Ez dago zulotxorik duen patatarik supermerkatuetan, ez dago fruitu eta barazki “itsusirik”, sagar handi eta koloretsuak baizik, tamaina bera duten tomate biribilak, letxuga berde-berdeak. Itxura “perfektua” ez duten fruitu eta barazki uztak tonaka uzten dira galtzen, saltokiek arbuiatuta. Legediak berak ez du asko laguntzen: Europar Batasuneko arauen arabera, esaterako, 50 milimetroko diametroa edo 70 gramoko pisua ez duen sagarrik ezin da saldu, ezta 62 gramo baino gutxiago duen kiwirik. Okerregiak, zuzenegiak, txikiegiak, handiegiak direlako, bildutako bananen %20-40 artean botatzen da urtero Latinoamerikan eta Afrikan (20 milioi tona inguru). Europar Batasunak ezarritako tamaina baino txikiagoa duelako edo interesatzen ez zaien espeziea delako, europar arrantzaleek harrapaturiko arrainen %40-60 alboratzen dute. Moldeko ogi bakoitzetik lau ogi-xerra (hasierako biak eta bukaerako biak) zakarretara botatzera behartzen ditu langileak Marks & Spencer konpainiak, ertzak saihesteko. Herrialde anglosaxoietan, aldian behin etxeko hozkailua hustu eta dagoen guztia botatzeko ohitura zabalduta dago, “garbitzeko”. Asko dira horrelako adibideak eta ondorioz asko da usteltzen uzten den janaria, osasuntsua eta gozoa izan arren.

Horren erakusgarri, eta muinera iritsi aurretik, hona datu gutxi batzuk, arazoaren dimentsioaz jabetzeko. Sarreran aipatu bezala, kontsumitzen dugunaren ia erdia zaborretara doa Europan, eta ahoratzen ditugun animaliak elikatzeko erabiltzen den jana kontuan hartuz gero, bi heren doa kontainerretara. Tristram Stuartek Waste. Uncovering the Global Food Scandal (Alferrik galtzea. Janariaren eskandalu globala azaleratzen) liburuan argitzen duenez, sektoreko fase guztietan ematen da galera (elikagaien ekoizpenean, garraioan, saltokietan eta etxeetan). Hainbat ikerketaren arabera, produzitutakoaren herena botatzen du Europako manufaktura eta prozesamendu industriak, eta arrantzatzen den guztitik erdia baino zertxobait gehiago baino ez dugu jaten –aingira, paneka, perloi zirrindatua, liba, ur-txakurra… tonaka botatzen dira “nahi gabe” arrantzatu ostean, ez direlako salgarriak–. Europako saltoki handi batek 500-600 tona jaki botatzen ditu urtero eta eskoletan zerbitzatzen den jakien %24-35ak zakarrontzian amaitzen du. Etxean ere janari asko baztertzen omen dugu kontsumitzaileok, nahiz eta kontziente ez izan: herritar europarrak uste du %4 inguru botatzen duela, baina egiaz ia-ia %20 da.

Gaiari duela gutxi heldu dio Europar Batasunak, iaz eskatutako txostenaren datuek behartuta: EBn urtean 90 milioi tona elikagai doaz zaborretara, hots, herritar bakoitzak urtean 179 kilo produktu jangarri eta osasuntsu mespretxatzen ditu (kilo erdia egunero). Dagoeneko, Elikagaiak Alferrik Galtzearen Kontrako Urtea izendatu du EBk 2013.

Lehen Munduko soberakinekin gose diren 1.000 milioi pertsonak elikatuko genituzkeen arren, azken helburua ez da soberakinak behar dutenei ematea, baizik soberakinik ez sortzea. Elikagaien gainprodukzioak eta ustiapen erraldoiek izugarrizko kalteak eragiten dizkiote ingurumenari –Lurraren baliabide mugatuak xahutzeaz gain– eta gehiegizko demandak lehengaien prezioa garestitzen du, Hirugarren Mundukoen erosketa ahalmena areago murriztuz. Han ere alferrik galtzen da janaria, ekoitzitakoaren %30-40, baina ez eskari handiarengatik, baizik eta azpiegitura egokirik ez dagoenez elikagaiak ez direlako behar bezala mantentzen.

Supermerkatu eta jangeletako atzealdeak

Saltoki txiki nahiz handietan janari andana galtzen da alferrik. Hasteko, hornitzaileekin duten harremanak du eragina: eskatutako produktuen kopurua ondo kalkulatu behar da, baina supermerkatuan saldu ez dena hornitzaileari itzuli ahal izateak utzikeria errazten du hainbatetan. Muturrean “gainprodukzio hondakin” deiturikoak daude, saldutakoa baino gehiago denean botatakoa; adibidez saltokiak eskaera handia aurreikusi eta helarazi diolako hornitzaileari, baina gero, eskaera zehatza berresterakoan, kopuru txikiagoa adostu duelako. Gainera, barietatea eta berriena eduki beharrak ere sortzen ditu soberakinak: “Denetarik izan behar dugu apalategietan, jendeak aukera nahi izaten du, ikusteko, probatzeko… eta horrek behar baino produktu gehiago izatea dakar”, azaldu digu bere izena eman nahi ez duen Eroski supermerkatu bateko langileak. “Era berean, iraungitzear dauden produktu ugari botatzen ditugu, jogurtak pila bat, iraungi baino bost egun lehenago; arraina, fruituak, barazkiak… ere zakarretara doaz, itxura aldetik zatartzen hasten direnean”. Saltoki eta jatetxeei merke ateratzen zaie jana botatzea, hornitzaileengandik gutxi ordainduta lortzen dituztelako produktuak, eta behin kopuru jakin bat salduta, errentagarritasuna ziurtatuta dute. Dena den, neurriak hartzen hasiak direla ere azpimarratu du Eroskiko langileak: “Bolada batean astakeria izan da zenbat bota den supermerkatuan, niri neuri lotsa ematen zidan zakarretara botatzeak, baina pixkanaka aldatzen ari dira gauzak, formula berriak atera dituzte, iraungitzear dauden produktuak merkatuz adibidez, bi jogurt baten prezioan, haragia %30 merkeago iraungi baino egun bat lehenago… eta badago horretaz baliatzen den jendea, krisi garaiotan itxaroten egoten direnak produktua merkatu ahala erosteko”.

Auzo Lagun catering enpresak berriz, soberakin ahalik eta gutxien sortzeko, erosi beharreko lehengaien kopurua ondo kalkulatzen dutela eta erabili gabeko produktuak hurrengo egunetako menuetan aprobetxatzeko ondo kontserbatzen dituztela esan digu. Egunero 117.000 menu (9.000 kilo) banatzen ditu Auzo Lagunek Hego Euskal Herrian, 775 zentrotan, batez ere ikastetxe, ospitale, zahar-etxe eta fabriketan. Azken horietan sortzen da hondakin gehien, menuetan aukera bat baino gehiago eskaini ohi delako; ospitale eta zaharren egoitzetan aurreikuspen zehatza egiten da egunean bertan eta eskoletan menu bakarra dago. Ikastetxeetako menuaren irizpideak zehaztuta datoz Eusko Jaurlaritzatik, nutrizionisten aholkuei jarraiki: “Adinaren arabera kopuru zehatz bat izan behar du plater bakoitzak eta hori banatzera behartuta gaude”, dio Amaia Agirre catering enpresako Kalitate saileko kideak.

Agirrek argitu duenez, lehengaiak kontserbatu eta probestu ditzakete, ez ordea prestatu ostean soberan geratu dena: “Legeak dio kozinatzen dugun janariak uneoro 65ºC-ra egon behar duela gutxienez, baina kasik ezinezkoa da jana denbora guztian 65ºtan mantentzea, uneren batean zertxobait jaisten da tenperatura eta janari hori bota egin behar dela dio legeak –baita sukaldetik ateratzen bada ere, nahiz eta 65ºra mantendu–. Horrez gain, lortuko bagenu ere 65ºtik ez jaistea, bi ordutan 8ºC-ra iristen dela ziurtatu behar da, hozketa prozesua azkar eman dadin, ezin da hozkailuan sartu eta kito, gainera hozkailuan 65ºko jakia sartuta tenperatura orokorra igo eta gainerako produktuei eragiten die, beraz oso-oso zaila da baldintza horiek guztiak betetzea”. Alegia, produktu bukatuetan soberakinak daudenean, zakarretara doaz zuzenean, Osasun legeek baitiote ez direla jangarriak eta beraz ezin direla etxera eraman, banatu edo eskaini. “Noizbait gertatu zaigu, bezeroren batek soberakoa baliatu nahi izan duela: eskola batean zahar-etxera eraman nahi zituzten hondarrak, haurtzaindegi batean ontzietan gorde eta gurasoen artean banatu… baina guk ez dugu gomendatzen, guk ziurtatzen dugulako janaria baldintza jakin batzuetan mantentzen eta maneiatzen dugula, baina hortik kanpo… Soberakin gutxi sortzen dela aintzat hartuta, sortzen dena botatzea da gure aholkua”.

Iraungitze etiketa nahasgarriak

Jana alferrik galtzearen arrazoi handietako bat produktuen iraungitze datarekin dagoen nahasmena da. Jakien etiketa irakurtzean, ezberdindu egin behar ditugu batetik “Tapakian adierazitako data baino lehen kontsumitu” delakoa –alegia, gaztelaniaz edo frantsesez usu irakurri ohi dugun “Consumir preferentemente antes de”, “À consommer de préférence avant le”– eta bestetik “Iraungitze data”. Sarri lehenengo oharra baino ez du eramaten etiketak eta data horrek ez du iraungitze data adierazten, baizik eta fabrikatzaileak iritzi diola data horretatik aurrera produktuak ez dituela beharbada hasierako ezaugarri guztiak bere horretan mantenduko. Hala azaldu digu Iosune Cantalejo Nafarroako Unibertsitate Publikoko Elikagaien Teknologia saileko irakasleak: “‘Kontsumitu… baino lehen’ jartzen badu, ez du esan nahi hortik aurrera ezin daitekeenik kontsumitu eta osasunerako arriskua duenik, esan nahi du sentsorialki ez dela agian bere onenean egongo. Alegia, kalitateari begira, hasieran zituen usaina, zaporea, irmotasuna, freskotasuna… ez dituela zertan mantendu, baina jogurta iraungita ere, egun batzuetara jan dezaket lasai asko, besterik gabe egunak pasa ahala geroz eta garratzago egongo da, bizirik dauden bakterioak jogurtaren azukrea jaten ari direlako, eta hilabetera hartutako gosaritako zerealak ez dira hasieran bezain kurruskari egongo, txokolatea zahartzen joango da hilabeteekin, baina osasunari ez diote kalterik egingo. Ezjakintasunagatik, maiz bota egiten dira osasunari begira guztiz egokiak diren elikagaiak”.

Ardura gehien mariskoarekin izan behar dela ohartarazi du Iosune Cantalejok, baita haragi eta arrain freskoarekin ere, garrantzitsua da janaria ondo kontserbatzea eta hotz-katea ez haustea. Aldiz, kontserbek asko irauten dute: tratamendu termikoa izan dute aurretik eta ontzia ongi badago –hermetikoki itxia, kolpe barik, herdoildu gabe–, urtetan jangarri mantendu daitezke kontserba asko, iraungitze dataren ondoren ez dira bat-batean kaltegarri bihurtzen. “Inportantea da produktuen etiketak irakurtzen jakitea eta etiketak informazio osatua eta egokia duela ziurtatzea. Hala, gomendioak jarraitzea baino ez dago: leku lehor eta hotzetan mantentzea eta halakoak. Frigorifikoa zenbatetan irekitzen dugun eta barnean zenbat janari dugun ere kontuan hartzea komeni da, tenperatura funtsezkoa baita, produktua ez hondatzeko”.

Ekintzaileak eta Elikagaien Bankuak

Soberakinik ez sortzea da funtsa, baina behin sortutakoan, zer egin janari horrekin? Eroskiko langileak onartu du beraien saltokian kontainerrean amaitzen dutela jakiek, baina haragia eta arraina jasotzera hurbiltzen dela enpresa –debekatuta dute langileek ezer ateratzea–. Halako kontainerretatik arrantzatutakoaz elikatzen urteak eman ditu Tristram Stuartek; lehen aipaturiko liburuan kontatzen du esperientzia eta harrigarria da zein otordu aberatsak egin daitezkeen baztertu den janaria berreskuratuz. Supermerkatuek botatakoa etxeratzeko elkartzen den jendea ugaritu egin da: ez dira eskaleak, ekintzaileak baizik, edo besterik gabe janaria usteltzen uzteko prest ez daudenak. Sarri, behar dutenen artean banatzen dute lortutakoa; Baiona eta Bokaleko taldetxo batek, hain juxtu, hamabost bat laguni ematen die jaten, saltokien zabortegietatik hartutako hondar baliotsuekin. Batzuetan, ordea, ez da lan samurra: supermerkatu handietako kontainerrak gordeta egoten dira zenbaitetan, edo paketeak irekita-puskatuta eta janari dena nahasita.

Boluntarioen lanari esker, Euskal Herriko Elikagaien Bankuek milaka kilo janari eskuratzen dituzte Recondo, Puleva, Beti Ona fruituak, Ortiz kontserbak, San Marcial harategiak, Urdaki, Eroski, Carrefour, Alcampo eta abar luze baten eskutik. Bankuek beraiek jasotzen dute jana eta ondoren, gobernuz kanpoko erakundeak eta antzeko elkarteak arduratzen dira Bankuetatik elikagaiak hartu eta behar dutenen artean banatzeaz. “MercaBilbaora joaten gara goizero eta heldu zaizkielako dendek erosiko ez dizkieten produktuak, kontsumitzeko primeran daudenak, eskuratzen ditugu; edo supermerkatuek produktu jakin batekin egin duten kanpaina berezitik soberan geratu dena; baita ere akatsen bat duela irizten diotelako, iraungitze datatik gertu dagoelako edo lurrera erori delako baztertzen dituzten jakiak…”, azaldu du Nicolas Palaciosek, Bizkaiko Elikagaien Bankuko presidenteak.

Guk egin dezakeguna

Jatetxean, platerak aurrez prestatu ordez, ahal den neurrian hobe da bezeroek eskatu ahala kozinatzea, erabili gabeko lehengaiak gordetzeko; lekua aurrez enkargatzea ere komeni da, kalkuluak fintzeko; eta soberakinak tupperrean eramateko lotsarik ez genuke izan behar. Supermerkatuek aukera eman diezaiekete jaki “itsusiei”, eta aurreikuspen onak egiteak –gehien/gutxien kontsumitzen diren produktuetan arreta jarriz– asko murriztu dezake elikagaien xahutzea. Araudia zorroztu daiteke: adibidez, saltoki eta hornitzaileen arteko harremanean klausulak ezarriz, supermerkatuek ez diezaieten hornitzaileei itzuli saldu gabeko nahi adina produktu eta azken orduan ezin ditzaten eskaerak nahi beste aldatu, hartara ez bailirateke aurreikuspenetan eta eskaeretan hain ezaxola arituko saltoki asko; Norvegian egiten den gisan, botatzen dutena publiko egitera behartu daitezke enpresak, jendearen aurrean irudi garbia eman nahian eraginkorrago joka dezaten; hondakindegietara jana eramatea debekatu daiteke; jan hondakinei tasa bat ezarri; edota praktika onak saritu.

Legedia zorrozteko bide horretan, neurriak hartzeko asmoa agertu du Europar Batasunak, aipaturiko txostenaren harira: nekazaritza eta bestelakoen ustiaketa prozesua arautu nahi du –arrantza eredua ere jarri beharko litzateke mahai gainean–; etiketetan iraungitzeari lotutako bi datak ondo zehaztea du helburu; eta aholkua luzatzen die saltokiei iraungitzear dauden produktuen prezioa beheratzeko edo soberakinak izan aurretik bezeroei eskaintza bereziak egin diezaieten. 2025erako elikadura hondakinak erdira jaistea da Nazio Batuen xedea.

Guk geuk, noski, ez da gutxi egin dezakeguna, ekintza errazak izanik. Supermerkatura behar ditugun produktuen zerrendarekin joatea gomendatzen digu Tristram Stuartek; kopuruak ondo neurtu eta soberakinak aprobetxatzea, berrerabiltzea, izoztea eta birziklatzea ohitura bihurtu dezakegu –soberakinak aprobetxatzeko jaio ziren kaneloiak, baratxuri-zopa, pain perdu postrea...–; eta egungo kontsumo eredua norberak alda dezake, bitartekaririk gabe zuzenean inguruko ekoizleei erosiz. Adibide bakan batzuk baino ez dira, finean garai bateko ardura berreskuratzea baita gakoa, beharbada gaur egun elikagaiek duten balio ekonomiko hutsalarengatik galdu dugun kontzientzia berreskuratzea. Osterantzean, planeta bera galduko dugu alferrik.