1947ko abuztuaren 24a zen, San Bartolome eguna. Goizuetako festen ondorengo igandea. Mañoli Loiartek goizeko sei eta erdietako mezara joateko ohitura zuen, eta egun hartan ere halaxe egin zuen. Meza entzun ostean, Alduntzingo bidea hartu zuen; Goizuetatik atera eta Hernanirako bidean, Urumean behera errepide ertzean dagoen jauregian lan egiten baitzuen markesitentzako neskame.

Goizuetan hiru meza izaten ziren igandetan, eta Antonio Elizaldek, zortzi eta erditakora joateko prestatzen ari zela, entzun zituen lehendabiziko trumoi hotsak. Mezaren lasaitasunean, elizaren babesean gutxik esperoko zuen bertatik ateratzean aurkituko zuena: “Gu mezan ginela gailendu zen hura –ekaitzaz ari da Antonio–. Han nonbait, Goizueta gainean, lainoa lehertu ziken. Botatzen zuen... ez euria tza-tza-tza. Zorroan nola ateratzen da ura ontzia hustuta? Horrelaxe!”.

Plaza urez betetzen hasia zen eta Zubi Haundia urak ia estali zuen. Nola zen posible hura? Ordu bete lehenago oinez pasatzeko moduan zen eta erreka… Arrosa izeneko emakumea Zubi Haundia zeharkatzen saiatu zen, urak gerriraino zituela. Baserrira joan beharra zuela eta erreka pasatzeko modu bakarra hura zuen. “Jendea ujuka hasi huen, ez pasatzeko eta ez pasatzeko. Azkenean mako bati heldu eta pasa zuten. Ura ikaragarrizko indarrarekin zihoan, eta ordurako zubia, plaza eta eliza hartuak zituen.

Aldakatarainoko urak eliza barruan

Milagros Narbartek ere ez du ahazteko egun hura. Ama oso elizkoia zuten eta eliza urak hartu zuela entzun zuenean, laguntzera joan zen lasterka. “Elizan aulkiak izaten ziren erdiz behera emakumeentzat, erdiz aurrera bankuak, gizonezkoentzat. Aldakataraino iristen zen ura, eta aulki guztiak dantzan zebiltzan uraren gainean. Don Juan parrokoa bizkarrean hartuta atera zuen elizatik Miguel Sukuntza korrikalariak”.

Denbora gutxian urak herria hartu zuen. Hurrengo egunean Udalak idatzitako agiriak ere hala zioen: “Zazpi metroko altuera hartu zuen urak Goizuetan eta eliza eta plaza aintzira bat bailiran geratu ziren”. Milagrosek gogoan du oraindik: “Errekatik ateratako urek olatuak sortzen zituzten plazan, itsasoko olatu hilak bezala, plat, plat...etxeen hormen kontra jotzen zutenean.”

Mañoli Alduntzinen zegoen jadanik, Goizuetatik 2 kilometrotara. Bertan, ez zuten sumatu ere egin euritea. Arduratua zegoen, ordea, markesitak zortzi eta erdietarako mezatik bueltatzen ez zirela ikusita. Ez zuen asko behar izan ezohiko zerbait gertatu zela ohartzeko: “Jauregiko leihotik erreka ikusten zen, gero eta gehiago ura, gero eta gehiago ura... Errekan behera elizako aulkiak eta sepulturak zetozen! Orduan konturatu nintzen, urak eliza hartu zuela”.

Urumea ziztu bizian zihoan Hernanira bidean: zuhaitzak, abereak... aurrean harrapatzen zuen guztia arrastaka zeraman. Antoniok gogoan du, garai hartan Goizuetan telefono bakarra zegoela. “Hernanira deitu omen zuten, urak hazita zihoazela eta kontuz ibiltzeko. Hernaniarrek, ordea, han eguzkia zela... gero sinetsiko zuten, noski”.

Errioa olatua bezala

Manuel Garayarren aitak Hernaniko Lastaolako zentralean egiten zuen lan, Goizuetatik 26 kilometrora. Eta hantxe, lanean, harrapatu zuten Goizuetatik deitu zutenean. “Manuel, lainoa lehertu duk Goizuetan eta urak hazita zatozek –esan zion aitak–. Kontuz ibili baserrian”. Lizarra baserria erriberan zegoen eta kontuz ibili beharra zuten uholdeekin.

Ama Donostiako Bretxatik iritsi zenean egunero bezala merkatutik hutsak zekarzkien esnetarako marmitak garbitzera joan ziren. Urumea baxu zetorren eta ez omen zegoen arriskurik. Erriora sartu orduko, ordea, olatu txiki bat sumatu zuen Manuel gaztetxoak. Begirada altxa zuenean ikusi zuen zetorrena: “Olatua bezala, kolpean igotzen hasi huen errioa. Ordu betean urak baserriko kupel guztiak dantzan jarri zizkian eta justuan-justuan ez huen iritsi ukuilura. Lau bat metro igo huen gure inguruan”.

Ur-kolpea hiru kilometro beherago dagoen Hernaniko Karabel auzora iritsi zenean, La Voz de España egunkariko kronista trenean zegoen eta “Urumea unean-unean nola igotzen zen” ikusi zuen. Hurrengo egunean gertaturikoaz idatzi zuen: “Minutu gutxian bere ibilgutik ateratzen hasi zen Urumea eta inguruko lur guztiak estali zituen. Karabeleko zubitik atera behar izan nuen, ibaiak zubiaren bi aldeak urez estali baitzituen”.

Bizilagun asko abereak ukuiluetatik salbatu nahian hasi ziren. Luis Elola hernaniarrak ere arriskuan ikusi zituen bere jabetzak, eta etxera igarotzeko Karabeleko zubia gurutzatu nahian urak eraman zuen. Izan zen hura laguntzeko bizia arriskuan jarri zuenik, baina Luis desagertu egin zen.

Igo bezain azkar egin zuen behera berriro ere errioaren mailak. Urak bere tokira bueltatu ziren arren, uholdearen arrastoek egun asko iraun zuten Urumea bailaran, eta urteak, egun hori bizi izan zuten herritarren gogoan.  

Biharamuna: amuarrainak erriberako putzu-zuloetan

Uholde osteko egunean Goizuetako alkateak agiria idatzi zion Nafarroako Gobernadore Zibilari: “Abere asko itota hil dira, labore asko suntsituak, herriko hiru zentral lohiaz estaliak, etxeak urez beteak eta eliza aintzira bihurtua. Momentu honetan herria urik, argirik eta telefonorik gabe dago. Itxita daude Leitzarako bidea eta Hernanirakoa, herria guztiz isolatua geratu da: 4 milioi pezetako galerak izan dira. Herritarrak zerbitzu guztiak ostera ere martxan jartzeko ahaleginetan ari dira, bai eta zentralak garbitzeko lanak egiten ere.”

Jose Antonio Apezechea ere ibili zen zentralak garbitzeko lanetan. “Uholde hori batzuentzako txarra zen, baina gu bezalakoentzat, ona. Jende asko zen orduan lanik gabe, eta jornalak oso baxuak ziren”. Gogoan du Goizueta eta Leitza artean zazpi puntutan puskatu zela errepidea. “Hilabeteko jornala 16 pezeta gehi soldata bazen, uholdearen ostean bost duro ordaintzen hasi ziren eguneko; sekula harririk ikusi ez zutenak ere harginak ziren orduan”. Goizuetarrak eta Leitzarrak ibili ziren konponketa lanetan baita aranaztar eta lesakarrak ere, “denentzat jornala bazen orduan”.

Hernani inguruan ere ez zen nolanahikoa izan biharamuna. Manuel Garayarren erriberan landaturiko lupulu eta uzta guztiak galdu ziren. Arreta deitu ziona, ordea, elektrizitateko posteen kontra zegoen egur pila zen, “meta bezala, baserrirako urte osorako egurra bildu genian”. Sekula ahaztuko ez duena, ordea, erriberako putzu-zuloena da: “Ura jaitsi huenean, putzuak geratu hituen punturik baxuenetan, eta putzuetan amuarrainak! Eskuz harrapatzen ibili ninduan”, kontatu digu barrez.

Karabel auzoan goiza tristeagoa izan zen. Luis Elolaren gorpua errio ertzean azaldu zen goizeko lehen orduan, itota.