Aski da nahi izatea?

Zenbat bider entzun ote dugu gaztelaniazko Querer es poder axioma, gure ezintasuna azaleratu eta inguruan aholku bila hasi garenean? Egia absolutua dirudiena, ordea, gezurrik potoloena da psikologoentzat. “Errendimenduari begirako ideia aberrante eta suntsikorrenetakoa da”, dio Psikologiaren Defentsarako Plataformako kide Pep Font katalanak, elkarteak sortu berri duen webgunean (http://pdpd2012.blogspot.com). “Uste horrek bultzatuta, motibazioaz zalantza egiten duen pertsona ugari etortzen da gure kontsultetara, zerbait lortu nahi baina eskuratzerik izan ez dutelako. Coaching-ak ohikoak ditu halako esaldiak. Publikoaren arreta bereganatu nahi du, nahi izanez gero edozer lortu ahal izango dugula sinestaraziz. Entzun nahi duena esaten diote jendeari sasi-egia engainagarriak erabilita, ‘zaila dena egitea erraza da, nola egin baldin badakizu’ moduko esaldien bidez.

Gaiaren inguruan galdetuta, Aritz Olagoi (Donostia, 1978) kirol psikologoak erantzun digu  profesional batek ez lukeela horrelakorik sekula esan behar, “ez delako egia”. Bere hitzetan, “gogor saiatu eta entrenatuta ere, edonork ez du nahi duen helburua lortuko”. Sarri, helburuek gizabanakoon mugekin talka egiten dutela diosku. “Esaldi horren atzean gizakien mugagabetasuna dago. Nahi duguna lortzeko ametsa saltzen du, baina gizon-emakumeok mugak ditugu. Psikologoek, kirol psikologoek bereziki, atletei eta haien entrenatzaileei ulertarazi behar diete mugak ere baditugula eta, agian, bila ari diren helburuetara iristerik ez dutela izango”. Pep Font eta bere kideentzat, coaching-a, azken finean, aholkularitza psikologikoa da, “zerbait berria eskainiko balute bezala jokatzen duten arren”. Coaching-a, baina, hobe saltzen da, modan dago eta psikologia terminoarekin ez bezala, jendeak ez du arazoekin identifikatzen.

Bestalde, Gemma Sanginés (Bilbo, 1970) psikologoak esan digu coacher-ek masterrak egin eta teknika batzuk menperatzen badituzte ere, pertsona bati buruzko ebaluazio zuzena egiteko “gauza gehiago” ikasi behar direla “interbentzioan ez okertzeko”. Kirolariari laguntza ematea xede duen Valentziako Unibertsitateko Gabinet de Suport a L’Esportista bulegoan lan egiten du, eta bera ere intrusismoaz kexu da. Dena den, psikologoek coaching terminoa erabiltzen hasi beharko luketela dio, beraiek “entrenatu” egiten dutelako. Azken finean, kirol psikologia batez ere entrenamendu psikologikoa da disfuntzioen zuzenketa baino gehiago. Interbentzio klinikoaren arau, balore eta prozedurek diziplina horretan ez dute balio, laguntza jasotzen duten pertsonek orokorrean ez dutelako desorekarik sufritzen. Aldizka baino ez da lan egiten patologien gainean.

Kirol psikologiaren helburuak dira kirolarien eta entrenatzaile, guraso, irakasle eta gainerako agenteen errendimendua zein ongizatea hobetzea. “Kirol psikologia ez da goi mailako edo eliteko kirolera mugatzen; kirol hastapenak eta aisiazko kirola ere kontuan hartzen dira”, azaldu digu Olagoik. “Kirol psikologia ez da magia”, jarraitu du. “Entrenamendu psikologikoak, arlo taktikoak edo teknikoak bezala, denbora eskatzen du. Ez da egun batetik bestera hobekuntza nabarmenik ematen kirolariengan”. Psikologoek haibat diziplinetako profesionalekin batera (mediku, nutrizionista eta entrenatzaileekin) parte hartzen dute –hala beharko lukete behintzat– kirolarien ebaluazio, interbentzio eta jarraipen prozesuetan.

Gehiegizko entrenamenduaren gurpil zoroa

Igande honetan Sabiñanigo aldean (Aragoi, Espainia) egingo diren Quebrantahuesos eta Treparriscos bizikleta probak, Behobia-Donostia maratoi erdia, Ehun Milak mendi lasterketa, duatloi eta triatloiak… Geroz eta jende gehiagok egiten du kirola ez soilik osasuntsu mantendu edo dibertitzeko, baita marka batzuk gainditu eta lehiatzeko ere, hitzaren adiera zabalenean. Gisa horretako erronkei buruzko eztabaidetan “erokeria”, “adikzioa” eta “obsesioa” moduko terminoak bolo-bolo erabiltzen dira jende baten jokaerak harrituta.

“Egia da pertsona batzuk izugarri prestatzen direla eta itsutzera hel daitezkeela”, dio Olagoik. “Horretan zentratzen dute bizitza, estimua emaitzaren arabera neurtzen dute eta gauzak espero bezala ateratzen ez bazaizkie…”. Londreseko Joko Olinpikoetan lehiatuko den Ainhoa Murua triatloilariak (Zarautz, 1978) esan digun moduan, “kontua ez da asko ala gutxi entrenatzea”. Dioenez, lepo entrenatzen duen kirolariak disfrutatu egiten badu, berarentzat hori hobea izango da “tabernaz taberna ibiltzea edo etxean telebista ikusten geratzea baino”. Kontua omen da batzuek lasterketa amateur edo herrikoiei “garrantzia handiegia” ematen dietela, eta esperotako errendimendua ez lortzeak “sufriarazi” egiten diela: “Denok hobetu nahi dugu, baina gaizki pasatzeko…”.

Sanginések dio “barregarria izatera hel daitekeela”, kirolari amateur batzuek lehiaketak “modu harrigarrian” bizi dituztelako: “Badirudi helmugara iristean ez dakit zenbat euroko saria jasoko dutela”. Bere iritziz, ordea, “mito asko” dago horren inguruan: “Izakiak garen heinean, mugitzeko diseinaturik gaude. Geroz eta sedentarioagoak gara, eta horregatik bilatzen dugu kirolean sedentarismo hori apurtzeko bidea. Hori positiboa da. Heldu daiteke momentu bat mugak gainditu eta patologia ager daitekeena; kasu bakanak dira, ordea”.

Patologia noiz agertzen den antzematerik ba ote dagoen galdetzean, gehiegizko entrenamenduaren sindromeaz hitz egin digu psikologo bizkaitarrak. Haren sintoma bat izan daiteke lo egiteko arazoak izatea, presioa handiegia delako. “Hori normalean gertatzen da profesionaletan edo, dirurik kobratu ez arren, haien pare entrenatzen eta lehiatzen duten kirolarien kasuetan. Litekeena da iristea momentu bat non, saiatuta ere, ez duzun lortuko desio zenukeen errendimendua –emaitza–. Une hori heltzean irtenbide bila hasi eta erabakiko duzu gehiago entrenatzea. Gurpil zoroak harrapatzen zaitu. Gogorrago entrenatzen duzu, denbora eta esfortzu gehiago eskaintzen diozu… eta ezin duzu hortik ihes egin. Egun batean korrika egitera ateratzerik ez badaukazu hutsunea nabarituko duzu, zerbait falta balitzaizu bezala”. Ondorioetako bat izan daiteke horretan besterik ez pentsatzea eta gauza inportanteak (familia, lagunak…) albo batera uztea, “osasuna” mantentzeagatik.

Kirolarekiko obsesioaz mintzo garela, Sanginések ariketa fisikoa egitean gure gorputzetik ateratzen diren substantzia endogenoak aipatu ditu: endorfinak.

Plazeraren neurotransmisoreak

Endorfinak gure organismoak sortzen dituen hormonak dira. Nerbio-sistema zentralean jarduten dute eta mina transmititzen duten zuntzak inhibitzea da euren funtzio nagusia. Jarduera analgesikoa izateaz gain ongizate sentsazioa sortzen dutenez –antsietatea gutxituz–, antzekotasun biokimikoak dituzten opiazeoekin (morfinarekin bereziki, baita heroina eta kodeinarekin ere) alderatuak izan dira, eta hortik datorkie izena (endorfina: morfina endogenoa). Estimulatzaileak izan daitezke, endorfinak askatzean atletek sentitzen baitute gehiago eman dezaketela, energia injektatu izan baliete bezala. Gure gorputzak endorfinak aska ditzake, besteak beste, sexu harremanetan, min handia dugunean, janari batzuk ahoratzean (txokolatea, esaterako) eta ariketa fisikoa egiterakoan. Dena den, kirolarekiko “adikzioaz” hitz egitean, endorfinen eta aipatu drogen arteko konparaketa tentuz egin behar da. Endorfinek, argi dago, ez dute nerbio-sisteman drogen moduko ondorio kaltegarririk sortzen, eta kantitateari dagokionez ere ezin dira alderatu droga exogenoekin.
Aritz Olagoik beste osagai bat aipatu digu: mimetismoa edo konparazio prozesua. “Agian ikusi duzu zure auzokideak duela hiruzpalau urte egin zuela aurrenekoz Behobia-Donostia, eta pixkanaka pisua galtzen joan dela eta marka geroz eta hobeak egin dituela. Ba zu ere hasten zara eta... Gainera, kirol munduaren inguruko industria, material aldetik zein prestatzaile fisiko, psikologo edota nutrizionistei dagokienez, geroz eta gehiago zabaltzen ari da. Zerbitzuok oso eskura daude eta horrek ere eragina izan dezake”.

Konparazio horrek, ordea, presioa sor dezakeela dio Olagoik. “Kirolariak jakin behar du bere helburuak zehaztean noraino hel daitekeen, mugak non dituen, kontuan izanik zein gorpuzkera duen, entrenatzeko zenbat denbora duen eta abar. Ingurukoekin alderatzean galtzen aterako gara beti, eta horrek presioa sortzen du, frustrazioa, ezin garelako heldu gustatuko litzaigukeen mugetara”. Psikologo donostiarrak esan digu denetik ikusi duela. “Kontsultara etor daiteke lesio txikia duen pertsona bat, espektatibez galdetzean erantzungo dizuna bere marka hobetzea duela helburu. Kasu horretan saiatu behar zara ikusarazten hori lortzea zaila dela eta agian helburuak birplanteatu beharko lituzkeela”. Dena den, psikologoa kirolariaren lekuan jartzen saiatu behar dela uste du: “Agian lauzpabost hilabete eman ditu entrenatzen, lanetik ateratzean jarduera fisikoari denbora ugari eskaini dio eta, bere zoritxarrerako, lasterketaren eguna iristear dela min hartu du. Onartzea egindako lan guztia markatutako helburu horretarako ez, baizik eta helburu apalagoetarako erabili beharko duela, ez da batere samurra. Zentzu batean harrigarria ere bada –nola da posible berak ez ikustea helburua apaldu beharko duela?–, baina halakoak gertatzen dira. Ikuspuntua aldatzen lagun diezaiokegu, baina azken erabakia kirolariaren esku dago beti”.

Estresa, ezinbestean

Azken uneko lesioa lehiaketak bere baitan gordetzen duen ezusteetako bat besterik ez da. “Txapelketak estresagarriak dira definizioz”, azaldu digu Gemma Sanginés psikologoak: “Kontrol osoa ez dago norberaren esku. Autoestimua emaitza ezagutzerik ez den zerbaiten arabera neurtzen da. Ez dakizu zer gertatuko den eta hori estresagarria da. Ziurrenik gogor saiatu zara gainera, denbora eskaini diozu, dirua… Lehiatzera doanean, kirolaria estresaren aurrean egongo da ezinbestean”. Dioenez, “oreka apurtzen duten gauza guztiak” izan daitezke estresagarriak: hotza, beroa… Estresa, aktibazio puntu hori, ongi bideratua dagoenean positiboa izan daiteke, motibazioa bizi eta gorputza esna mantentzen duelako, errendimendu handiago baterako gertu.

Aldiz, antsietatea sortzen badu, estresak arazoak ekarriko ditu. “Kirolariek ikasi behar dutena eta psikologook irakatsi behar duguna da antsietate hori saihesten, horra ez iristeko neurriak hartzen”, esan digu Sanginések: “Alegia, errendimendua hobetzeko parte fisiologikoaz –aktibatzaileaz– baliatuko gara, eta kognitiboki lan egingo dugu estresak eragin dezakeen kaltea murrizteko. Pentsamenduak kontrolatuz, gorputzaren portaeran eragingo dugu”.

Antsietatea eta lesioak loturik daudela gaineratu du psikologo bilbotarrak. “Antsietate handia eragiten dizun egoeran baldin bazaude eta gainera zure gorputza muturrera eraman baduzu, goi mailako kiroletan gertatzen den moduan, giharrak gogortu egiten dira, tenkatu; kontzentrazioa gal dezakezu eta indar handiegia edo mugimendu txar bat egin. Material fisikoekin gauza bera gertatzen da: neurriz gaindiko indar edo presioa aplikatzen denean, horri eusterik ez du izango eta apurtu egingo da”.

Kontrolaren pertzepzioa. Mendizaletasuna

Iragan neguan, Alex Txikon (Lemoa, 1981) mendizalea hiru hilabetez egon zen Karakorumen, Gasherbrum I (8.068 metro) igotzeko xedearekin. Mendiaren hegoaldeko horman bide bat ireki zuen haren espedizioak. Gailurrerako saioan, ordea, taldekide zituen hiru mendizale hil egin ziren: Gerfried Goschl, Nisar Hussein eta Cedric Halhen. Txikonek haiekin ez igotzea erabaki zuen, eta hurrengo egunean abiatzea. “Hegoaldeko hormako bidea irekia genuen, baina ez genekien ondoren zeharkatu beharreko plateau-a zer baldintzatan zegoen, ez eta eguraldiak eutsiko zion”, aitortu zuen Berria egunkarian. “Iragarpenak ez ziren onenak, eta zalantza asko nituen. Senak ez igotzeko esaten zidan eta jaramon egin nion”.

Gasherbrum I mendian gertatutakoa kontatu diogu Sanginési. “Presio soziala aintzat hartu beharreko osagaia da”, esan digu. “Zuk oso argi izan dezakezu ez dela komeni tontorrerantz abiatzea, baina gainerakoek baietz badiote… Zergatik igo ziren beste mendizaleak? Agian haietakoren bat ere beldur izango zen, eta Txikonek bezain argi zeukan ez zela igo behar, baina presio sozialaren ondorioz… ‘Ez dadila nigatik izan. Ni ez banoa are arriskutsuagoa izango da haientzat’… Halako pentsamenduek eragina izan dezakete erabakiak hartzerakoan”. Presio horri buruz mintzo zen hain justu Txikon: “Jendeak tontorreko trena gal nezakeela esaten zidan, eta horrek presio bat eragin ziezadakeen. Diru, ilusio, ahalegin eta denbora asko jarri dut iazko eta aurtengo espedizioetan, baina erabaki zuzena hartu nuen”. Psikologo bilbotarrak uste du mendian hil ziren hiruak “ziurrenik” kontziente zirela egitera zihoazenaz. “Haien larruan jarri behar da, ordea. Desberdinak gara denok. Gure burmuina hipotesiak konfirmatzeko makina bat da. Eguraldiari buruzko datu objektiboak bildu arren, gure hipotesia baldin bada tontorrera helduko garela, hori izango da ebidentzia, ‘moldatuko gara’, pentsatuko dugu”.

Mendian gabiltzanean hainbat faktorek gure kontrolpetik ihes egiten dute; ahalik eta ziurtasun handiena izateko, besteak beste, informazioa biltzea eta nahikoa esperientzia izatea ezinbestekoa da. “Bilboko lagunekin Pirinioetara joaten nintzenean harritu egiten ninduen meteorologiari buruz deus ez zekitela ikusteak: bateko hodei horiek zer iragartzen ari ziren, besteko haizeak nola eragingo zuen…”, hasi zaigu kontatzen Sanginés. “Mendian ibiltzeko meteorologiaz jakin behar duzu. GPSen moduko gailuak baldin badituzu, hobe, baina tresna horiek sortzen duten kontrol ilusioak gure kontra jokatzen du sarri, ahaztu egiten baitzaigu badaudela kontrolatzerik ez ditugun faktoreak. Mendira bakarrik baldin bazoaz, GPSa gainean izanik ere, erori eta hanka apurtzen baduzu… larrialdi txikiena ere izugarria izan daiteke”. Mendi-gailurretako esperientziak hizpide, beldurrari aurre egiteko mekanismoez hasi gara solasean eta konturatu gara hitz gakoa dela hori, eta ez soilik alpinismoaren kasuan. Beldurrak bi erantzun sortzen ditu: paralisia eta ihesa.

Beldurra, hitz tabua

“Bitxia da”, hasi da Olagoi. “Kirolariek ez dute ‘beldurra’ hitza erabiltzen, baina euren arazoen atzean hura dago askotan. Eta bada beldur nagusi bat: lehiaketarekiko beldurra, sekulakoa gainera. Gehien erabiltzen den hitza presioa da. Batzuetan kirolariek esaten dizute: ‘Partida horretan ez neukan presiorik; aurkaria trebeagoa zenez, galtzeko gutxiago nuen eta gauzak hobeto egin nituen’. Ez dakit txukunago egiten dituzten edo, presiorik ez dutenez, gusturago sentitu eta hobeto egiten dituztela iruditzen zaien”.

“Beldur fisikoa ere badago”, esan digu Sanginések. “Lehiatzean bi gauza jartzen dira arriskuan. Batetik, integridade fisikoa, jaitsiera batean bizi-bizi doazen txirrindulariek, esaterako. Ziklisten artean ohikoa da sintoma hori. Behin, batez ere Mediterraneoan aritzen den triatloilari valentziar batek esan zidan Zarauzko itsasoari beldur ziola. Bestetik, kirolariek beldur diote autoestimu beherakadari ere. Gogorra da sekulako inbertsioa egin ostean –denbora edota diru aldetik– esperotako fruituak jasotzen ez direla ikustea”. Ainhoa Murua triatloilariak ere beldurra “hitz garrantzitsua” dela uste du: “Espero duzuna ez lortzearen beldurra hortxe dago beti eta lehiatzean ezinbestekoa da sentsazio hori uxatzea. Bolada txarretan, zenbait emaitza kaskar errenkadan datozenean, beldurra handitu egin daiteke eta aurre egin behar zaio”. Jose Manuel Beiran Real Madrileko saskibaloi jokalari ohi eta psikologoaren hitzetan, “sekula ez diogu entzungo kirolari bati esaten lehiaketari beldur diola; gizon-emakumeengan beldurra berezkoa da, baina ez dugu onartzen. Kirolariek maskara bat jartzen dute psikologikoki pertsona gogor eta pitzatu-ezinaren irudia emateko”.

Porrotari, helburuak ez lortzeari, beldur handiegia diogu gure kulturan. Zentzu horretan, Alberto Iñurrategi mendizaleak (Aretxabaleta, 1968) hainbat hitzaldi eman du azkenaldian Porrotaren alde izenburupean. Arrakasta eta porrota ulertzeko moduak zalantzan jartzen ditu ibilbide arras oparoa duen abentura-gizonak. “Benetako ahalegin baten ondorengo porrota, porrot ona da. Elementu positibo ugari dauzka”, zioen Galtzaundi aldizkariak plazaratutako elkarrizketan (PDF). “Azken boladan mendi giroan ikusten dut zenbait jendek, bere ibilbidea izugarrizko porrota izanda, gailurra erabiltzen duela porrot hori ezkutatu eta arrakasta moduan saltzeko. Beti esan izan dut mendian benetan polita eta interesgarria dena, benetan emozioak biziarazten duena, bidea dela. Gailurra ikaragarri interesgarria da, osagarri oso ederra, baina garrantzitsuena eta ezinbestekoa bidea da. Nik ‘porrotaren alde’ esaten dudanean, nork bere burua behartuz ikasten diren mila gauzei balioa eman nahi diet, gailurra zapaltzearen baitan ez daudenak. Gailurra kontutan hartu behar da, noski, polita da, baina ezin zaio lehentasunik eman. Mendian helburua gailurra nola edo hala jotzea bada, seguruenik arrisku gehiegi hartuko dira eta ardura etikoa ere deskuidatu egingo da”.

Parentesi txiki bat irekiko dugu hemen. Tomas Montalbetti eta Andres Chamarro Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko irakasleen hitzetan, mendizaleek oro har eta eskalatzaileek bereziki, arriskuak behar bezala baloratzen dituzte, nahiz eta arriskuaren pertzepzioa desagertuz joaten den eskalatzaileak zailtasun geroz eta handiagoko paretari aurre egiten dion neurrian. “Harritzar konplikatuenetan dabiltzan eskalatzaileek, erori edo lesionatzeko aukera gehien dutenek, arriskuaren pertzepzio baxuagoa erakusten dutenez, ulertzen dugu horrek garapenean eragin positiboa duen faktore gisa joka dezakeela”, diote irakasleek. “Erabakiak norbere borondatez hartzeak arriskuaren pertzepzioa murrizten du”.

Garaipenaren idolatria

Iñurrategiren ustez “mendia kutsatu egin da garaipenaren idolatriarekin”. Berak dio “oreka” bilatu behar dela, nork bere printzipioei uko egin gabe aurrera egin ahal izateko: “Babes ekonomikoa garrantzitsua da, baina guk modu jakin batean egin nahi ditugu espedizioak, zailtasunak bere horretan onartuz, erronkak planteatuz, ahalik eta modu garbienean aurre eginez, eta horrek gailurra edo ustezko arrakasta lortzeko aukerak mugatzen ditu”. Garaipena bilatzen duten mendizaleentzat babesle asko dagoela baina “bidea baloratzen duten eta balore horien alde apustu egiten dutenak” ere badaudela gehitu du.

Gemma Sanginés psikologoaren hitzetan, ikastetxeetan, etxean zein kirol federazioetan haur eta gazteei balore batzuk transmititzeko lan egiten da, baina esfortzu hori ezerezean uzten du eliteko kirolaren makineriak: “Telebistaz ematen dituzten futbol partidetan, auto lasterketetan eta abarretan klima motibazional hori nola aldatzen den ikus daiteke. Horrenbeste predikatzen dena pikutara joaten da Pepek [Real Madrileko jokalariak] Messiren [Bartzelona] eskua zapaltzean. Araudiak zorrotzagoa izan beharko luke, zigor handiagoekin. Ekintzok salatzea ez da nahikoa. Halakoak ikuskizunagatik onartzen dira, diruagatik. Urteetako lana zaborretara botatzen da istant batean. Ez du zentzurik. Kontradikzioa da, hipokresia hutsa”.

Oinarrian egiten den lanari helduta, eskola kirolari buruz mintzatu zaigu Aritz Olagoi. Gaztetxoek 13-14 urte izan arte, adin bakoitzaren berezitasunak aintzat hartuta, helburu nagusia heziketa izan beharko lukeela dio, “denbora-pasa hutsa ez dela argi utzita”. Adin horretatik aurrera agian errendimenduari begiratu beharko litzaioke gehiago, “baina alde hezitzailea baztertu gabe, noski”. Lehia beharrezkoa dela uste du, eta “ongi eramanez gero” positiboa dela, gure burua hobetzen laguntzen duelako, gehiago exijituko diogun heinean. Dena den, mugak ez dira gainditu behar. “Bestearekiko errespetua funtsezkoa da”. Azken finean, kirola tresna indartsua da, edozein mailatan, gizakia hezteko, haren garapen integrala bultzatzeko. “Hori argi izan beharko lukete entrenatzaile-hezitzaileek batetik, eta gurasoek bestetik”.

Liderraren itzalpean

“Ikerketa askok dioenez, gazteek kirola egiteari uztearen lauzpabost motibo nagusietako bat entrenatzailea da, gehiegi exijitzen duelako edo inkoherentea delako esan eta egiten duenarekin”, azaldu digu Olagoik. Bulego profesionala izateaz gain, Irun Iruten euskara elkarteko kidea da psikologo donostiarra, Eskola Kiroleko Koordinatzaile Taldeko kidea, hain justu. “Entrenatzaileei beti esaten diet ulertu egin behar dituztela kirolariak, jakin behar dutela haien nahia zein den, noraino heldu nahi duten… Entrenatzaileak kirolaria errespetatu behar du, zereginik ez baitago bestela. Bien espektatibak elkar doitu behar dira. Gatazkak sor daitezke, adibidez, kirolariak urrunago heltzeko asmorik ez izan arren, entrenatzaileak, haren dohainak ikusita, gehiago estutu nahi duenean”.

Entrenatzaileari buruz aritzeak parada eman digu Olagoirekin liderraren paperaz ere hitz egiteko. “Gaztetxoenen kasuan figura hori hezitzailea da, hori denek ulertzen dute. Tira, rol banaketak txikitatik daude: isila, parte-hartzailea, besteen gainetik azaltzea gustuko duena... baina arlo hori ez da gehiegi lantzen. Iruditzen zait liderraren irudia mitifikatua dagoela. Zenbaitetan, talde kiroletan bereziki, jokalari batzuk liderraren figuraz baliatzen dira euren burua ezkutatzeko, ardurak hartzea saihesteko. Orokorrean, taldeko kiroletan, jokalariak askoz ere erantzukizun gehiago hartu beharko luke, askotan gordetzen delako entrenatzailearen edo liderraren atzean”.
Lan egiteko moduari dagokionez, taldekako kirolak eta banakakoak “erabat desberdinak” direla esan digu psikologo donostiarrak: “Talde batean 10-20 lagun egon daitezke, bakoitza bere izaera, espektatiba eta helburuekin. Halakoetan entrenatzaileekin egiten dut lan, talde kohesioaren inguruan bereziki. Banakakoetan, aldiz, kirolariekin, eta zenbaitetan entrenatzailea ohartu ere egin gabe, gainera. Bitxia da. Kirolariak ez du nahi entrenatzailek deus jakiterik, psikologoarengana joatea arazoekin lotzen dutelako batzuek. Kirol psikologiaren kasuan helburua gehiago da errendimendua hobetzea. Hori bai, normalean kirolariak ez dira etortzen onenean daudenean, estresaturik sentitzen direnean baizik, partida bezperetan lo egiterik ez dutenean…”.

“Irabazi al duzu?” (Gurasoak presio iturri)

Olagoik uste du gurasoen eta eskolaren (hezitzaile-entrenatzaileen) arteko komunikazioak hobea izan beharko lukeela, aita-amak ere egitura osoaren parte direlako: “Hezitzaileei esaten diegu gurasoekin maiztasunez komunikatzeko, partida ostean haiekin hitz egiteko eta kezkarik baldin badute azalpenak emateko. Gertutasun hori inportantea da, maiz gurasoak kanpoan geratzen direlako”. Oro har “pozik” daudela dio, eskola kirolaren filosofia eta baloreak, gainerakoekiko errespetua eta ongi pasatzearen lehentasuna, nahikoa barneratuta dituztelako gurasoek. Bestelako errealitatea erakusten dute Eusko Jaurlaritzako Prospekzio Soziologikoaren Kabineteak iazko azaroan egindako ikerketaren (PDF) emaitza kezkagarriek: elkarrizketatu zituen 820 lagunetatik %25ek esan zuten “gurasoen agresibitatea” dela eskolako kirol-lehiaketetan ekintza bortitzak (publikoaren eta kirolarien arteko hitzezko erasoak zein eraso fisikoak) egoteko arrazoi nagusietako bat.

Marcelo Roffé kirol psikologo argentinarrak dioenez funtsezko galdera bat dago: “Partida baten ostean gurasoek seme-alabei ‘ongi pasa al duzue?’ galdetzen badiete, aleluia, bide onetik goaz. Aldiz, lehenbiziko galdera ‘irabazi al duzue?’ bada, akabo, ez dugu kontsolamendurik. Ez dugu guraso eredu hori nahi: presionatu eta behartu egiten duena, umearen –eta haren entrenatzailearen– entrenatzaile bilakatzen dena, zerbait gaizki egiten duenean errieta egiten diona, umearen garaipen eta porrotak bereak bailiran bizi dituena, familiaren ohorea umearen partidan jokoan balego bezala. Gurasoak agente motibatzaileak izan daitezke, baina presio agenteak ere bai”.

“Gaztetxoenen kasuan bereziki gatazkak sor daitezke”, esan digu Olagoik. “Haurrak espektatiba batzuk ditu, handiagoak izan daitezkeenak kirol batean aurrera egiteko berezko dohainak dituela ikusten badu. Gurasoek espektatiba horiek euren helburu bilakatzen badituzte semea edo alaba gehiegi babestu dezakete, presioa areagotuz. Gaztea pentsatzera iritsi daiteke helburuak betetzen ez baditu gurasoen esperantza guztiak zapuztuko dituela. Beldur horrek eragin dezake bere desioak alde batera utzi eta soilik gurasoenak asetzen saiatzea”.

Adinean aurrera egin ahala, nerabeen artean sedentarismo tasak gora egiten du apurka-apurka, nesketan gehiago mutiletan baino. Geroz eta gutxiago, baina gizartean oraindik emakume kirolariei buruzko estereotipo batzuk daude indarrean, baita gurasoengan ere. Irakurri besterik ez daude Pachi Izco Osasuna futbol taldeko presidenteak Diario de Navarran (2012-05-28) esandakoak: “Emakumezkoen futbola anti-estetikoa da; beste kirol batzuk askoz ere egokiagoak dira emakumeentzat”. Kirola berdintasunezko zerbaiten moduan ulertzen dute neskek hasieran, eta sarri inguruan dituzten pertsona helduak dira iritzi hori hutsal bilakatzen dutenak.
Amak kirola egiten duenean, alabak horretarako joera handiagoa izango du, eta gauza bera gertatzen da aita-semeen artean. Jarduera fisikoren bat egiten duten amen kopurua, baina, aitena baino txikiagoa da.

Motibazio intrintsekoa vs estrintsekoa

Gazteen artean, kirola egiteari uzteko arrazoi nagusietako bat inguruak egiten dien presioa –emaitzei hertsiki loturik dagoena– eta horrek sor dezakeen estresa dira. Kirolarekiko lotura lortzea errazagoa izango da konnotazio emozionalak bilatzen badira, utilitarioak –emaitzak– baino, dibertsioa eta plazera baitira kirolaria motibatua mantentzeko faktore garrantzitsuenak. Motibazioa gizon-emakumeen jokabide guztietan presente dagoen kontzeptu psikologikoa da. Ez da hautemangarria eta sortzen da behar erreal zein artifizial batzuei erantzuna eman behar zaien heinean. Prozesu konplexu eta aldakorra da, kanpo eta barne faktoreen arteko konbinazioak baldintzatzen duena.

Bizkaiko Foru Aldundiak haur eta gazteek kirola egiteko eta kirola egiteari uzteko motiboei buruzko txostena (PDF) plazaratu zuen orain urte batzuk. Motiboak intrintsekoak (barnekoak, norberarenak) ala estrintsekoak (inguruko faktore batek eragindakoak) izan daitezke. Disfrutatzea, ariketa egitea, sasoian jartzea eta osasuna intrintsekoak dira; aldiz, irabazteko grina, izarrak imitatu nahia, gurasoei atsegin ematea eta arrakasta lortzea (onespen soziala) estrintsekoak, arrazoi batzuk aipatzearren. Bi motibazio ereduen arteko oreka lortzea funtsezkoa da.

Esaten da intrintsekoa tarea edo egitekora bideraturik dagoela eta estrintsekoa egora. Motibazio estrintsekoaren arriskua da hura desagertzean gazteak kirola egiteari utziko diola. Bestalde, intrintsekoa gailentzen bada, behin helburuak lortuta ere, ekintzarekiko interesak eta auto-errealizazio beharrek bizi-bizi jarraituko dute, gazteen konparazio-erreferentea euren burua izango delako. Batez ere egoa elikatu nahi dutenek, ordea, autoestimua altu mantentzeko presio eta kontrol handiagoa sentitzen dute. Garaikur eta sariek, mehatxuek, epe-mugek eta presiopeko ebaluazioek motibazio intrintsekoa gutxitzen dute. Emakumeen kasuan, goi mailako kirolean bereziki, motibazio intrintsekoa gailendu ohi da, diru gutxiago mugitzen duten neurrian, sari ekonomikoak ez direlako gizonezkoen parera iristen. Mutilen kasuan ere barne motibazioa oso garrantzitsua da, baina hura kanpo-sariek elikatzen dute maiz.

Bigarren parentesitxo bat irekiko dugu hemen. Olagoik eta Muruak uste dute lehiatzeko moduari dagokionez gizonen eta emakumeen artean ez dagoela alderik. “Generoak ez du garrantzirik; oso lehiakorrak diren neskak daude, baita batere lehiakorrak ez diren mutilak ere”, diosku Olagoik. “Triatloian behintzat ez dago desberdintasunik, sariak  berdinak dira”, gehitu du Muruak. Aldiz, Sanginések esan digu, bere esperientzia profesionalean oinarrituta, beharbada “hanka sartzen” ari dela jakitun den arren, gizonezkoak gehiago motibatzen dituela bestea baino hobea izateak, eta emakumeek errendimendu pertsonala bilatzen dutela bereziki. “Ez da gauza bera ‘lehena izan nahi dut’ ala ‘nire marka hobetu nahi dut’ esatea”, azaldu digu Valentziako Unibertsitateko psikologoak. Gaineratu du gizarte-trebetasunak lantzeko (taldekideekin harreman onak izateko, adibidez) eskaera gehiago jasotzen dituela neskengandik mutilengandik  baino.

Eliteko kirolaren bekatuak

Diziplina desberdinetako adituek diotenez, haur eta gazteek inguruan dituzten agente psikosozialek oso kontuan izan behar dute eskola kirola eta eliteko kirola arras desberdinak direla. Eredu konpetitiboa ez da haur eta gazteen interes eta behar errealetara egokitzen. Arriskutsua izan daiteke fisikoki (artikulazioetan arazoak sor ditzake, lesio muskularrak...), psikologikoki (antsietatea, estresa, frustrazioa) eta zuzenean kirol jarduerari dagokionean (modalitate desegokian hasteagatik). Beharrezkoa da, hortaz, bestelako balore batzuk irakastea eta goi mailara heltzea helburu nagusia ez dela argi uztea.

“Desio diren helburuak lortzeko oztopo diren alarma seinaleak ikustea eta ahal bezain azkarren interbenitzea beharrezkoa da”, irakur dezakegu Bizkaiko Foru Aldundiaren txostenean. Seinale horiek dira: tranpak egitea, taldekidetasun falta, agresibitatea, arauak haustea, arrakasta edozeren gainetik bilatzea… Umeak, gauzak zuzentzen eta azaltzen ez bazaizkio, bere idoloen jokabidea errepikatuko du: antzerkia egingo du, iraindu eta balore desegokiak ikasi. “Horiek detektatu behar dira, eta errotik mozten saiatu”.

Bestalde, motibazio-mailari eusteko umeek erabakitze ahalmena izan behar dute, taldeko arauen inguruan, esaterako, hartara errazagoa izango delako arau horiek betearaztea. Adibide bat jartzearren: jokalari bat entrenatzera berandu heltzen bada, hark jaso beharko du material guztia, gainerakoen aginduz.

Era berean, umearen motibazioa desagertu daiteke galtzeari beldur handia badio. Balizko porrotak sortzen dion presioagatik lehiakidea etsai moduan ikusiko du eta etengabeko presio horrek kirola uztera bultza dezake. Beharrezkoa da, beraz, aurkariekiko errespetua irakastea eta haiekin adiskidetasun harremanak sustatzea. Norbaiti galtzen irakasteko, ezin liteke etengabe irabazlea saritzen aritu. Bestelako jokabide batzuk nabarmendu behar dira: kooperazioa, tolerantzia, ahalegina… Irabazteko antsiak ezin gaitzake itsutu.

Dopinaren mamua, uneoro gainean

Zoritxarrez, iruzurrek, dopin auziek, estamentu diferenteek haizatzen dituzten salaketa, susmo eta faltsukeriek zipriztintzen dituzte maiz kirol albisteak. Aritz Olagoiren ustez, faktore askok bultza dezakete kirolaria debekatutako substantziak kontsumitzera. “Helburuek” zeresan franko dutela azaldu digu: “Gizarte konpetitibo honetan, albokoarekin alderatuta finkatzen ditugu helburuak, eta horiek lortu ahal izateko osasuna eta baloreak albo batera uzteko gai izan gaitezke. Espektatibak bete daitezen behar den guztia egiteko prest daude batzuk. Nola irabaziko du kirolariak diru gehiago? Nola lortuko du ospe eta errekonozimendu handiagoa? Bada, emaitzak hobetuta. Bere mugetatik oso urrun dauden helburuak lortu ahal izateko, prest egon daiteke osasunari kalte egingo dioten produktuak kontsumitzeko. Ikusiko duen gauza bakarra helburu hori izango da, besterik ez du izango gogoan. Normalean bigarren mailako efektuak luzera azalduko dira eta kirolariak epe motzera begiratu ohi du”.

Gemma Sanginés psikologoaren hitzetan, bestalde, kirol batzuek dopina berezkoa dute: “Gure gizartean ohituak gaude halako mezuetara. Telebista piztu eta ume zein helduei zuzendutako iragarki batzuetan ikusten da hori: el primo de Zumosol, Nocilla, RedBull, indarra hartzeko ez dakit zer produktu... Mezua hor daukagu, modu batean ala bestean, hortik edaten dugu. Debekatutako substantziak kontsumitzera jauzia dago, noski. Zein faktorek bultzatzen duten urrats hori ematera? Inguruneak egiten duen presioak, presio sozialak, eragina du. ‘Guztiek egiten badute, ez naiz ni salbuespena izango’, pentsatzen dute batzuek”.

Ingurukoen eraginaz mintzo da Ainhoa Murua ere: “Agian, zure hurbileko jendea dopatu egiten dela ikustean, zuk ere hautu hori egiten duzu”. Triatloilari zarauztarrak uste du euren kirolean ez dagoela halakorik: “Tranpak egiten dituztenak leku guztietan daude, baina nik behintzat ez dut ezer sumatu. Hasieran amorrua ematen zidan jendeak pentsatzea kirolari guztiak dopatzen ginela, baina orain horrek ez du eraginik nigan. Jendeak esaten duen guztiari bueltak ematea alferrikakoa da. Nik argi daukat. Kirolari batek urte batetik bestera asko hobetu badu ez dut gauza arrarorik pentsatzen. Izan daiteke oso gogor entrenatu duelako, ezta?”.

“Anorexia atletikoa”

Kanpo presioak elikadura-desorekak ere eragin ditzake. Nagusi diren edertasun kanonek, irudiaren gizarteak finkatzen dituen ideal estetikoek, ohitura kaltegarriak hartzera eraman dezakete kirolaria. Baita entrenatzaile zein taldekideek egindako presioak ere. Halaber, aintzat hartu behar dira kirolariaren ezaugarri psikologikoak: perfekzionismoa, konpultsibotasuna, espektatiba handiegiak izatea (bai kirolariak bere buruari ezarritakoak, baita ingurukoek beragan dituztenak) eta abar. Horregatik da inportantea prebentzioan inguruko agenteek ere (entrenatzaileak, gurasoek...) esku hartzea, mediku, psikologo eta nutrizionistekin batera, egoerak hala eskatzen duenean. Elikadura-desorekak sufritzeko arriskua handiagoa da norberaren pisuak errendimenduarekin lotura duenean, izan erresistentzia kirola delako (triatloia, txirrindularitza...), edo kategoriak pisuaren arabera banatuta daudelako (borroka, boxeoa...).

Londreseko Joko Olinpikoetara “domina batekin itzultzeko helburuarekin” doan Maider Unda (Gasteiz, 1977) borrokalariak Aizu! aldizkarian adierazi duenez, “pisuarena nahiko gai korapilatsua da; lehiatzerakoan 72 kilotan egoteko urtean zehar sei kilo gehiago eduki behar ditudalako indartsu egoteko”. Dioenez, hidratazioarekin eta deshidratazioarekin jokatzen dute lehiatzerakoan pisu egokia edukitzeko, “baina jakin egin behar da, jendeak astakeria handiak egiten ditu eta”. Ainhoa Muruarentzat elikadura “oso garrantzitsua” da. “Azkenean, jaten duguna gara”, esan digu: “Gastu fisiko handia daukagu eta behar bezala funtzionatu ahal izateko ezinbestekoa da ongi jatea. Errendimenduan igarriko da bestela. Egia da atleta batzuk, nahi duten pisua lortzeagatik pasa egiten direla. Baina horrela gutxi iraungo duzu”.

Psikologo batzuek “anorexia atletikoa” terminoa darabilte, pisua galtzeko metodo gisa gehiegizko jarduera fisikoa egiten duten kasuez aritzeko. Zentzu horretan, arriskua dute “estetika kirolek” (gimnasia erritmikoak, balletak edota patinaje artistikoak) eta gimnasioan praktikatzen direnek (aerobic-ak, fitness-ak eta kulturismoak, esaterako) ere. Autore batzuen iritziz (Zucker, Nomble, Williamson eta Perri. 1999), elikadura-desorekak garatzeko arrisku handiagoa dago puntuazioak juezak ematen dituen kiroletan, arbitroak daudenetan baino.
Erreportajea apur bat alarmistak diren mezuekin amaitu dugu. Horregatik gustatuko litzaiguke berriz ere hasierako ideiari heltzea. Alegia, norberaren mugak ezagutu eta helburuak horren arabera jartzen baditugu, kirola egiteak onura fisiko, sozial eta psikologikoak ekarriko dizkigula.

-----------------------

Jon Tornerren blogean kirolaren alderdi psikosozialari buruzko informazio gehiago aurkituko duzue datozen egunetan, baita Londreseko Joko Olinpikoen inguruan Ainhoa Murua triatloilari zarauztarrari egindako elkarrizketa ere.