Urtarrilaren 10ean hil da Moskun Alexei Vladimirovitx Yablokov 83 urterekin. “Errusiaren arima berdea” deitu dio azken agurrean Nuclear Free Future elkarteak. Lagun eta ikerketetan kide izan duen Oleg Bodrovek idatzi du: “Egunotako On Kixote bat bailitzan, Lurraren eta ingurumenaren alde borrokatu da, epelkeriarik gabe eta amaiera arte”. Gurean, Txernobylgo hondamendi sekula ez itzaliari buruzko kronikak leitu dituztenek menturaz oroituko dute haren izena, urteotan behin baino gehiagotan aipatu duguna. Berriaren hemerotekan ere aurki lezake Harald Neuberrekin 2011n izandako elkarrizketa: “Energia nuklearra bukatzeko beste bi edo hiru Fukushima beharko dira”. Garoñako lapiko atomikoa berriz piztekotan dabiltzan garaiotan gogoratzeko modukoa: ezin esan abisatu ez zigutenik.

1933an jaioa, ikasketaz biologoa, jardun akademikoan hainbat ataletan ikertu zuen: ekologia, zoologia, eboluzioa, populazioak... Errusiako Zientzien Akademian zeukan ospearekin, Mikhail Gorbatxov eta Boris Jeltsin presidenteen aholkulari izan zen 1989tik 1997ra arte. Gaur Ukraina den Txernobylgo zentral nuklearra 1986an lehertua zen.

Yablokovek dimisioa eman zion Jeltsini salatuz oligarka berrien nahietara makurtzen zela eta politika ekonomikoaren aldarean sakrifikatzen zituela ekologiaren balioak bezala demokraziarenak. Geroago, Vladimir Putinek aldarrikatu zuenean Errusian ekologiagatik ezarritako kontrol oro ezabatzea –negozioei bidea libre uzteko–, hari politikan ere aurre egitea erabaki zuen zientzialari zaharrak. 2016an, ordurako oso gaixotuta, plazaratu zuen Txernobylgo istripuari buruzko azken monografikoa.

Nuklearren arriskuen eztabaidetan klasiko bat da 2007an Yablokovek Vassily eta Alexey Nesterenko bielorrusiarrekin batera plazaratutako “Txernobyl: hondamendiak gizadiari eta naturari eragindako kalteak“. Klasiko bat, energia atomikoaren industriak istripuen kalteak neurtzerakoan ezarri nahi izan duen kontsentsua auzitan jarri zutelako: “Kontsentsuaren mitoa Gezur Handi bat da”.

Yablokovek salatu izan duenez, IAEA Energia Atomikoaren Nazioarteko Erakundearen argudioak behin eta berriro errepikatzen ari diren adituak gaia osotasunean aztertu gabe, edo ezjakinak dira –eskuzabal epaitzekotan– edo erabateko gaiztoak. Haurrak gaixotzen ari dira gobernuak ez direlako gai onartzeko erradioaktibitateak –baita dosi txikietan ere– bizia suntsitzen duela, gorputzetan malformazioak eragiten, kantzerrak eta beste hainbat gaixotasun sortzen.

“Planeta honetako milioika pertsonari –diote internetez doan eskuragai dagoen liburuan– Txernobylgo laugarren erreaktorearen leherketak bitan erdibanatu die bizia: lehenagokoa eta ondorengoa. (...) Inongo herrialdetako ezein pertsonak ezin du pentsatu irradiazioen kutsaduratik babestuta dagoenik. Erreaktore nuklear batek planetaren erdia kutsa dezake. Txernobylen eraginak Ipar Hemisferioa osorik estali zuen. Eta galderek hor diraute: zenbat partikula irradiatu zabaldu ziren munduan zehar? Zenbat irradiazio dago oraindik zentralari ipini dioten sarkofagoaren barruan? (...) Hiru mila milioi jendetik gora bizi dira Txernobylek irradiazioz kutsatutako eremuetan. Europako 13 herrialderen zabaleraren %50etik gora harrapatu zuen eta beste zortzi gehiagoren %30etik gora. Biologiaren eta estatistikaren legeak kontutan hartuz, eskualde horietan kalteak agertuko dira ondorengo belaunaldi askotan”.

Kutsadura eta osasuna, politika da

Chris Busby zientzialari britainiar ezagunak, Yablokovekin elkarlanean sarritan jardunak, hil berriari deitu dio “Scientific giant of the post-Chernobyl age“, gai izan zelako inglesez jarrita munduan zabaltzeko Errusiako aditu disidenteak istripuaz ekoizten ari ziren dokumentazio zientifiko aberatsa, eta bere borrokarekin urratu zuelako lobby nuklearrak ipinitako estalkia.

Industriak, eta hauen gerizpean agintariak, prest daude onartzeko istripu nuklear batek sortutako irradiazioen  atal batzuk, lehen egun eta orduetan zabaldutakoek gorputzei kanpotik eragiten dietenak, dosi handikoak. Aldiz, Busby, Yablokov eta beste zientzialari batzuk proposatzen dute kontutan hartzea dosi txikiagoko irradiazioak eta gorputza barnetik kaltetzen duten partikulak, gaixotasun bihurtu arte urteak edo belaunaldiak eman ditzaketen arren kalterik handienak horiek eragiten dituztelakoan.

Irradiazioen arrisku eredu alternatibo horren berririk apenas iristen den herritarren belarrietara, baina esplikatzen ditu oraindik ere Errusia, Ukraina eta Bielorrusiako lurralde kaltetuetan ikusten diren osasun arazo larriak eta kontutan hartu beharko genituzke Europa osoan ere.

Hildako lagunaren agurrean Busbyk idatzi duenez, “elkarrekin lanean hasita laster ohartu ginen irradiazio bidezko kutsaduraren eta osasunaren arteko loturarena funtsean gai politikoa dela eta bigarren maila batean dela zientifikoa”. Industriak eta politikak atomoaren kalteen jakintza lausotzen praktikan nola saiatzen den konprenitu nahi duenak, interneten dauka Suitzako telebista publikoak 2004an ekoiztutako 50 minutuko “Nuclear Controversies” dokumentala (hemen frantsesezko azpitituluekin), Txernobylgo hondamendia gertatu eta lau urtera Kieven antolatutako biltzarra jasotzen duena. Bertan entzun eta ikus daitezke bi aldeetako argudioak, tartean Yablokov berarenak, haserre kutsaduraren eraginak minimizatu nahi dituztenekin: “Zientziarekin frogatu ezin dituzten informazioak zabalduz, kutsatuentzako kalte-ordainak aurreztu nahi dituzte”.

Errusiako establishmentarentzako Yablokov eta bere lagunek egindako bekatu handia, hala ere, izan zen publikoki zabaltzea armada sobietarrak Artiko itsasoan hondoratuta abandonatutako urpeko atomikoen eta bestelako hondakin nuklearren albisteak. Artikoko Kara itsasoan, Zembla Berria uhartearen inguruko urpean dautza: hondakin erradiaktiboz betetako 17.000 kontainer, 19 bapore gai erradioaktiboak dauzkatenak, 14 erreaktore nuklear zeinetatik bostek oraindik erregaia barruan daukaten, 735 makina astun erradiazioz kutsatuak eta, sortaren lore ustelena, K-27 urpeko atomikoa, barruan bi erreaktore nuklear dituela. Sistema sobietarrak, bere kolapsoan, ez baitzekien zer egin hondakinokin. Dirua eskas.

Eskandaluaren mendeku, agintariek atxilotu zuten Alexander Nikitin militar ohi eta Bellona erakunde ekologistara bihurtua, sekretu militarrak haizatzeagatik. Alexei Yablokovek bere jakintza, diplomazia eta ospea jokatu behar izan zituen Nikitin traizioagatik epaitu zuen auzian, errugabe irtetea lortu arte.