Eskoziako erreferendumak dagoeneko utzi eta utziko dituen elementu positibo guztiez harago, lehenengo konstatazioa, agerikoena, zera da: independentismoak ez du lortu bere proiektua martxan jartzeko behar beste jende konbentzitzea. Gertu ibili da, baina, bistan da, lehia galdu du. Eta komeni da horren arrazoiak, nagusiena behintzat, azpimarratzea. Unionistek beldurraren mamua astindu dute kanpaina osoan zehar, eta azkenean, emaitza onak eman dizkie. Bitartean, Eskoziaren independentziaren aldekoak ez dira gai izan etorkizunerako bermeak argi uzteko. Horixe du kontran independentismoak, Eskozian eta beste edonon: hipotesi baten gainean lan egiten du, gauzagarria den baina gaur gaurkoz ukigarria ez den zerbaiten gainean. Unionismoak proposatzen duena, hobea ala okerragoa, ezaguna da. Independentismoarena, aldiz, imajinatu beharra dago. Joko-zelai horretan, konfiantza da estatu independente bat lortu nahi dutenen tresnarik eraginkorrena; konfiantza transmititu, proiektuak behar beste ilusio piztu eta jaso dezan. Eskozian, agerikoa denez, beldurra ilusioari gailendu zaio. Eta horrek zer ikasia eman beharko lieke gainerako independentismoei ere, behin eta berriz beldurraren hormaren kontra jo nahi ez badute.

Dena den, ezinbestekoa da eskoziarrek egindako ariketa demokratikoa txalotu eta nabarmentzea. Batetik, erabakitzeko eskubidea modu naturalean gauzatu dutelako, herritarrei etorkizuna erabakitzen utziz. Bestetik, eta akaso garrantzitsuagoa, jendartearen gehiengo zabala inplikatu dutelako prozesuan. Irvine Welsh idazleak, The Guardianen “Porrot Loriatsua” izenarekin argitaratutako gutunean esan du, “eskoziarrek benetako demokraziaren ideia berrasmatu eta berrezarri” dutela. Eta neurri handi batean, hala da. Erroldaren %86ko parte-hartzeak, zenbaki altu batetik harago, hamarkadetan bozkatu gabeko sektoreen itzulera suposatu du. Erabaki politikoetan zeresanik ez zutela uste zuten horiek, oraingoan bai, erabakiaren parte sentitu dira. Prozesua barneratzailea izan da, neurri handi batean, kanpaina langile auzoetako ateetaraino eramateaz arduratu diren ezkerreko mugimenduei esker.

Erreferendumerako kanpainak Eskoziako kultura politikoa astindu du bi urteotan. Batzuk diotenez, baita betirako aldatu ere. Joko politikoa alderdien eskuetan uztera ohitua egon den jendartean, milaka dira prozesuan inplikatu eta zuzenean parte hartu duten herritarrak. Aipagarria da, batez ere, baiezkoaren aldeko blokeak aktibatutako masa soziala. Kaleko guda nabarmen irabazi dute, eta akaso, hori izan da hautestontzietan ere garaipena izateko aukera azken uneraino bizirik mantendu duen osagaietako bat.

Identitate auzia alde batera utzita, eredu sozial berri eta justuago baten eraikuntzan oinarritu du baiezkoaren aldeko kanpainak independentziarako aukera, Westminsterreko politika kontserbadore eta pribatizatzailetatik aldenduz. Horretan bat dator Eskoziako jendartearen gehiengo handi bat, erreferendumean bai ala ez bozkatu. Eta horren jakitun –eta inkestek baiezkoaren alde erakusten zuten joerarekin larrituta– egin zuen Londresek Eskoziari botere gehiago emateko promesa.   

Akaso sekula ez dugu jakingo Better Together kanpainaren azken maniobra inprobisatua ala aurretik pentsatua izan zen. Baina argi dago funtzionatu duela. Ezezkoak irabazi du erreferenduma, baina Eskoziako Gobernuko lehen ministro orde –eta behin behinean, Salmonden ordezko– Nicola Sturgeonek txio batean aipatu duenez, “Status Quoak ez du babesik jaso”. Horregatik, agian, bidezkoa litzateke esatea baiezkoak ala ezezkoak baino, hirugarren aukerak irabazi duela galdeketa. Ez bozkatu duten eskoziarrek, askok bederen, ez dute itsu itsuan bozkatu orain arteko estatusa mantentzeko. Hortik urrun, aukera bat eman diote Westminsterri, beste aukera bat. Cameronek hori baliatzen jakin beharko du aurrerantzean.

Oraingoz, bistakoa da denbora irabazi duela. Baina pentsa liteke berak eraikitako sarean erori dela, Eskoziarekin batera, Ingalaterra, Gales eta Irlandako iparraldeari ere eskaini baitizkie eskumen berriak. Eskoziako autonomia prozesua beste hiru nazioen prozesuen erritmo berean garatzeko baldintza jarri du Erresuma Batuko lehen ministroak, eta horrek, ezinbestean, lehenengoa atzeratuko du. Alderdi Laboralistak dagoeneko iradoki du ez duela begi onez ikusten Ingalaterrarako parlamentu propioa, bertan indar eskasa izango luketelakoan, tory-en (kontserbadoreak) mesedetan. Gordon Brown Erresuma Batuko lehen ministro ohi eta azken asteetan ezezkoaren aldeko kanpainako aurpegirik ezagunenak, “Londresek Eskoziari emandako hitza beteko” duela berretsi du. Baina dagoeneko piztu da eztabaida alderdi unionista nagusien artean, prozesua nola garatu. Eta ados jarri bitartean, halabeharrez, luzatu egingo da Eskoziari botereak itzultzeko prozesua. Egoerak mesfidantza sortu du Eskozian, eta Salmondek dagoeneko esan du ez bozkatu zutenak “engainatuak” izan direla. Ziurrenik, goiz da oraindik horrelako ezer ondorioztatzeko. Baina egia da oraindik ikusteke dagoela zertan geratuko den Londresek agindutako botere eskualdaketa, eta egia da ere eskoziarrek ez dutela onartuko autonomia deskafeinaturik.

Momentuz, eta normala den moduan, porrot sentsazioa da nagusi Eskoziako independentisten artean. Baina asko da haien alde dutena. Erreferendumeko datuen arabera, 55 urtetik beherako eskoziarren artean nagusi izan zen independentziaren aldeko joera, eta beraz, independentziaren aldekoak dira belaunaldi berriak. Gainera, eta pentsa zitekeenaren kontra, porrotak ez ditu kanpainan zehar baiezkoaren alde mobilizatutako herritarrak atzera bota. Irailaren 18tik hona 4.000 eta 1.200 herritarrek eman dute izena, hurrenez hurren, SNP eta Alderdi Berdean, eta beste 4.000k aurreratu dute Radical Independence Campaignek azaroan eginen duen konferentzian parte hartuko dutela. Oinarri horrekin, independentismoak nahikoa arrazoi du oraindik aurrera egiteko. Salmondek bere agurrean esan zuen moduan, “ametsa ez baita sekula hilko”. Momentuz, bizirik jarraitzen du. Eta baliteke denbora kontua baino ez izatea amets hori betetzea, Londresek orain arteko politiken norabidean jarraitzen badu, eredu sozial berri bat eraikitzeko asmotan dabiltzan eskoziarrengandik gero eta gehiago aldenduko baita.