Herrian ezagutzen den lehen bertso printzatik egungorainoko errepasoa egin dute hainbat liburuk. Txabolategi bertsolariaren biografiarekin eta Villabonako plazan milaka lagunen aurrean egin zuen desafio historikoarekin hasten da Bertsoaren haria Hernanin liburua eta kasualitatez Txabolategiren ondorengoa den Eli Pagola bertsolari gaztearen biografiarekin eta 2013ko Txapelketa Nagusiaren laburpenarekin bukatzen. Orio: ehun ute kantuan liburuak ere ahalik eta garai zabalena bildu zuen. Halakoetan, Antonio Zavalaren Auspoa saila izaten da iraganaren iturri nagusia, Orioko liburuaren egileetako bat den Iñaki Iturainek azaldu duenez: “Auspoa saileko hiruzpalau liburutan agertzen zen Donostiatik Oriora bitarteko mendi horretan zegoen ‘bertso aberastasun ikaragarria’, [horiek Antonio Zavalaren hitzak]. Bera ibili zen Orion eta hainbat lekukoren bidez bertsolari haiek denak jaso zituen eta Balearen bertsoak ere bai: publiko zabalarentzat Auspoak atera zituen lehenengoz. Guk egin genuena izan zen hura ekarri, egokitu eta geroztikako bertsolariekin osatu: Manuel Lasarte, Patxi Etxeberria, Sarasua anaiak, Xabier Sukia, Ibai Esoain, Iñaki Gurrutxaga... bertsolari bakoitzaren biografia labur bat eta bertso sorta bana ekarri genuen”. Zeruko Argia eta ARGIAko artxiboetatik ere asko jantzi da Hernaniko liburua, nola bertso, argazki eta kroniketan.

Euskal Herriko mugimenduen oihartzunak

Herrietako bertsolaritzaz ateratako gainerako liburuek, berriz, garai jakin bateko mugimenduaren berri ematen dute. Adibiderako, Zumaia: 20 urte kantari liburuak bertso eskolaren sorrera biltzen duela kontatu digu bere egile Joan Dorronsorok: “Zumaiako esperientzia azaltzea zen nire helburua, Euskal Herriko mugimenduan txertatuta: Euskal Herri osoan eman zen bertso eskolen sorrera eta Amurizak ekarritako berrikuntzarekin, eta ikastolen sorrerarekin ere oso lotua zegoen”. Hernaniko liburuan ere bete-betean agertzen dira Euskal Herriko bertsolaritzaren testigantzak, garaian garaiko puntako bertsolarien aleak, Txapelketak, baita Bertsozale Elkartearen sorrera eta bilakaeraren berri ere. Iturainek historia tokian tokian osatzen dela argi du: “Historia orokorra ondoen lantzeko modua bakoitzak bere herrikoa egitea dela uste dut. Horren baturak ematen du historia osatua”.

Historia bat idaztea baino, ahozko istorioak jostea izan dut helburu Bertsoaren haria Hernanin liburuan. Horretarako herriko bertso mugimenduko kide izan diren 35 pertsona elkarrizketatu zituzten lehenik Unai Agirre eta Jexux Mari Irazuk (“Hernani bertsotan” DVDn daude bilduak eta liburuarekin batera banatuko dira) eta geroztik libururako berariaz beste 15 elkarrizketatu ditu egileak. Bakoitzak bere esperientziatik, berak ezagutu duenetik hitz egin du eta horien baturak kontakizun anitz bat, batzuetan kontraste handikoa izan du emaitza. Momentu bera oso modu desberdinetan bizi izan zutela agerian geratuz.

Historiako hainbat lekukotasunez gain, mila gai aurkituko ditu irakurleak zeharka herrietako bertso liburuetan. Dorronsorok herri kulturaren ezaugarria hori dela azaldu du: “Kultura da muina herri baten bizitzan. Eta kulturaren baitan muin-muina da ahozko literatura, bertsoa, txistea... eguneroko bizimodu arruntarekin oso lotuak dira. Hor mila adar eta habe dabiltza trabeska: politikoak, sozialak, ekonomikoak... denak”.

Ekarpen nagusiak

Beste herriei bertako bertsolaritzaren berri biltzea gomendatzen diete Zumaiako eta Orioko liburuak idatzi dituztenek. Dorronsororen iritziz balio du mugimenduari arnasa emateko: “haize ematea, hauspoa ematea eta su horri eragitea oso garrantzitsua da. Herri bakoitzean bertsolaritza airetu, jaso eta argitara eman behar da”. Iturainek gogoan du nola hartu zuen Orioko herriak liburua: “Herriko bertsozaleentzat opari handi bat izan zen, informazio asko biltzen zuelako. Batzuentzat emozio iturri handia ere bai, garai bateko pertsona batzuk berreskuratu zituelako”. Herriko ikastetxeetan bertako curriculuma, bertako bertsolaritza lantzeko iturri ere badira liburu hauek. Eta Auspoan lehendik bilduta zegoen altxorra gizarteratzeko ere bai: “Herrikotxia, Txanka, Itxaspe, Seikola... bertsolari haien denen berri irakurtzea, haiek kantatutako bertsoak... eguneroko gizartean bizi-bizi zegoen bertso mundu hura deskubritu nuen Auspoako liburu haien bidez. Benetan zirrara eragin zidan. Oriotar gehienek sekula ez dute Auspoako liburu bat irakurri eta gure liburuak ekarri die altxor hori”. Auspoa, Zeruko Argia eta gainerako iturrietako altxorra gizarteratzea, ahozko lekukotasunak idatziz biltzea eta tartean tartean urre pepita diren aurkikuntzekin topo egitea suertatzen da. Bila dabilenak arriskua...