hau. " HOGEI URTE" izena daraman liburuxka egin zuenean ez zeuden alfabetatzeko egun dauden ahalmenik. Idazlan horretan erabiltzen duen euskara bere euskalkian mintzatua zen bezala da."Euskaldunak Portuges" izeneko histori laburrean dioenez: "Ene etxekoak ikusten badituk, ez nitaz mintza edo bestela erratekotek biziki ontsa naizela".
Ipar Euskal Herriko egoeraz erabat jabeturik, honela dio liburu horretan bertan: "Fameli ederrenetako haur baliosenak, egun botez dira hegaldatu irria ezpainetan kuraia handiarekin ezbaitira geroztik egundaino herrian agertu".
-Noiz eta nola hasi hintzen idazten?.
-Ni ttipi nintzelarik nere familian beti euskaraz mintzatzen nintzen. Baina euskal kontzientziarik batere ez geneukan. 12 edo 13 urte arte, ez nuen ;noiz entzun,ez eta jakin, zazpi probintzirik bazegoenez ere. Guretzat euskaraz mintzatzea normala zen, zeren etxean... Lehen aldikotz entzun nuenean "Espainian" euskaldunak bazirela momentu horretan izan zen eta hori Beloken. Nere aitonaren anaia batek, han fraile zegoenak, aipatu zidan nola, zazpi tokietarik pasatu zen "Espainiara" eta han ere, euskaraz egiten zela.
Eta horretan, orain esan dezaket Hego Euskal Herria bainan ordukoz hemen nehork ez zuen aipatzen ere ez Hegoa ez Iparra, zeren gu frantzes euskaldunak, euskaldun-frantzesak edo espainol-euskaldunak... Itsutasun batetan bizi nintzen. Beraz, orduan Beloken lehen aldikotz sentitu nuen, Euskal Herria ez zela bakarrik nere inguruko mugak. urrunago ere hedatzen zela. Eta hartatik ba, kolegioan ere osasun aldetik ez nintzen egon ahal izan. Hamaika urte arte Kolegioan, gero gaixo, eta berriz, 14 urtekin, itzuli nintzenean orduan ere gauza bera izan zen. Baina gauza bat erran nahi dut, biziki interesantea dena. Bazegoen apaiz bat frantzesa erakusten ziguna eta hark lehen aldian, lehen egunetan dena euskaraz erakutsi zigun, eta hala erakutsi nola egiten ziren bertsoak.
- Zer gei irakasten zuen apaiz horrek?
- Frantzes hizkuntza . Bainan, geroztik jakin izan dut, euskaltzain laguntzailea zela eta Molieren antzerkiak euskaratuak zituela. Asko zor diot. Eta gero ni klasera ez nintzen joan, lanean hasi nintzen. Kolegioko zuzendariak inprimerian harrapatu zerautan lan bat. Eta inprimerian orduan kasetak eta egiten ziren. Neri gustatu nola iskiriatzen zuten, berriak nola egiten zituzten eta honela. Eta betitik prentsaz eta mintzatzen zitian, eta uste diat historia kontatzeko biziki onak zirela, eta horrek ere egiten du gero ere iskiriatzeko moduan estudioak nola moldatzen dituzun, nola itzulkatzen eta hola. Inprimeriako giro horretan, ba, ezagutu nituen bi apez. Batek apaizen astekari bat zuzentzen zuen; eta besteak "Gazte" izeneko kaseta!. "Gazte" kaseta orduan dena euskaraz egiten zen, artikuloak eta hola, hemengo gazteriarentzat, gazteri fededunarentzat. Kaseta hura agertzen zen, eta biziki gustatzen zitzaigun. Eta egun batez pentsatu nuen "zendako nik ere ez nezake artikulo bat idatz?". Egin nuen, baino frantzesez, euskaraz ez bainekien. Hiriart-Urruty zen, orain Euskaltzaindian dagoena- zuzendari. Artikuloa agertu zen,; eta ni liluratuta: "Beraz psible da nik ere artikuloak idaztea". 15 urte terdi 16.nintuzken, eta bi edo hiru artikulu idatzi nituen, denak frantzesez. Orduan Hiriart- Urrutyk esan zidan "bainan kaseta hau euskaldunentzat duk frantzesez idaztea ez diat hainbesteraino ontzat hartzen. Behar. duk euskaraz iskriatu". Eta nik erran nion "ez dakit euskaraz iskiriatzen". "Erakutsiko diat". Izan nintzen hamar aldiz edo bere bulegoan. Eta hola hasi nintzen. Geroztik ez dut inoiz frantzesez idatzi. Lehen artikuluak hasi nintzen iskiriatzen. Hori zen kultura mailan nahi baldin baduzu. ENBATA entzuna nuen bainan ez nintzen oraindik ados. Zazpi probintzi eta ez nituen hainbeste ontsa ikusten. Eta berriz ere amonarekin joan nintzen nere Belokeko osabá famatuaren ikustera. Hango toki batean bakarrik gertatu nintzen. Eta apaiz benediktino bat hurbildu zitzaidan eta berbetan hasi, euskaraz Euskara banekienez, euskaraz jarraitu zuen, eta justu justu zen orduan ez nuen ezagutzen baina geroztik jakin dut - Marcel Etxandi, euskaltzain laguntzailea eta abertzalea zena. Lehen aldikotz hura mintzatu zitzaidan garbiki ENBATAz, Euskadiz, zazpi probintziez eta hola. "Behar duk Enbatara joan nola pasatzen den ikusteko".
-ENBATAn berehala sartu hintzen?
- Hala ere kasu egiten nian e! Eta egon nintzen hiru edo lau hilabete joan gabe, beldurrez. ENBATAk zian, jendea errezibitzeko edo, lehen pauso bezala GOIZTIRI editoriala. Beraz, liburu bat erostera GOIZTIRlra joan nintzen. Eta han aurkitu nituen Jacques Abeberry, Julen Madariaga eta Eneko Irigaray . Nolaz etortzen nintzen, ba liburu bat nahi nuela, eta nongua nintzen eta ba, ba, ba... Orduan ere ez nintzen, hala ere, segidan eginek Liburua irakurtu momentu berean, Mugerren, etorri zitzaidan herrian antzerki talde bat sortu nahi zuen andre bat. Eta gero, emeki, emeki, ENBATAn. Hura izan, beraz, idazten hastea, abertzale bilatzea eta antzerkian sartzea. 16 urterekin.
- Hire lehenengo obra "BAI ALA EZ" izan huken?
Ez, ez, ez. lehenengo obrak... Pentsatzen diat egin ditudula bost inoiz agertu ez direnak. Ensaiatzeko eta hola. Zeren "lehena'' izan zen "BAI ALA EZ" eta denek erran zuten" lehen obra izan eta ez da posible horrek honelako bat egitea, zeren lehen obratik holako exitoa...". Egia da, askok ez zuten sinesten. Lehen beste batzu eta bi itzulpen egina nituen, eta hori jendeak ez zekien. Lehen obra, beraz, 70ean "BAI Al A EZ" izan zen. Lehena publikoak ezagutu zuena!
- Bainan segidan beste bat orduan, "NOIZ" izendetu hukena...
-Bai, 71n. Urte bakoitzean bat idatzi diat. Idazten hasiz gero antzerki bat urte guztiz.
- Bai "NOIZ'' eta bai "BAI ALA EZ"en ere badituk konstante batzu. Beti emigrazioa aipatzen duk, Parisa joan beharra e.a. Lagun asko izan dituk hola joan direnak ?
-Ez zegoen beste irtenbiderik. Beno, beste irtenbide batzu bazeuden, bainan hori zen proposatia. Joan. Behar zen joan. joan.
-Baina, esatebaterako, bai "EUSKALDUNAK PORTUGES" zati horretan, eta bai bertso horietan "BESTE BATEKILAN" ikusten duk ez dela hiregandik kanpoko problema bat, baizik ea hik izan dituk hor harremanak, edo lagunak, haien frustrazioak edo hola. Bestela ez dek hori idazten...
Herri guztiko lagunak joan zitzaizkidan. Gehienak, nekazari geratzen ez ziren guzti guztiak joan dituk. Lehenik nere arreba joan zen, neretzat min handia izan zen... Zeren eta guk, orain, behar bada gehiago egin ahal dugu. Orduan diferentzia handiagoak ziren. Maila batetako jendeak, aberats tipiak, heik ba Bordelerat zoazkin estudioak egitera, bainan orduan oraino famili handiak ziren eta bost edo sei edo zazpi zirenetarik bat besterik ez zen geratzen. Eta beste guztiak... beno, Baionan geratzen baziren ez zen hainbesteko problerna. Hala ere zen familiaren desegitea. Eta gehien gehienak joaten ziren Parisa. Beraz jende xehea bortxatua zen joatera ez baitzen ere teknika eskolarik. 1960a arte ez zegoen teknika.eskolarik eta Piarres Xarriton izan zen lehena Apezpikuari erran ziona "latina eta grekoaz gazteak futitzen dira, beraz, guk hemen haientzat behar ditugu teknika eskolak". Erran behar da, ordu arte 2..000 gazte Euskal Herritik joaiten zirela urtero.
- Eta geratu direnak?
Joatea bat duk! Baina hemen geratu direnentzat ere baduk problema batez ere baserritan eta hola. Nere herrian, ni sortu nintzen ilerrian 340 bizilagun dira, eta badira 31 mutil zahar.Eta mutil zahar izatea bat da. Baina oraindik biziki grabeagoa da, zeren rnutil zahar gelditzen dira eta etxeak segidarik ez du ukanen Beraz, goia ala berant, etxc hori salduko da. Edo arrotz batek erosiko du edo behar bada baserri horretan berean sortu batek, Parisen biziz, bakantzetako lekutzat atxikiko du.
Baina herriko biziari begiratuta 31 mutiko gazte beno gazte, orain 40 eta 50 urte dituzte herriko biziari begiratuta eta beraz. diot, gauza izigarria dela. Zeren gure aitamak guraso gehienak ez dira ohartzen, ez dira batere ohartzen gure herri eta herrixkak gero eta lasterrago herroari buruz duatzila. Bestalde aipatu nahi nukeena: sakrifizioa da, jesukristoren sakrifizioa. Zeren. mutil zahar horietan, zenbat eta zenbat ez dira ezkondu gabe geratu aitamengatik, baserriak momentoan segida bat ukan zezan. Beti entzuten dugu, morala guztia egina da altamen sakrifizioa aipatuz, aipatu behar litzateke ere seme alaben sakrifizioa... eta gurasoek ez dute onhartzen gauza hori" baino zenbait ezkonduko dituk". Erraten niona "50 urtekin ezkonduko? Bai, behar bada izan liteke bat edo bi, baina 31etatik urrun izango dira, e!". Eta gero beste gauza bat, aski inportantea dena. Sakrifizioa da, jesukristoren sákrifizioa. Zenbat ez dira ezkondu gabe egon aita amangatik. Zenbaitek ez dute aita amengatik etxaldia baserriaren geroa entsi.
–Zer nolako giroa zegoen hemen? Hegoaldean ez baita ezagutzen abertzale mugimendua...
--Ni oso gaztea nintzen orduan, gurasoek ez zidaten batere batere euskal kontzientziarik eman. Ez genuen pentsatzen ere euskal gauza hori eta mugaz beste aldekoak zirenik eta aita eta ama inoiz ez ziren beste aldean izan. Lehen aldia eraman nituela beste aldera 1973an zen. Nere gurasoak baserritarrak dira. Orio aldera jo genuen. Baserriak eta honela... Oso ongi!. Baina iritsi ginen toki batera. Eskuinetarik bazen malda bat eta lian mutil batzu lan egiten ari ziren asto batekin edo. Nere amak: "ze leku pobreak!!". Zeren eskolan ikasia zuten duela 50 urte Espainia pobrea zela. Beraz detaile tipi, tipi bat duzue, baina neretzat oso grabea, zeren eta erraten nion "eta horik zer dira?" Industri guztia zen, dena dena lantokiz betea ezkerretara. Behar bada ez didazue sinetsiko. Beste norbaitekin izango banintz, ez baldin banion erran beste aldeko toki horietan milaka langilek lan egiten zutela Oriotik etorriko zen inpresio horrekin "ze leku txarrak!". Beraz, harritzekoa da. Duela zenbait urte ez zen batere erlaziorik beste aldekoekin. Eta hori izan da, zorigaitzez, gure kalterik handienetarikoa. Zeren nik ere, zenbat eta zenbat aldiz itxaropena hartu badut zen beste aldera etortzen nintzelako eta ikusten nuelako bazegoela indar bat hemen ikusita denak desesperatuak, denak hiltzen ari eta horrela, beharrik etortzen nintzen beste aldera eta gure gurasoak etorriko balira besterik izango zen hemen.Eraman ditut Hondarrabiko portura, Oriora, Donostiara zeren bainekien eta seguro nintzen euskara baizik ez zutela entzungo, eta beste mundu bat ezagutzen zuten. Ipar Euskal Hierrian izan ziren bakarrik gizon politikoak, eta ondoan deus. Erran nahi baita gizon politikoak zirela ba diputatui, senadore, alkate ospetsu eta horrela. Horietatik aparte ez zen inor . Baziren sozialista frantes batzu gehienak herrietan frantzes irakasleak zirenak, batzu komunistak ez dut uste komunistak zirenik; komunistak doitzen zituzten mezetara joaten ez zireláko...Uste dut ENBATArekin sortu dela militantismoa hori, militantismo politikoa. Eta formatu du militante bezala. Edozein gizon politikoei edo edozein herrietako, gizonei mintzatzeko kapable ziren. beren ideiak zaintzeko eta zabaltzeko.Hori izan da lehen aldikotz, zeren orduko sozialistak, frantzes sozialistak eta horiek ba, bazekiten benar bada hala zirela baina beti egoten ziren herritik aparte. Hemen ENBATAkoak izan dira lehenak, zinez herrietako. semeak eta alabak eta beste edozein bezalakoak. lehen aldikotz afirmatu dutenak, oihukatu eta zinez horretan burrukatu direnak Euskaldunen aberria Euskadi dela. Hori, ordu arte, hain bortizki, inoiz ez zen entzun.
-Eta egun, gaur bertan?
--Beno, orain ere minoria bat gara, baina Enbata sortu altzin ez zen minori bat ere, ziren hiru edo lau pertsona. Eta gero bazen inoiz entzuna ez zen mintzatzeko era bat, gauzak erraiteko gisa, non jende guztia eskandalizatua. Ez jende guztia harritua; notableak eta orduko jauntxoak dira harritu, zeren edozein frantzes sozialista, edozein komunistarekin, nahiz eta ados ez izan, horiek ez dira hainbesteraino iraultzaileak. Iraultzaile hitza handia da, baina benetan hemen Iraultza zen, iraultza egiten dugu, iraultza iskiriatu nahi da. Etsenplu bezala: Azken deputatu bozketan, Letamendia zentrista kandidatoak hauxe erran du: "Frantzes Sozialistarekin, Alderdi Komunistarekin hots, edozein alderdirekin konpontzen ahal gara, baina EHASekoekin, sekula". Beraz garbi ikusten da, Espainian bezala Frantzian ere "Pacte Netionali" bat egin lezaketela euskal nazional arazoaren aurka.
Abertzaletasuna sortzen hasiz gero hemezortzi urteren buruan, horra zer entzutzen den. Pentsa beraz, hasieran zer izaten ahal zen. Monstruo butzu ginen...
- Zenbat zineten gutti gora behera; Enbataren hasieran?
Ez dakit zenbut ginen. 80en bat edo hola? Edo ehun Gero gehiago izan gaituk. Bozkak, hirarogeita zortzian, ba pentsatzen dut... O! Orduan bazen ikaragarrizko jendea. Bozkek jende asko, asko ekarri zuten, estudianteak eta hola. Geroxeago zatitu ginen. Batzu joan ziren AMAIAra, besteak sukursalistak bilakatu ziren...
–Urruti geratzen duk egoera hori...
--Orain ez dut gauza horietaz pentsatzen ere, baina egia da: igande guztiz joaten ginen kaseta saltzera, gure kaseta zabaltzera. Eta batzuetan, jende batzuek kaseta ezartzen ziguten kaleen erdian, firrindika botatzen edo... Izigarri, izigarri ! "Pestiférés" ginen, ez dakit nola esaten den. Neretzat alde guztiz ikaragarria zen kaseta saltzea egitera. Bagenekien hola behar zela egin: jendearen aurrean gure izakera agertu..
Helburuak ziren "Euskadi Bat,Europa Bat" "Zazpi Probintziak" eta hola. Gero, errefujiatuak etorri zirenean, gero eta gehiago, orduan nahi baldinbaduzu askorentzat izan zen... ba, askok nahiago zuten errefuxiatuekin ontsa izan, eta haiek "heoe" batzu ziren izugarri handiak ikusten genituen, heroetzat jotzen genituen, ospetsuago, eta asko asko joan dira orduan benetan horiekin lan egitera edo horiekin egotera. Beraz ENBATA geratu da piska bat,... nola esan...
--Hiretzako Laboaren izena zerbalt izango duk. Hori izan baiduk lehenengo gizona hire olerki bat musikatu duena. Ez duk ala?
Bai, bai. estimatzen diat biziki. Hori izan zen. aspaldiko kontuak dituk, 1967aren bukaeran uste diat. hogei urte delako nere lehen liburutxo horren irteera pentsatzen genuen, bainan hemen ateratzeko dirurik ez. Ba orduan ausarta nintian .Eta beraz, nihaur, izan nintian Juan San Martinen ikusten. Eta San Martin elekatu nian, Eibarren, eta erran zidan "bai, hire liburua gustatzen zaitak, baina Euskadi hitza askotan sartzen zela" eta hain ziur ere permiso aldetik ez zela erraz.a izango. Eta Mikel Laboa ezagutu nian Xabier Leterekin kantatzen ari zela Dona Zaharrean (Saint Jean le Vieux) San Martinek erran zidanian ez zela posible beste aldean egitea ba, ez nian hasia ere desesperatu. Deban pasatu nian gaua, bakarrik, hotelean nehor ez nian ezagiltzen ( farre) ba Donostia ezin pasa geratu gabe. Mikel Laboa ezagutzen nian piska bat..loan nintian ikustera eta bi poema bat "Beste batekilan" eta "Zure begiek" eskaini nizkion irakuraraziz. Handik zenbait denborara ikusi nian "Zure begiek"eri egin ziola musika eta hola, eta bosteari ez. Gero Errobi...
Hala ere badituk hik egindako olerki musikatuak. .
Bai, bazituat, bai "ELTZEGOR"ek pasa zizkian zenbait denbora e!
–"HAMAR MANDAMENDUAK" Hori lantokian idatzita duk,noski...
-Ja, ja, ja.
"Herria" aldizkarian ere idazten hasi hintzen.
Nik hiru edo lau urtez astero idazten nuen. Eta orain ez dut idazten noiz behinka baizik. Lafittek Hiriart
Urrutyri pasu zionean hasi ginen gu idazten, ENBATA bilakatzen ari zela zioten. Orain 4.500 ale saltzen dira. Apezena duk.
-- Eta pentsatzen duk jarraitzea "Iholdi", "Etxe sartzea" etabarrekin?.
- Bai, azken hau "Mee, mee, ardi/kaka/mee horretan ere parte hartu diat.
-Bai, bazekiagu, baina hori duk hire hauta antzerki rnailan, horrelako antzerkia egitea, ez da?
Momentuan hori egiten diat, zeren eta bide baten bila juatea dela pentsatzen diat. hori ere egiten ahal dut. Hala ere beste antzterki batzu idaztea pentsatzen dut. Eta bestalde, orain Kontseilu General hori delata Bilboko, Gasteizko eta holako talde espainol batzuk, zenbait hamar lerro euskaraz erranen dituztela eta, euskaraz izenburuak IRRINTZI, ORAIN eta horiek ia izanak dira diru eskez Kontseilu Generalari . Eta gu, tuku, tuku.. erresoluzioak presentatzeko ez dugu hutsik. Beno, talde konkretu batzu baditugu. Baina oraingoz ez gara maila berean, zeren heiek egun guztia hor sartzen dute, zortzi ordu edo, beraz profesionalki lan egiten dute talde espainolek... Eta holako Kontseilu General bati ba! ... Batez ere kulturako-gauzari, buruz oso ongi espainola eta bilinguismoa ongarriagoa da. Eta gu euskara hutsean, hainbeste gau, hainbeste urte. beti izorratuak geratuko garen ni beldur...
–Nor joaten da zuen antzerkiak ikustera? Teknika berrisk erabiltzeko besteekin pareatuz aurkitzen zarete?
Seguro ba, haiek, haiek gu baino diru gehiago eta lehenago lortzen dutela. Eta gk ere behar dugu, nahi ala ez eta lehenbaitiehen. Beharrezkoa da Euskadi mailan euskaraz antzestuko duen talde bat, antzerki talde bat, antzerki eskola bat plantatu lehenbaitlehen;. Zeren gu ari gara hiru urtetan, luza eta luza, ez al da hala? Eta gero besteak gure fruitua.
-Bainan baduzue elkarte bat... Zer lanak dituzue elkarte horretan?
Konkretuki hilean behin biltzen gaituk Donostian. Eta esku hartean epepelaburrerako duguna euskaraz egiten duten talde guztiak biltzea, ezagutzeko da. Zeren orain arte, zoritxarrez, bakoitzak bere alde egin du. Eta bilkura batzu egin bertiak dira, euskarazko teatroa ikertu, zer espero dugun e.a. aztertuz. Ikusi genuen lokal bat behar genuela. Eta beraz lokal bat badugu Donostian. Gero, artxiboak osatu behar ditugu ez baitugu zeren ez dakigu antzerki luze bat bere tximini etxeetan edo non dauden, baina...
Helburua, euskal antzerki eskola bat eraikitzea izango litzateke. Guk ere euskaldunok euskal talde profesional bat bederen beharrezkoa genuke. Baina talde horrek ez lituzke gaur egun ditugun talde herrikoiak trabatu zerbitzatu behar lukete, maila goratuz, artearen eta beraz Euskadiren onerako... Nik posible banu, oráin irabazten dudana, edo guttiago eta dedikatu euskal kulturari, segidan egingo nuke! Prioritate hori ukaitea... ez da gutti!
Abilak bagine
harri batez bi xori
ukaiten ahal ginuzke
XALBARDIN P. IPARRAGIRRE
Gidoia zuzentzen, antzeslari eman aintzin
Gurasoen drama, semearen ezaz.
Hilak hil, biziak... hurbil
Publizitatearen beharra
Handimandirengandik minak, herriaren ezinak.
Laborari
Daniel, antzerkigile
Ama.
Zer egin... honekin.
HILDAKOEN gainetik, jaunttoa zutik.
18-23
GaiezKulturaItzulpenginItzultzaile
GaiezKulturaLiteraturaIdazleakLANDART1
PertsonaiazLANDART1
EgileezIPARRAGIRR1Kultura
EgileezOSTOLAZA1Kultura
