Sakanako eskualdea Nafarroako ipar-mendebaldean dago, Aralar eta Andia-Urbasa mendien arteko magalean. Mendilerrotik mendilerrora, ipar-hegoa norabidea dute hango udalerriek. Hamabost udalez osatua dago bailara, eta hiru azpi-eskualdetan banatuta daude: Arakil –Irurtzun, Arakil, Irañeta, Uharte Arakil, Lakuntza, Arruazu–, Aranatz –Ergoiena, Arbizu, Etxarri-Aranatz– eta Burunda –Bakaiku, Iturmendi, Urdiain, Altsasu, Olazti eta Ziordia–. Banaketa hori historikoa da, eta ez du eragin administratiborik. Dena den, azpi-eskualde bakoitzean zerbitzu gehienak biltzen dituen gune bat dago: Altsasu (Burundan), Etxarri-Aranatz (Aranatzen) eta Irurtzun (Arakilen).

Sakanako Mankomunitatea da bailarako euskara normalizatzeko tresna instituzional garrantzitsuena. Hango Euskara Zerbitzuak dituen azken datuen arabera, 2001ekoak, hain zuzen, Sakanako biztanleen %37 dira euskaldunak. Aurreko urteetako datuekin erkatuz gero, euskaldunen kopurua bere hartan mantendu da azkeneko urteotan; handitu gabe, ordea. Aranatz eskualdea –Ergoiena, Arbizu eta Etxarri-Aranatz– da bailarako euskaldunena. Etxarri-Aranatz da eskualdeko gunerik jendetsuena, eta hango biztanleen %73,6k dakite euskaraz, 2001eko datuei erreparatuz gero. Euskaldunen kopuruak behera egin du udalerrian, 1996an %79,5ek baitzekiten. Bidenabar, euskaldunen kopuru absolutua ere jaitsi egin da. Datu hauek kezkagarriak dira Sakanako Mankomunitatearen ikuspegitik. Besteak beste, Etxarri-Aranazko Udala UEMAn dago, Udalerri Euskaldunen Mankomunitatean, euskarak beharrezkoa duen gune euskaldun batean; eta Mankomunitateari larria iruditzen zaio UEMAko herrietan, Arbizun eta Urdiainen gertatu bezala, euskararen ezagutzak behera egin izana.

Euskara %51,5ek erabiltzen dute Etxarri-Aranatzen, 2006ko kale-neurketetatik ateratako datuen arabera. Adin tarteak aztertuz gero, helduak dira euskara gutxien erabiltzen dutenak, hain zuzen ere, pisu soziolinguistiko handiena duen taldea. Bestalde, haurrak eta gazteak dira euskara ahotan gehien darabiltenak; %56,4k eta %69,2k erabiltzen dute, hurrenez hurren. Haurren presentziak euskararen erabileran eragin nabarmena du udalerrian, eta tendentzia hau orokorra da, Sakanan ere hala gertatzen baita.

Hizkuntza baten egoeraren berri jakiteko, motibazioa ere aztergai izan ohi da. Oraingoz, Sakanan ez da ikerketarik egin euskararen inguruan dauden jarrerak aztertzeko. Dena den, 2006ko Euskal Herriko Inkesta Soziolinguistikoaren arabera, Nafarroako eremu euskaldunean biztanle gehienak daude euskararen irakaskuntza eta erabilera bultzatzearen alde (%73,6), eta gutxi dira aurka daudenak (%8,2).

Miquel Gros i Lladós soziolinguista katalanak Recuperación del euskera en Navarra liburuan Etxarri-Aranatz inguruko euskararen egoera bitxitzat jotzen du. Egileak azaltzen du hizkuntzaren galtze prozesuetan mailaketak egoten diren arren atzerapena progresiboa izaten dela beti: hegoaldetik iparraldera eta ekialdetik mendebaldera. Zentzu honetan, Aranatz aldea, Sakana erdialdea, uharte bat dela dio. Egilearen arabera, ez da erraz ulertzen nola eutsi dion eskualdeak Burundatik (mendebaldetik) eta Arakiltik (ekialdetik) datorkion erdalduntzeari, datuek erakusten duten bezala. Esaterako, Ziordian %26k dakite euskaraz eta Arakilen %19,4k. Hizkuntza fideltasunaren adibide garbia dela dio Aranatz aldea. Grosen arabera, hizkuntzaren ordezkatze prozesua 1986an hasi zen eskualdean. Urte horretan euskaldunak %82,1 ziren eta 1991n berriz, %73,9. Alabaina, eskolatze datuek erakusten dute joerari buelta eman diotela.

Hezkuntzaren bidea

Euskarazko hezkuntza izan da azkeneko urteotan sakandarren euskarazko gaitasunean eragina izan duten faktore garrantzitsuenetako bat. Derrigorrezko hezkuntza arautuari dagokionez, Sakanan A eta D ereduak baino ez dira eskaintzen. Aztertu diren azken datuen arabera, 2003/2004 ikasturtean, D ereduan ikasleen %72,3 zeuden, eta A ereduan, berriz, %27,7. Sakanako Mankomunitatearen arabera, ez da A eredua desagertzeko joera indartsurik nabari. Horretaz gain, heziketa zikloetan ez dagoela hizkuntz eredurik ere gaineratu dute. Helduen euskalduntze-alfabetatzeari dagokionez, hiru euskaltegi daude Sakanan: AEK-ko Itsasi euskaltegia; UGTren Constantino Salinas euskaltegia eta Ikasaki akademia pribatua. Oro har, 150 ikasle inguru izaten dituzte urtean.

Euskara bizitza sozialean

Sakana bailarako udaletako funtzionamenduan gaztelania da nagusi, UEMAko udaletan –Etxarri-Aranatzen, Arbizun eta Urdiainen– izan ezik. Oro har, idatzizko dokumentaziorik oinarrizkoena baino ez zaie iristen herritarrei euskaraz edota bi hizkuntzetan, eta ahozko zerbitzuetan euskara ez dago erabat bermatua.

Zerbitzuei dagokienez, euskararen presentzia txikia da merkataritzako elementu agerikoetan. Orain dela gutxi landu da eremu hau paisaia linguistikoa euskalduntzeko kanpainaren bitartez. Sakanako Mankomunitatea Kontseiluarekin ari da elkarlanean, eta Bai Euskarari Akordioaren Plan Estrategikoaren sektoreetako batzuk dira establezimendu komertzialak eta lan mundua euskalduntzea, besteak beste. Aisialdiko ekintzei dagokienez, helduentzako eskaintza erdalduna da, oro har. Bestalde, egoera hobea da haurrentzat eta gaztetxoentzat. Antolatzen diren ekitaldiak gero eta gehiago euskarazkoak dira, eta gero eta begirale euskaldun gehiago dago eskolaz kanpoko jardueratan.

Sakanako informazioa euskaraz jasotzen duen idatzizko komunikabidea Guaixe da. 2003. urtean sortu zen, eta 4.500 ale banatzen dituzte astean doan. 2007an Beleixe irratia sortu zen eskualdeko hizkuntza gabeziei erantzuteko asmoz. Goizez izaten dira irratsaioak, Nafarroako mendialdeko beste irratiekin koordinaturik. Bi komunikabide horiek Bierrik elkartearen ekimenez plazaratzen dira. Elkartearen helburua euskarazko hedabideak uztartu eta bultzatzea eta euskal kultura sustatzea da nagusiki. Eskualdeaz gaindiko informazioa jasotzen duten komunikabideei dagokienez, sakandarrek gehien kontsumitzen dituzten komunikabideak, alde handiarekin, gaztelaniazkoak dira. Sakanako Mankomunitatearen iritziz, komunikabideak, gure bizimoduan duten eragin handia ikusirik, estrategikoak dira euskara normalizatzeko.