Madril, 1925eko urriaren 13a. José Antonio Primo de Rivera diktadoreak “propaganda antipatriotiko eta antisozialari” buruzko errege dekretua sinatu zuen. 2. ordenan, dekretuak zera zioen: “Lehen hezkuntzako ikuskariek (...) eskoletako testuliburuak aztertuko dituzte, eta espainolez idatzita ez badaude (...), berehala haurren eskuetatik erretiratuko dira, eta irakasleari espedientea zabaldu, enplegua eten eta soldata erdia kenduko zaio”. Euskarazko testuliburuak debekatu zituela, alegia.

Baina ez dirudi neurriak zentzu handirik zuenik, kontuan hartuta urtebete lehenago, 1924ko urriaren 27an, beste errege dekretu batek eskolak euskaraz ematea debekatu zuela. Zirrikiturik ez zuten utzi nahi nonbait, eta, beharbada Xabiertxo-k izango zuen eraginik nonbait. Euskarazko testuliburuen aitzindaria eta belaunaldi askorentzat erreferente izango zena 1925ean bertan argitaratu baitzen lehenengoz.

Baina euskarazko hezkuntzaren kontrako neurriak ez dira azken mendera mugatzen. 1761ean Agustin Kardaberazek hauxe idatzi zuen: “Araban nenbilen batean, hango adiskide eta Erregeren Guardietako kapitan baliente batek behin esan zidan: ‘Aita, nola euskal herrietan umeen haziera ona eta behar den dotrinarik izango da, baldin euskara hondatzeko ahalegin guziak egiten badira, eta gure mutiltxo edo haurrei, beldur eta azotearekin, euskaraz hitz egitea eragozten bazaie?". Hurrengo hamarkadan, 1772an, Karlos III.ak eskolan gaztelania ez beste hizkuntzak erabiltzea debekatu zuen.

Mugaz bestaldean egoera ez zen hobea, eta Frantziar Iraultzak ez zion mesederik egingo euskarazko hezkuntzari; 1794ko azaroan Biltzar Nazionalak hezkuntzan frantsesa bakarrik erabiltzea agindu zuen dekretu bidez.

XIX. mendean, alde batean zein bestean, aurreko mendeko neurriak berretsi zituzten. Espainian Moyano Legeak eskoletan gaztelania inposatu zuen 1857an. Eta Frantzian hainbatetan lehenetsi zuten frantsesa hezkuntzan (1833ko Guizot legea, 1850eko Falloux legea, 1882ko Ferry legea...). Eta, badaezpada, neurri zehatzagoak ere hartu zituzten, esaterako, Mauleko barrutiko inspektoreak 1833an euskara hezkuntzatik baztertzea erabaki zuenean.

Primo de Riveraren diktadura amaitu zenean, Espainiako II. Errepublikak berriro euskaraz ikasteko aukera zabaldu zuen, baina egoerak ez zuen luze iraun. Jakina da, esaterako, Frankismoak euskarazko hezkuntza debekatzeaz gain, makilatxoaren edo eraztunaren metodoak erabiliz eskolan euskaraz hitz egiten zutenak zigortzen zituela.

Baina 2001ean, Cervantes sarien banaketa ekitaldian, Espainiako errege Juan Carlos I.ak esan zuen gaztelania ez dela sekula inposatu, eta ez zioten halako gezurrak gaztelaniaz nahiz beste edozein hizkuntzatan esatea legez debekatu.