Transmisioa ahanzturari kontra egitea litzateke. Hori da, behintzat, Roldan Jimeno Aranguren historialariak La memoria de los derrotados (1999) izeneko artikuluan transmisioaren inguruan proposatzen duen definizioa. Irakurri bezain pronto abiapuntu interesgarria iruditu zitzaidan eta, ondoren, ildo horretatik jo izan dut gai horren inguruan egin ditudan azterketa eta hausnarketetan. Euskararen transmisioa eta euskal kulturaren transmisioa izan nuen tesirako aztergaia, baina transmisioak bereziki memoria edo oroimenaren inguruan pentsatzeko parada eman zidan.

Nire ustez, transmisioak memoria du bizitoki, pega-pega eginda elkarbizitzen dira eta ezin dugu bata bestearen laguntzarik gabe ulertu. Eta laster ohartu nintzen transmisioa bezala, memoria ere gaia oso konplexua eta korapilatsua zela; dimentsio ezberdinak biltzen dituela bere baitan. Arakatzen hasi eta galderak bata bestearen atzetik sortzen ziren.

Lehenengoa. Zein materialek osatzen du memoria?

Inguruan begiratuta ohartu nintzen transmisioaz zein oroimenaz hitz egiten zenean askotan datuak aipatzen zirela. Izaera ezberdinetakoak ziren: adibidez, hizkuntz transmisioaz mintzatzeko orduan, gehienetan, portzentaiek hartzen zuten protagonismoa. Belaunaldi batetik bestera zenbatek gordetzen zuen euskara jakitea zen askotan erronka nagusia. Aldiz, kultur transmisioaz hitz egiteko garaian historian erreparatzea zen ohikoa. Letra larriz idatzitako historian. Guzti honetaz ohartzeak kezka piztuarazi zidan. Nola ulertu transmisioa –zehazki hizkuntz transmisioa– Euskal Herriko hainbat gunetan, azken hamarkadetan gaztelera nagusitu den lekuetan, alegia? Horietan ez intereseko daturik eta handiz idatzitako Historia. Ez behintzat euskarak aintzat hartzeko. Baina hara non, hainbat pertsona (hiztun arruntak) elkarrizketatu ondoren memoriak, transmisioak duen nolakotasun bereziaz jabetzeko parada ezin hobea eskaini zidan.

Ohartu nintzen, edozein ezagupenen gainetik gizakiok bizipenak ditugula sustrai eta oinarri gure egunerokotasunean, gure errutinetan, gure ohiko bizitzan. Laster konturatu nintzen, esate baterako, hizkuntza jakinda edo ez, euskaraduna izan edo ez, mundu guztiak bazuela eta baduela gure herrian euskararen inguruko historia bat. Era guztietako historiak entzun izan ditut eta, halere, ziur nago errealitatean dauden istorioen lagin txiki-txiki bat baino ez zirela. Historia laburrak eta luzeak, sinpatikoak eta antipatikoak, barregarriak edo tristeak. Hamaika historia. Zerikusi handia ez zutenak datuekin, ezta enziklopedietan sartzen den Historiarekin. Narrazioak ziren. Txikiz idatzitako historiak. Baina bere xinpletasunean indarrez betetakoak. Zergatik? Berezko esperientzietan eta bizipenetan oinarrituta zeudelako. Memoria gorpuztuaz ari gara hitz egiten. Sentipenaz beteriko memoria, tatuaje moduan, azalean marraztutako irudiak balira bezala agertzen ziren istorio hauek. Eta hortan datza bere indarra. Bizitako memoria, bizitoki paregabea transmisiorako.      

Bigarrena. Zein norabide du memoriak?

Atzokoarekin, iaz edota beste garai batean bizitakoarekin identifikatzen dugu memoria. Baina memoria gaur egiten dugu, uneoro, memoria aitortzen dugun momentuero. Beraz, orainaldia ere bada memoria. Eta etorkizuna. Askotan fidatzen gara gure memoriaz, pentsatzen dugulako etorkizunean ez digula hutsik egingo, eta norbaiten izenarekin, norbaitek esandakoarekin edo nonbait ikusitakoarekin gogoratuko garela. Baina memoria, definizioz, tranpatia da. Hori bai, tranpati zintzoa. Gehienetan, edo askotan, gogoan izango ditugu, bereziki, gure onerako diren oroimenak, aurrera egiten laguntzen digutenak. Nola ez, beste era batean izango balitz, bizitza zailagoa izango litzateke. Horregatik esan dezakegu muturreko egoeretan memoriak salbatu egiten gaituela. Euskarak, euskal kulturak badaki asko honetaz. Hainbat momentutan memoriatik tira egin behar izan dute, atzera begira bai, baina aurrera jarraitu behar izateko. Aurrera begiratzeak ez du esan nahi bizitakoa ahaztea.

Baina, memoriak zein norabide jarraitu behar duen erabaki behar da. Jose María Sánchez Carrión, Txepetxek, “Un futuro para nuestro pasado” izenburua jarri zion askotan euskalgintzako gailur teorikoa kontsideratu izan den lanari. Nik beti pentsatu izan dut, horretara iritsi baino lehen euskarak eta euskal kulturak oraindik zehaztu behar zutela zein iragan nahi duten etorkizunerako.
Zein memoria mota gorde eta zertarako. Emakume bati egindako elkarrizketan bere aiton-amonak euskaldunak zirela esan zidan, bere gurasoak ere bai, baino bera ez. Inoiz ez zioten egin euskaraz familian. Gerra garaia eta horren ondorengoa izan ziren errudunak. Tristuraz beterik hitz egin zidan inoiz izan ez zuen hizkuntzari buruz. Baina jarraian belaunaldi berriaz aritu zen. Bere seme-alabak, bere bilobak... horiek berreskuratu eta etxeratu zuten euskara. Elkarrizketa luzea amaitzear zegonean egindako memoria ariketarekin nola sentitu zen galdetu nion. Dudarik gabe erantzun zidan: “mina eragiten duen memoriak... hobe alde batera uztera; bestela oroimen pozgarriak beterik dagoena... zergatik ez gozatu behin eta berriro?”.

Mina eta poza memoriaren parte dira, baina azkenean, zein proportzioan sartu bata edo bestea gure erabakia, herriaren erabakia edo komunitate baten erabakia izango da. Hau da, bere hizkuntza edo kulturaren transmisioak zein oinarri izango duen zehaztu beharko du.

Hirugarrena. Zein helmuga du memoriak?

Hona hemen, nire ustez galdera garrantzitsuena. Noiz arte mantendu memoria? Edo lagunarteko hizkeran esanda: memoriak ba al du iraungitze-datarik? Tradizionalki transmisioa, kate baten antzera agertu da. Batzuetan sendoago, beste batzutan ahulago. Baina helburua beti berdina zen: katea mantentzea, inoiz ez apurtzea. Horrela ikusten nuen irudikatuta transmisioa euskararen garapena –edo historia soziala– aztertzen hasi nintzenean.

Transmisioa berdin katebegiak. Horixe zen eredua. Halere, niri izugarri deigarria egiten zitzaidan ikertzea –justu– haustura momentuak eta horiek eragindako hutsuneak, zuloak. Eta horietako batzuk aztertu egin nituen sakontasunez. Euskararen garapenean izandako hausturak; euskal kulturan gertatutako ixiluneak. Krisiak. Eta prozesu horietan protagonistak izaten diren elementu ezkorrak deusestatu gabe (inolaz ere) beti, une kritiko horietan bildutako energia, kemena eta, batez ere sormena deigarri egin zaizkit. Horiek erakutsi didate transmisioak transgresiorako daukan potentzialitatea eta horren ondorio positiboak. Izan ere, transmisioak uste duguna baino ahalmen handiagoa du aldaketak onartzeko, irensteko eta barneratzeko. Eta irentsi eta barneratu ondoren, aurrera begiratzeko.

Hori da nire ustez euskararen eta euskal kulturaren historiaren zati erakargarriena: transmisioak bizitako transgresioak: hizkuntzan, musikan, literaturan, antzerkigintzan, bertsolaritzan. Hona hemen, hain zuzen ere, azken eremu honen inguruan orain dela gutxi argitaratutako iritzi bat:

“Jendeak uste du transmisioa dela katemailak lotzea, katea ez etetea eta belaunaldi batek besteari pasa ematea, eta hori gezurra da. Azkenean bertsolaritzan behetik gora egiten duenak zer edo zer puskatuz egiten du gora”.

Hauek, Iñaki Muruaren hitzak dira. Bertsolaritzaren talaiatik hitz egiten zuen bertsozaleen elkarteko lehendakariak Gipuzkoako egunkari baterako. Oso gutxitan ikusi dut nik transmisioaren inguruko hain definizio egokia, hain hitz gutxitan.

Horien gainean nik zera esango nuke: azkenean gizarte batek behetik gora egiten badu zer edo zer hautsiz izango da. Horregatik transmisioak ezin du memoria ukatu, iragana alboratu; baina krisiak onartzeko prest agertu behar du. Gizarte eta gizakion genealogiaren parte baitira.

* Jone Miren Hernandez EHUko gizarte antropologiako irakaslea da.